اصل تناسب و اعتدال یا اولویت در تربیت فرزند

برای موفقیت در تربیت فرزند باید از یک سری اصول تربیتی تبعیت کرد. یکی از اصول تربیتی اصل تناسب و اعتدال است. تناسب و اعتدال در تربیت به نوعی به معنای اولویت بندی صحیح در تربیت است. در این مقاله به بررسی اصل تناسب و اعتدال یا اولویت در تربیت فرزند می‌پردازیم و راهکارهایی را برای آن بیان می‌کنیم. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اصل تناسب و اعتدال
  • زمان شناسی و پرهیز از افراط
  • توجه به اولویت داشتن موارد مقدماتی
•  چگونگی اولویت دهی و تناسب در تربیت
  • توجه به نیازهای زیستی
  • فراهم کردن بسترها
  • تهیه چک لیست شاخصه‌ها و ویژگی‌های تربیتی
  • تنظیم نظام‌واره اجرایی
    • خطاهای راهبردی در تربیت فرزند

اصل تناسب و اعتدال یا اولویت در تربیت

 تناسب و اعتدال در تربیت فرزند خیلی مهم است. یکی از اصولی که در تربیت وجود دارد، اصل اولویت در تربیت است. این اصل به نوعی تناسب و اعتدال را برقرار می‌کند. من این‌جا می‌خواهم به دو نکته مهم به عنوان مقدمه اشاره بکنم:

۱. زمان شناسی و پرهیز از افراط

یک موقعی است باید به شکل روزانه به این اولویت توجّه بشود. مثلاً من می‌خواهم فرزند خود را تربیت بکنم. آیا صبح که کار تربیتی را شروع می‌کنم، این باید از همان آغاز شروع بشود یا یک مقدماتی لازم دارد؟ باید مقدمه را فراهم بکنم. مثلاً بچّه‌ای که خواب آلود است، بچّه‌ای که گرسنه است، آیا می‌توانم همان لحظه به او بگویم: تو اوّل باید رخت خواب‌های خود را مرتّب بکنی. اوّل باید نظم داشته باشی یا این‌که اوّل باید نیازهای زیستی او را تأمین بکنم، فراهم بکنم، او را مهیا بکنم، بعد بیایم قوانین و روش‌های تربیتی را در محیط خانه حاکم بکنم.

مثلاً فرزند من از مدرسه آمده است، می‌دانم از صبح رفته است، خسته و گرسنه و کم‌حوصله است، وارد خانه می‌شود. حالا ممکن است آن لحظه کیف و کاپشن خود را یک طرف پرت بکند؛ آن‌جا باید به روش‌های تربیتی ورود پیدا بکنم؟ مثلاً بگویم که تا کاپشن خود را سر جای خود نگذاری تا کیف خود را در اتاق نبری، از ناهار خبری نیست. آن‌جا شما مطمئن باشید، جوراب خود را هم درمی‌آورد، یک سمت دیگر پرت می‌کند، می‌گوید: ناهار هم نمی‌خواهم، در اتاق خود را هم محکم می‌بندد.

این رفتار به این دلیل است که ما به مقدّمات و اولویت‌های در تربیت توجّه نکردیم. پس حتماً باید به این‌ها در تربیت یک دقّت و توجّهی داشت. اصلاً ما می‌گوییم تربیت متعادل یک چنین تربیتی است. یعنی این‌که بدانیم هر کاری را در چه زمانی انجام بدهیم و در چه حدّی انجام بدهیم. یعنی افراط در تربیت، اصلاً نتیجه خوبی ندارد.

در این‌جا یک مثال دومی بزنم. گاهی اوقات در پرسش‌هایی که خانواده‌ها دارند، این‌گونه سؤالات زیاد است. می‌گویند: ما در حجاب سخت بگیریم یا رها بکنیم؟ در نماز خواندن سخت بگیریم یا رها بکنیم؟ در نظم سخت بگیریم یا رها بکنیم؟ معمولاً وقتی خانواده‌ها به این‌جا‌ها می‌رسند می‌گوییم: ما همین دو راه را نداریم. راه‌های میانه دیگری هم وجود دارد که این یعنی همان اولویت را تشخیص دادن. همان حدّ اعتدال را فهمیدن.

 ما کلّی روش در این زمینه داریم؛ فقط منحصر در سخت‌گیری یا رهاسازی نیست. لذا این اصول تربیتی در این مواقع می‌تواند به کمک ما بیاید که بدانیم چه کار بکنیم. این نکته اوّل است.

