تأثیر خصوصیات منفی والدین در کودک

رفتار والدین در تربیت فرزندان بسیار موثر است. بنا بر تحقیقات انجام شده میزان تأثیر آنچه که کودک می‌بیند بسیار بیشتر از آن چیزی است که ما به او می‌گوییم. پس والدین مخصوصا مادر که بیشتر با فرزند مأنوس است باید مراقب رفتار خود باشند. رفتار ناشایست می‌تواند سبب نهادینه شدن خصوصیات منفی در فرزندان شود. در این مقاله ضمن بررسی این موضوع به عناوین زیر پرداخته می‌شود:

• امکان نهادینه کردن خصوصیات منفی توسط مادر
  • بداخلاقی
  • کم توجهی به مسائل عبادی
  • بی مبالاتی در رفتارهای اجتماعی
• تثبیت مشاهدات در حافظۀ بلندمدت
• دقت مضاعف در دوره پس از تولد
• ویژگی رفتاری والدین موفق
  • عدم رفتار سوء اخلاقی
  • عدم رفتار غیردینی
  • عدم به‌کارگیری عبارات منفی
  • تأمین نیازهای زیستی و عاطفی
• تقلید کودک از رفتار مادر
• شیوۀ دوری از رفتارهای منفی

امکان نهادینه کردن خصوصیات منفی توسط مادر

نقش مادر در تربیت فرزندان یک نقش ثبوتی و اثباتی است. یعنی مادر می‌تواند از همان دوران کودکی به دلیل آن جایگاه خیلی ارزشمندی که در تربیت دارد، ویژگیها، خصوصیات مثبت، رفتارهای خوب، باورهای اعتقادی و دینی را در فرزندان خود شکل بدهد. این مطلب در مقاله «نهادینه کردن باورهای دینی در فرزند» بررسی شده است برای مطالعه بیشتر می‌توانید به آن مراجعه نمایید.

امّا نباید یک نکتۀ دیگر را هم فراموش بکنیم و آن نکته این است که همان‌گونه که مادر می‌تواند در جهت ایجاد ویژگیهای مثبت، یک نقش مؤثر داشته باشد، خدایی ناکرده اگر دقت نکند، می‌تواند از همان اوایل کودکی ویژگیها و خصوصیات منفی را هم در فرزند خود نهادینه بکند.

ما یک قاعده‌ای داریم و آن این که هر چه فرزندان به سن تولد نزدیک‌تر هستند، تربیت‌پذیرتر هستند. قاعده دوم این که نقش مادر به عنوان مهمترین عنصر انسانی در تربیت مطرح است. بهترین دوران که کودکی است در اختیار مادر است و بیشترین زمان تربیت‌پذیری در همان دوران کودکی و تقریباً در هفت سال اول است و لذا اگر مادر ویژگیهای منفی داشته باشد، این ویژگیهای منفی به فرزند او انتقال پیدا می‌کند که می‌خواهم به برخی از این‌ها اشاره بکنم.

۱. بد اخلاقی

مثلاً مادری که بد خُلق و بد اخلاق است، این‌جا الگوی رفتاری منفی برای فرزند خود می‌شود و نهایتاً این می‌شود که فرزند از او اثر منفی می‌گیرد. مادر هم نمی‌تواند بگوید: فرزند به من نگاه نکن، من را خوب تربیت نکردند، من را خوب پرورش ندادند، من دوست دارم تو خوب بشوی.

 این‌جا فرزند به کلام ما توجه ندارد، ویژگی و خصوصیات‌های اخلاقی که در محیط خانه از ما بروز می‌کند و او می‌بیند، روی او تأثیر می‌گذارد. وگرنه این‌که ما فکر بکنیم با گفتن ما، فرزندان ما رفتارها و خصوصیات منفی ما را نمی‌بینند، رفتارهای منفی ما را نمی‌پذیرند، این یک خطای راهبردی در تربیت است.

الگوگیری کودک از رفتار، نه گفتار

ما باید در تربیت به این توجه بکنیم که کلام ما فرزندان را تربیت نمی‌کند. آن چیزی که فرزندان ما را تربیت می‌کند، رفتارهای ما است، الگوهای ما است. لذا براساس مدل روان‌شناسی یونگ بیش از 65 درصد یادگیری کودکان فقط از طریق دیدن دارد اتفاق می‌افتد. او می‌بیند و تربیت می‌شود. اگر رفتارهایی مثل پرخاشگری یا بدخلقی یا دروغگویی یا لجبازی در مادر باشد و بخواهد فرزند او این ویژگیهای منفی را نگیرد، این نشدنی است.

