رفق و مدارا در خانواده

انسان باید در زندگی نرم خو باشد و نسبت به دیگران آسان بگیرد. رفق و مدارا سبب استحکام خانواده می‌شود و در گرمای زندگی بسیار موثر است. در این مقاله به بررسی رفق و مدارا در خانواده می‌پردازیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• معنای رفق و مدارا
• رفیق
• مدارا اصلی ایمانی و رفتاری
• نقش رفق و مدارا در تحکیم روابط خانواده
• سختگیری نقطه مقابل رفق و مدارا

معنای رفق و مدارا

یکی از مصادیق حسن معاشرت در زندگی مسأله رِفق و مدارا است. «رفق» را لطافت و نرم‌خویی و آسان‌گیری معنا کرده‌اند. «مدارا» را معاشرت نیکو و تحمّل دیگران معنا کرده‌اند. اگر بخواهیم رفق و مدارا را با هم بگوییم، به عنوان یک خصیصه می‌توانیم آن‌ها را با هم تلفیق کنیم و بگوییم: رفق و مدارا یعنی این‌که انسان نرم‌خو باشد، در عین این‌که اهل دقّت است آسان‌گیر باشد و دیگران را تحمّل کند. چرا که پیش آمدهایی که برای ما ناخوشایند باشد در معاشرت با دیگران طبیعی است.

رفیق

رفیق یکی از اسماء پروردگار متعال است، در دعاها می‌خوانیم: «يَا شَفِيقُ يَا رَفِيقُ».^[1] ای خدایی که با رفق و مهربانی با ما عمل می‌کنی. نکتهٔ دیگر آن که رفیق دربارۀ چهار دسته در قرآن بیان شده است:

«وَ مَن يُطِعِ اللَّـهَ وَ الرَّسولَ فَأُولـئِكَ مَعَ الَّذينَ أَنعَمَ اللَّـهُ عَلَيهِم مِنَ النَّبِيّينَ وَ الصِّدّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحينَ وَ حَسُنَ أُولـئِكَ رَفيقًا»[2].

کسانى که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، [در قیامت] با کسانى همدم خواهند بود که خداوند بر آنان نعمت داده است: پیامبران، صِدّیقان، شهیدان و صالحان. و اینان چه رفیقان خوبى هستند!

یعنی آن‌ها همدمان خوبی برای انسان هستند و بهشتیان از همدمی و معاشرت با آن‌ها نهایت لذّت را می‌برند.

مدارا اصلی ایمانی و رفتاری

مدارا یک اصل رفتاری بین انسان‌ها است. با نگاهی دقیق‌تر می‌توان گفت مدارا برای انسان مؤمن نه تنها اصل رفتاری بلکه یک اصل ایمانی نیز هست. این موضوع از روایتی از وجود مقدس امام رضا (ع) قابل برداشت است که فرمودند:

«لَا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ سُنَّةٌ مِنْ رَبِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ نَبِيِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ وَلِيِّهِ فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ فَكِتْمَانُ سِرِّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى‏ غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِيِّهِ فَمُدَارَاةُ النَّاسِ فَإِنَّ اللَّهَ‏ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ نَبِيَّهُ بِمُدَارَاةِ النَّاسِ فَقَالَ خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِيِّهِ فَالصَّبْرُ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ».^[3]

مؤمن، مؤمن حقيقى نباشد مگر زمانى كه سه خصلت و روش در او باشد: روشى از پروردگارش و روشى از پيغمبرش و روشى از ولى و امامش، اما روش پروردگارش نگهدارى راز خود است، خداى عز و جل فرمايد: «خدا عالم به غيب است و كسى را برغيب خود آگاه نكند جز رسولى را كه بپسندد» روش پيغمبرش مدارای با مردم است زيرا خداى عز و جل پیامبرش را به مدارای با مردم دستور داده و فرموده است «گذشت را پيش گير و به نيكى دستور ده» و اما روش امامش صبر كردن در زمان تنگدستى و پريشان حالى است.

شاهد مثال، این فراز است «أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِيِّهِ فَمُدَارَاةُ النَّاسِ» یعنی اگر مؤمن می‌خواهد به ایمان حقیقی نائل شود،‌ باید مدارای با مردم را جزء سلوک و روش خود قرار دهد همچنان که این روش پیامبر خدا (ص) است.

البتّه هر سه خصلتی که در این حدیث بیان شده در خانواده کاربرد دارد. ما بایستی اهل کتمان سرّ باشیم، اسرار خود و خانواده را حفظ کنیم. دوم با اهل منزل مدارا کنیم و سوم در مشکلات، به خصوص مشکلات خانوادگی که پیش می‌آید صابر باشیم تا إن‌شاء‌الله خداوند برای ما فرج ایجاد کند.