۲. توجه به اولویت داشتن موارد مقدماتی

نکته دومی هم وجود دارد که باید به این نکته هم توجّه بکنیم. یک موقعی است برخی از موضوعات تربیتی مقدمه‌های تربیتی دیگری دارد که باید به آن‌ها توجّه بشود. مثال بزنم. یک موقعی ما باید فرزند خود را منظّم بار بیاوریم تا از او انتظار نماز اوّل وقت خواندن را داشته باشیم. یک موقعی یک بچّه بی‌نظمی است، در همه کارهای خود، مشق نوشتن، درس خواندن، تلویزیون تماشا کردن، ساعت خواب بی‌نظم است، آن وقت ما انتظار داریم او نماز خود را اوّل وقت بخواند، خوب این‌جا هم نمی‌خواند.

 لذا این‌جا اصل اولویت مهم است که ما تربیت را یک طور ریل‌گذاری بکنیم، یک طور ترتیب‌بندی بکنیم که برخی از موضوعات تربیتی مقدّم به برخی دیگر است. اگر ما فرزندی را می‌خواهیم که نماز اوّل وقت بخواند، اوّل باید او را منظم بار بیاوریم.

این دو موضوع به عنوان دو مقدمه باید در اولویت باشد و اصل اولویت در تربیت و اولویت‌بندی تربیت مورد لحاظ ما باشد، مورد توجّه ما باشد که إن‌شاءالله بتوانیم آن شیوه‌ها و روش‌های تربیتی را به خوبی دنبال بکنیم. البتّه در این زمینه نکات دیگر هم باقی مانده است که خدمت شما تقدیم خواهم کرد.

همان‌طور که بیان شد اصل اولویت، اعتدال، تناسب در مباحث تربیتی به عنوان یک مجموعه‌ای از نکات مهم است که اگر ما به این‌ها توجّه نداشته باشیم، در تربیت فرزندان خود با چالش‌های جدی مواجه می‌شویم. لذا بنده دو مقدمه را بیان کردم.

چگونگی اولویت دهی و تناسب در تربیت

امّا پرسشی که این‌جا مطرح است، این است که بالاخره اگر ما بخواهیم اولویت‌ها را در تربیت رعایت بکنیم، باید چه بکنیم؟ چطور باید این اولویت‌ها را شناسایی بکنیم؟ چطور باید با اولویت‌ها آشنا بشویم که ببینیم باید چه اموری را از سایر امور پیشی بگیریم، کدام امور را باید با تأخیر انجام بدهیم، اصلاً کدام را باید هم‌زمان با همدیگر پیش ببریم.

این موضوع چون به تناسب سنی فرزندان، گروه‌های سنی آن‌ها، جنسیّت آن‌ها ارتباط دارد، بحث جدی و مفصّلی را خواهد داشت امّا الآن می‌خواهم به طور اجمال به چند نکته اشاره بکنم:

۱. توجه به نیازهای زیستی

در موضوعاتی که ما می‌خواهیم کار تربیتی را انجام بدهیم، اوّلین نکته‌ای که باید توجّه بکنیم این است که آن موضوعاتی را اولویت بدهیم که به جسم فرزندان ما مرتبط است.

ما یک اصلی را در تربیت داریم، می‌گوییم که اگر ما رفتار خوبی را از فرزند خود بخواهیم، اوّل باید جسم او را مهیا بکنیم. یعنی بچّه‌ای که خواب‌آلود است، بچّه‌ای که گرسنه است اصلاً این‌ها تربیت‌گریز هستند، زیر بار تربیت نمی‌روند. بچّه‌ای که می‌بینیم کسل است، اصلاً بیمار است، این زیر بار تربیت نمی‌رود. این‌جا اصلاً خود این‌ها موانع تربیت محسوب می‌شود و لذا در مرحله اوّل ما باید به نیازهای زیستی فرزندان خود توجّه بکنیم و به آن‌ها اولویت بدهیم.

بعد از نیازهای زیستی، سراغ نیازهای فرازیستی برویم، موضوعات فرازیستی برویم. البتّه این را که می‌گوییم گاهی اوقات نیاز به این نیست یک فاصله طولانی بین آن‌ها انداخته بشود. می‌شود به این‌ها به صورت هم‌زمان و هم‌راه توجّه بشود. یعنی این نیست که من الآن فکر بکنم که مثلاً به فرزند خود ناهار بدهم، پنج ساعت بعد باید فلان نکته تربیتی را به او بگویم. ناهار را بخورد، هضم بشود، جذب بشود، جا بیفتد، بعد شروع بکنم، این‌طور هم نیست. این‌ها گاهی اوقات می‌تواند هم‌زمان با هم باشد، با آن هوشمندی، تدبیر، درایتی که خانواده در محیط خانه دارد از آن بهره ببرد.