۲. کم توجهی به مسائل عبادی

در مسائل دینی و عبادی هم به همین نحو است. مثلاً می‌بینیم برخی مادران توجه جدی به مباحث عبادی ندارند. مثلاً بچه‌ای که ببیند مادر نسبت به نماز خود غفلت دارد، اول وقت نمی‌خواند، دیر می‌خواند، این فرزند دارد از مادر تبعیت می‌کند. ولو هزار نفر بیایند به او بگویند: نماز اول وقت خوب است؛ ولی چون مادر نقش الگویی مؤثری دارد و گفتیم مهمترین عنصر تربیتی است، دارد الگوی خود را از او می‌گیرد، به حرف دیگران هم کار ندارد، بچه با حرف دیگران هم تربیت نمی‌شود.

۳. بی مبالاتی در رفتارهای اجتماعی

یا به طور مثال خدایی ناکرده اگر مادر توجه به رفتارهای اجتماعی خود نداشته باشد. مثلاً به نحوی با دیگران برخورد بکند که این در چهارچوب شرع مقدس نباشد، به تعبیری یک رفتار کم حیائانه با دیگران داشته باشد، فرزند هم دارد از او الگو می‌گیرد. حالا هر چه ما به فرزند خود بگوییم که حیا خوب است و تو باید با حیا باشی، وقتی او رفتار مادر را می‌بیند، دارد از او الگو می‌گیرد.

تثبیت مشاهدات در حافظۀ بلندمدت

همان‌طور که اشاره کردیم مادران می‌توانند نقش مثبت و منفی بر تربیت داشته باشند و لذا در نقش منفی هم اگر مادر رفتارهایی را در معرض نگاه فرزند بگذارد، فرزند هم الگوی منفی می‌گیرد. لذا با کلام مادر نمی‌شود رفتارهای منفی از ذهن فرزند حذف بشود.

لذا شاید حافظۀ دیداری فرزندان یکی از قوی‌ترین حافظه‌ها باشد. گاهی اوقات حافظۀ شنیداری خیلی کوتاه مدت است. برخی از کارشناسان می‌گویند: گاهی اوقات برد حافظه‌های شنیداری هفت ثانیه است، یعنی به سرعت از ذهن محو می‌شود ولی ماندگاری تصویر، ماندگاری بسیار پایه‌دار و طولانی مدتی است.

 لذا اگر مادر رفتار منفی انجام بدهد، این در حافظۀ بلند مدت فرزند نقش می‌بندد ولی اگر مادر بخواهد حافظۀ بلند مدت فرزند خود را که یک حافظۀ دیداری است، با یک جمله نفی بکند، معلوم است این به سادگی امکان‌پذیر نیست.

دقت مضاعف در دوره پس از تولد

پس مادر باید مراقب رفتارهای خود باشد. مراقبت بکند که رفتارهای منفی را در معرض نگاه فرزند نگذارد و لذا ما همیشه می‌گوییم که دوران زندگی ما پدران و مادران، به چند دوره تقسیم می‌شود.

 یکی از دوره‌های مهم، بعد از تولد فرزند است. شاید قبل از تولد، خود ما تنها هستیم و نهایت همسر ما است، می‌گوییم همسر ما هم عاقل و بالغ است، می‌تواند تحلیل بکند. اگر من رفتار اشتباهی را انجام بدهم، او با نگاه خود، با دقت نظر خود این‌ها را اصلاح بکند یا نادیده بگیرد.

 ولی چون بچه‌ها هنوز به آن تفکر تحلیلی نرسیدند، همۀ رفتارهای ما -خوب و بد آن – را ضبط می‌کنند و نهایتاً تقلید می‌کنند و آن رفتارها را انجام می‌دهند و انجام رفتارها منجر به نهادینه‌سازی رفتارهای منفی در فرزندان می‌شود.

ویژگی رفتاری والدین موفق

یک مادر موفق مادری است که علاوه بر این‌که رفتارهای خوب را در معرض نگاه فرزند خود قرار می‌دهد، مراقب است که رفتارهای منفی و خدایی ناکرده نامناسب هم در رفتار و کردار او تجلی پیدا نکند ولی برای این‌که یک جهت‌دهی ذهنی پیدا بکنیم، می‌خواهم در همین زمینه به چند نکته اشاره بکنم.