رفق و مدارا در خانواده

رفق و مدارا در همه جا و در معاشرت‌ها لازم است. امّا یک جا از همه جا لازم‌تر است و آن خانواده است. خانواده جای رفاقت است، جای دوستی است، جای تحمّل یکدیگر است، جای این است که همه خوبی‌های یکدیگر را ببینند، تلافی کنند، بدی‌های همدیگر را نبینند، کاستی‌های همدیگر را نبینند، پشتیبان هم باشند. هم‌نشین خوبی برای هم باشند. خصوصاً امیر المؤمنین (ع) در جایی به شوهران دربارۀ بانوان، سفارش می‌کنند: با همسرت در هر حالی مدارا کن و به بهترین شکل رفتار کن تا زندگیت با صفا شود.^[4]

در جملۀ دیگری در «غرر الحکم» می‌فرماید:

«سَلَامَةُ الْعَيْشِ فِي الْمُدَارَاةِ»^[5]

سالم بودن زندگی در مدارا است.

اگر انسان بخواهد اهل مدارا نباشد همیشه درگیر است، همیشه ذهن او افسرده و آزرده خواهد بود. حدیث زیبایی را از پیغمبر اکرم (ص) درباره خانواده نقل شده که می‌فرمایند:

«إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِأَهْلِ بَيْتٍ خَيْراً أَدخَلَ عَلَيهِم بَابَ الرِّفق»^[6]

اگر خداوند بخواهد خیری به خانواده‌ای برساند، درِ رفق [و مدارا] را به روی آن‌ها می‌گشاید.

به این معنا که کاری می‌کند تا آن‌ها یاد بگیرند چگونه با هم با رفق و مدارا زندگی کنند. حدیث دیگری از امیرالمؤمنین (ع) در این باره هست که می‌‌فرمایند:

«الرِّفْقُ يُيَسِّرُ الصِّعَابَ وَ يُسَهِّلُ شَدِيدَ الْأَسْبَابِ»^[7]

رفق، امور سخت و دشوار را روان می‌کند و کارهایی که اسباب سنگینی برای آن‌ها لازم است آسان می‌سازد.

سختگیری نقطه مقابل رفق و مدارا

همان طور که رفق و مدارا از عوامل تحکیم خانواده است در مقابل سختگیری و ایذاء و اذیت از عوامل سست کردن روابط خانواده خواهد بود. عده‌ای در روابط خانوادگی بسیار جدی هستند و از کوچک‌ترین مسئله‌ای گذشت نمی‌کنند؛ این نوع برخورد را با عناوین مختلفی مانند نظم، مقررات، تربیت و غیره توجیه می‌کنند. مقرّرات در بعضی از امور ضرورت دارد، اما در بسیاری از موارد به جای مقرّرات خشن باید رفق و مدارا و مهربانی را حاکم کرد خصوصاً در خانواده.

خانه غیر از یک پایگاه و آموزشگاه نظامی است، در آن جا باید سربازها را با دقّت‌های خاصّی و به هر قیمتی که شده، برای رزم‌های سخت و دشوار تربیت کنند. اما محور تربیت در خانواده عاطفه و همدلی است و از این رو باید رفق و مدارا غالب باشد. ما در احادیث می‌بینیم نسبت به مردانی که به همسران خود سخت‌گیر هستند عواقب بدی را بیان کردند، همچنین نسبت به بانوانی که بسیار بهانه‌جو هستند و سخت می‌گیرند. برای نمونه به این احادیث توجه بفرمایید:

«أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ بَرِيئَانِ مِمَّنْ أَضَرَّ بِامْرَأَتِهِ حَتَّى تَخْتَلِعَ مِنْهُ»^[8]

بدانید که خدا و رسول خدا بیزار هستند از مردی که به همسر خود زیان بزند تا او را به طلاق خلع راضی کند.[9]

درباره زنان نیز این مضمون وجود دارد؛ امام صادق (ع) می‌فرمایند:

«مَلْعُونَةٌ مَلْعُونَةٌ امْرَأَةٌ تُؤْذِي زَوْجَهَا أَوْ تَغُمُّه وَ سَعِيدَةٌ سَعِيدَةٌ امْرَأَةٌ تُكْرِمُ زَوْجَهَا وَ لَا تُؤْذِيهِ وَ تُطِيعُهُ فِي جَمِيعِ أَحْوَالِهِ‏»^[10]

ملعون است و از رحمت خدا دور است بانویی که همسر خود را بیازارد و او را غمناک کند و با سعادت است و با سعادت، بانویی که همسر خود را اکرام کند , او را نیازارد و در همۀ حالات مطیع او باشد.

بنابراین اگر در گذر زندگی اختلافی پیش می‌آید، چه مرد و چه زن، فوراً از همسر خود در پیشگاه خدا اعلام رضایت کنند، برای او استغفار کنند تا همسر او مشمول چنین عقوباتی نشود.

---

[1]– زاد المعاد – مفتاح الجنان، ص 439.

[2]– سوره نساء، آیه ۶۹.

[3]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏2، ص: 241.

[4]– من لا يحضره الفقيه، ج‏3، ص: 556.

[5]– تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 445.

[6]– نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، ص 509.

[7]– تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 244.

[8]– وسائل الشيعة، ج ‏22، ص 283.

[9]– طلاق خلع به طلاقی گفته می‌شود که زن با بخشیدن مهریه یا بخشی از آن و یا با مالی دیگر از شوهر جدا می‌شود.

[10]– همان، ج 16، ص 280.