امّا این را دقّت بکنیم که حتماً باید به نیازهای زیستی در موضوع تربیت یک توجّه جدی و دقیقی داشت، نباید در این‌ها تأخیر انداخت. لذا بچّه‌ای که دارد می‌خوابد، نباید ما در این‌جا انتظار داشته باشیم او نصیحت‌های ما را به خوبی گوش بکند یا بچّه‌ای که خسته است، انتظار داشته باشیم که بچّه منظم، نظم‌پذیری باشد. یک بچّه‌ای که می‌بینیم بیماری دارد، الآن این‌جا نباید انتظار داشته باشیم یک بچّه تلاشگر کوشایی باشد که همه کارها را با توجّه و دقّت انجام بدهد. قطعاً توجّه به نیازهای زیستی مقدّم به فرا زیستی است. من این‌جا اولویت و قالب کلّی را خدمت شما عرض کردم.

۲. فراهم کردن بسترها

 امّا نکته دومی که باید در این موضوع توجّه بکنیم خود بسترهایی است که ما باید در اولویت‌ها فراهم بکنیم. مثلاً یکی از اولویت‌هایی که فرزندان ما نیاز دارند، این است که باید ارتباط‌گیری خوبی را با دیگران داشته باشند. چون ارتباط‌گیری می‌تواند بخشی از جریان حلّ مسئله باشد. این‌جا اولویت برای ارتباط‌گیری چیست؟ این است که ما یک محیط و فضایی را ایجاد بکنیم که بچّه به صورت ناخودآگاه در آن محیط رشد بکند.

مثلاً در گروه هم‌سالان قرار دادن. خود این یک اولویت می‌شود. یعنی اگر ما می‌خواهیم ارتباطات بین فردی فرزند ما خوب بشود، باید مقدمه قبلی را برای او ایجاد بکنیم و آن مقدمه این است که فضایی را شکل بدهیم که او بتواند در گروه هم‌سالان خود قرار بگیرد یا او را در فضاهایی ببریم که هم‌سالان او وجود دارد و او در آن‌جا قرار بگیرد. این‌ها آن نظام اولویت دهی در تربیت می‌شود.

۳. تهیه چک لیست شاخصه‌ها و ویژگی‌های تربیتی

امّا نکته سومی که باید در موضوع اولویت به آن توجّه کرد این است که گاهی اوقات ما در تربیت به خانواده‌ها می‌گوییم: یک چک لیستی برای خود داشته باشید که در این چک لیست‌ها لزوماً من نباید از فکر و ذهن خود استفاده بکنم که می‌توانم استفاده هم بکنم ولی باید در کنار آن با کسانی که کارشناسان حوزه تربیت هستند، کسانی که فرزندشناس، کودک‌شناس، نوجوان شناس هستند، با این‌ها مرتبط بشوم و یک سری شاخصه‌ها و ویژگی‌هایی که می‌بینیم در فرزندان ما باید شکل بگیرد و به وجود بیاید را در این چک لیست بیاوریم.

مثلاً می‌خواهیم اراده فرزندان خود را قوی بکنیم، می‌خواهیم تاب‌آوری آن‌ها را افزایش بدهیم، می‌خواهیم اعتماد به نفس آن‌ها را تقویت بکنیم، آن‌ها را با عزّت نفس تربیت بکنیم، پیش‌رو باشند، تأثیرگذار بر دیگران باشند، خانواده دوست باشند، محبّ اهل بیت (ع) باشند، ولایت‌پذیر باشند. شاخصه‌هایی که به عنوان شاخصه‌های مهم تربیتی محسوب می‌شود را در این چک لیست می‌آوریم.

کاری که کارشناسان تربیتی در مرحله اوّل می‌کنند این است که به این نظام موضوعی یک سری اولویت‌هایی را می‌دهند. مثلاً اراده به عنوان یکی از اولویت‌ها در تربیت محسوب می‌شود. یعنی شما وقتی اراده یک کودکی را از دوران طفولیّت تقویت کردید، می‌تواند بستری باشد برای این‌که تحمّل پذیری و تاب‌آوری او تقویت بشود. می‌تواند بستری برای تقویت اعتماد به نفس او باشد. این دو مورد می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای این‌که عزّت نفس پیدا بکند، تأثیرگذار باشد.