۱. عدم رفتار سوء اخلاقی

اولین نکته این است که مادران و پدران و خصوصاً مادران -به عنوان آن نقش مهم تربیتی که دارند- باید مراقب باشند که خصوصیات منفی و رفتارهای سوء اخلاقی را نداشته باشند. مثل کج خلقی بد خلقی، لجبازی، ناسازگاری این‌ها به عنوان یک مجموعه از رفتارهای منفی است که روی فرزندان ما اثر نامطلوب می‌گذارد.

۲. عدم رفتار غیردینی

دوم، رفتارهای غیردینی نداشته باشند. یعنی این‌که بی‌اعتنایی به نماز، بی‌اعتنایی به حجاب، بی‌اعتنایی به باورهای دینی، ممنوع. چون اگر این‌ها در رفتار و منش و در خُلق و خوی ما تجلی پیدا بکند، حتماً فرزندان ما از آن‌ها الگو می‌گیرند و آن هدف خلقت که در قرآن آمده است: «وَ ما خَلَقتُ الجِنَّ وَالإِنسَ إِلّا لِيَعبُدونِ»[1] محقق نمی‌گردد. یعنی فرزندان ما آمدند بندۀ خدا باشند و ما اگر بخواهیم او را در ریل بندگی قرار بدهیم، باید نقش‌آفرینی مثبتی داشته باشیم.

پس ما باید به این زمینه هم توجه بکنیم. این به نوعی دستۀ دوم رفتارهایی است که ما باید مراقب باشیم، آن‌ها را انجام ندهیم، مراقب باشیم به سمت و سوی آن حرکت نکنیم.

۳. عدم به‌کارگیری عبارات منفی

امّا دستۀ سوم کلمات و کلام‌های منفی است. یک موقعی مادر عصبانی می‌شود، یک حرف بدی می‌زند، چون این حرف بد در آن مادر تجلی پیدا کرده است و همراه با یک سری از رفتارها است؛ مثلاً اخم کردن، در را محکم بستن و پرت کردن یک شیئی است، این کلمات هم در بچه‌ها تداعی بیشتری دارد و لذا اثرات منفی بیشتری را از این کلمات منفی می‌گیرند.

 به نوعی خدایی ناکرده ما داریم فرزند خود را در یک مسیر انحطاط و سقوط تربیتی قرار می‌دهیم، در حالی که می‌توانستیم از این فرصت مناسب دورۀ کودکی استفاده بکنیم و او را در یک مرحله‌ای از رشد اخلاقی و فضائل اخلاقی و تربیتی قرار بدهیم.

۴. نقش مادر در تأمین نیازهای زیستی و عاطفی

یکی از پرسش‌هایی که مادران دارند، این است که چطور یک تأکید بر روی مادران می‌شود که شما مراقب باشید، شما رفتار منفی انجام ندهید، شما رفتار مثبت را انجام بدهید. در این‌جا می‌خواهم به چند نکته در این زمینه اشاره بکنم.

بچه‌ها بیشترین وابستگی را در دورۀ کودکی به مادر دارند. چون مادر به نوعی نیازهای آن‌ها را در جنبه‌های مختلف تأمین می‌کند. مثلاً یکی از نیازهای مهم بچه‌ها، همان نیازهای زیستی است. مادر از همان اوائل تولد فرزند، شاید بگوییم در همان دقایق اول تولد فرزند، شروع به شیر دادن به فرزند خود می‌کند و این اتفاق در مراحل بعدی به شکل‌های مختلف می‌افتد.

 در یک سنینی مادر بالاخره غذاهای کمکی را برای فرزند خود آماده می‌کند، بچه بزرگتر می‌شود، مادر غذای سفره را آماده می‌کند و این فرزند را به سر سفره دعوت می‌کند و لذا به نوعی همۀ نیازهای زیستی بچه دارد توسط مادر مرتفع می‌شود.

 نیازهای عاطفی بچه، تحت مدیریت مادر است. شما می‌بینید که مادران از همان دوران شیرخوارگی فرزندان به آن‌ها محبت می‌کنند، فرزندان خود را در آغوش می‌گیرند، فرزندان خود را می‌بوسند، جملات عاطفی به فرزندان می‌گویند.

مورد دیگر، حمایت‌گری مادر در عرصه‌‌های مختلف است. مراقب فرزند است، آسیبی به او نرسد، دیگران آسیبی به فرزند او نرسانند. لذا بچه‌ها دارند این را می‌بینند. چون مادر یک نقش‌آفرینی پررنگی در همۀ این عرصه‌ها دارد، لذا خصوصیات منفی و مثبت او در کانون توجه فرزند است.

تقلید کودک از رفتار مادر

فرزند به مادر بیشترین توجه را می‌کند و همین منجر به این می‌شود که فرزندان ما به مادران توجه ویژه‌ای داشته باشند و این توجه ویژۀ آن‌ها، یعنی رفتارهای مادران را با دقت زیادی رصد می‌کنند، کلمات مادر را با دقت فراوانی دریافت می‌کنند. توجه می‌کنند مادر در ارتباط با دیگران، چگونه معاشرت می‌کند. یعنی تک تک رفتارهای یک مادر زیر ذره‌بین دقت فرزندی است که در مراحل آموختن است، در مراحل یادگیری است و این مادر نقش پررنگی دارد.

 لذا اگر مادر دقت به رفتارهای منفی خود نکند و آن‌ها حذف نکند، مطمئن باشد کپی آن را فرزندان آن‌ها برمی‌دارند و این‌ها را در رفتار خود بروز می‌دهند. پس این‌جا است که مادر در کانون توجه فرزند است و ما می‌گوییم: مادران باید مراقب باشند فرزندان آن‌ها در مرحلۀ سقوط تربیتی قرار نگیرند.

این نکته را هم به جِد عرض می‌کنم و به نوعی به عنوان یک هشداری بیان بکنم که مادران بزرگوار سعادت و شقاوت فرزندان در دست شما مادران است. پدران نقش دارند، رسانه‌ها نقش دارند، مدارس نقش دارند، مهد کودک‌ها نقش دارند ولی مادر محوریت است، مادر اصل است و لذا مادری که این میزان از توجه فرزند به سمت او است، باید خیلی دقت بکند که رفتارهای منفی را حذف بکند.

شیوۀ دوری از رفتارهای منفی

یکی از پرسش‌هایی که مادران می‌کنند این است که ما چگونه می‌توانیم رفتارهای منفی را از خود دور بکنیم؟ من این‌جا می‌خواهم یک فرمول خیلی ساده‌ای را به شما بدهم. در عرصۀ مشاوره هم همین‌طور است، یعنی براساس این فرمول جلو می‌رویم، این فرمول را دقت بکنید:

ریشه یابی ویژگیهای منفی و درمان آن

 آن فرمول این است که اگر یک ویژگی منفی در ما وجود دارد، اولین کاری که باید بکنیم، این است که باید برویم ریشۀ آن ویژگی منفی را در خود پیدا بکنیم و برای آن ریشه درمان‌گری بکنیم، دنبال درمان باشیم.

 مثلاً یک مادری که می‌بیند دائم عصبی است، این مادر باید برود ریشۀ این عصبانیت خود را پیدا بکند. ممکن است یک وقت علت آن کم خونی است. ممکن است یک دلیل آن افکار منفی است. ممکن است یک دلیل آن فشارهای عصبی است که روی مادر است. هر کدام از این‌ها یک راهکار مجزای خود را دارد، برود آن راهکار را پیدا بکند، این نقطه را بزند، ریشه را بخشکاند. بعد می‌بینیم که رفتار مادر متعادل می‌شود.

 یک موقعی یک مادری می‌بیند اضطراب او بالا است. این اضطراب منجر به این می‌شود که نوع رفتار او با فرزندش تغییر بکند. لذا برای این‌که بتواند اضطراب را از خود دور بکند، اول باید به دنبال ریشه‌های اضطراب بگردد. ببیند چه می‌شود که این اضطراب در او به وجود می‌آید؟

لذا ببینید اگر مادری دنبال اصلاح رفتار خود است، در وهله‌ و مرحلۀ اول باید برود ریشه‌های آن مشکل، آن آسیب و آن نابهنجاری را پیدا بکند، آن ریشه را بزند، خشک بکند؛ بعد شما می‌بینید این فرد یک فرد متعادلی از لحاظ رفتار، اخلاق، خلق و خو می‌شود که می‌تواند فرزند خود را به عنوان یک عاملی که او روی آن تأثیرگذار است، به خوبی تربیت بکند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون

---

[1]. سورۀ ذاریات، آیه 56.