وقتی ما یک نظام موضوعی داشتیم و توانستیم به این موضوعات یک اولویتی بدهیم و برای هر کدام از این اولویت‌ها، راهکار و روش‌هایی را طراحی بکنیم، این همان شیوه و مرام نامه تربیتی می‌شود که ما در مسیر تربیت می‌توانیم فرزندان خود را به خوبی جلو ببریم.

پس نکته سوم این است که چک لیستی از موضوعات تربیتی که براساس یک نظام اولویت هم تنظیم بشود که بخشی از آن را از فکر خود استفاده می‌کنیم، بخشی را از نظرات کارشناسان، بخشی از آن‌ها را از کتب تربیتی می‌توانیم بهره ببریم.

۴. تنظیم نظام‌واره اجرایی

نکته چهارمی که این‌جا در مباحث تربیتی، خصوصاً برای اصل اولویت وجود دارد، این است که ما حتماً بدانیم موضوع تربیت فرزندان ما یک نظام‌واره اجرایی هم لازم دارد. یعنی ما باید بدانیم برای اجرای آن هم چه کار بکنیم. چه بخشی از آن به منِ مادر برمی‌گردد، چه بخشی از آن به پدر و در چه بخشی نیاز به مکمل‌های بیرونی داریم.

مثلاً گاهی اوقات ممکن است معلم روی یک موضوع تربیتی فرزند ما کار بکند که کار او کارستان باشد. یعنی ما هر چه تلاش بکنیم، نتوانیم در حدّ و اندازه او روی فرزند خود تأثیرگذار باشیم، باید او را به عنوان یک بازوی تربیتی به کار بگیریم.

ممکن است لبخند یک امام جماعت فرزند ما را نسبت به حجاب خود، نسبت به نماز خود، قدرتمندتر بکند، تقویت بکند، باید به نحو مطلوبی از او به عنوان یک بازوی تربیتی بهره ببریم. در این نکته می‌خواستم این را عرض بکنم که گاهی اوقات تشخیص افراد، تشخیص روش‌ها برای این‌که ما بتوانیم آن نظام اولویت‌دار تربیتی خود را محقّق بکنیم، لازم است و نباید از آن غافل بشویم.

خطاهای راهبردی در تربیت فرزند

یکی از خطاهای راهبردی که گاهی اوقات‌ خانواده‌ها انجام می‌دهند، این است که خود آن‌ها به تنهایی وسط میدان می‌آیند؛ فکر می‌کنند همه کاری را خود آن‌ها باید انجام بدهند. ما گاهی اوقات این‌ها را در مشاوره‌ها هم می‌بینیم. مثلاً یک فرزند دو، سه ساله دارند. مادر می‌گوید: من مثل یک هم‌بازی همیشه در حال بازی با او هستم. فکر می‌کند خیلی کار خوبی می‌کند ولی این مادر تا یک جایی کشش دارد، نمی‌تواند.

شش ماه، یک سال، یک هفته، یک ماه، می‌تواند پا به پای فرزند خود هر روز بازی بکند ولی بالاخره نیازهای ما بزرگترها هم متفاوت است، انرژی ما متفاوت است، ایده‌های ما متفاوت است. این منجر به این می‌شود که خسته می‌شویم، فرسایشی می‌شود، کنار می‌کشیم ولی اگر این مادر زیرک و هوشمند باشد به جای این‌که خود او هم‌بازی فرزند خود بشود، یک وقتی می‌گذارد و برای فرزند خود هم‌بازی پیدا می‌کند و اجازه می‌دهد او در کنار فرزندش رشد بکند. یک نکته‌ای که باید وجود داشته باشد این است.

 امّا یک خطای راهبردی دیگر را هم در این زمینه عرض بکنم. گاهی اوقات هم می‌بینیم والدین خود را کنار می‌کشند. همه تربیت را برون‌سپاری می‌کنند، به دیگران می‌سپارند. این هم یک خطای راهبردی است. در نظام اولویت دار در تربیت باید مادر و خانواده محوریّت داشته باشد. ما از دیگران و توانمندی‌های دیگران برای رشد فرزندان خود در موضوعات تربیتی به خوبی بهره ببریم.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون