حقوق والدین بر فرزندان
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
در آموزه‌های اسلامی برای والدین جایگاه والایی در نظر گرفته شده است. در قرآن کریم نسبت به رعایت حقوق والدین سفارشات مهمی شده است. برخی از سفارشها و پیامهای مهم قرآن در ارتباط با والدین عبارتند از:
١. احسان
٢. سپاس‌گزاری
٣. دعا و طلب آمرزش
۴. گشودن بال رحمت
۵. انفاق
۶. وصیت خیر
چکیده
- یکی از طبقات خاصی که در آموزه‌های اخلاقی اسلام توجه ویژه‌ای به آنان شده است، والدین هستند. در قرآن کریم چند پیام دربارۀ وظایف انسان نسبت به پدر و مادر و حقوق والدین بر گردن فرزندان بیان شده است.
- پیام نخست، احسان کردن به والدین است که در شش آیه عنوان شده است. در چهار آیه، موضوع احسان به پدر و مادر در کنار مهمترین موضوع اعتقادی، یعنی توحید قرار دارد.
- براساس فرمایش امام صادق (ع) احسان بدین معناست که ما اجازه ندهیم پدر و مادر این زحمت را به خود بدهند تا درخواستی از ما داشته باشند؛ بلکه باید بدون اینکه ایشان نیاز و درخواست خود را به زبان بیاورند، نیازشان را برطرف نماییم.
- پیام دوم، سپاس‌گزاری از پدر و مادر است که در کنار سپاس‌گزاری از پروردگار مطرح شده است.
- پیام سوم، دعا و طلب آمرزش برای والدین است که در سیرۀ انبیاء و ائمه (ع) مشهود بوده است.
- پیام چهارم، گشودن بال رحمت برای پدر و مادر است. یعنی اگر انسان خدمتی به آنان می‌کند، عاشقانه و با رغبت باشد.
- براساس روایات، قبر پدر و مادری که مرحوم شده‌اند از جمله مکان‌های استجابت دعا است.
- پیام پنجم، انفاق برای پدر و مادر است. از نظر فقهی، پدر و مادر از جمله گروه‌های واجب النفقه هستند.
- پیام ششم، وصیت ویژه برای پدر و مادر است. این دستور قرآنی از نشانه‌های تقوا است.
حقوق والدین
ارتباط انسان با دیگران یکی از مباحث مهمی است که در علم اخلاق به آن پرداخته می‌شود. انسان وظایفی نسبت به طبقات خاصی از جامعه دارد. از جملۀ طبقات مهم، خانواده و به‌ویژه پدر و مادر هستند. در این مقاله مباحث خود را به این طبقه مهم جامعه اختصاص می‌دهیم و با توجه به آیات قرآن کریم، با حقوق والدین و وظایف خود نسبت به والدین آشنا می‌شویم. در قرآن کریم نزدیک به ده سفارش و پیام دربارۀ والدین آمده است. در این مقاله به شش مورد اصلی آن اشاره می‌کنیم:
١. احسان مهمترین مورد از حقوق والدین
اولین مورد از حقوق والدین احسان به پدر و مادر است. در شش آیه از قرآن کریم، این وظیفه مورد تذکر قرار گرفته است. در چهار آیه، موضوع احسان به پدر و مادر در کنار مهمترین موضوع اعتقادی، یعنی توحید قرار دارد.
وَ إِذ أَخَذنا ميثاقَ بَنی إِسرائيلَ لا تَعبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالوالِدَينِ إِحساناً …[1]
و (به ياد آريد) هنگامى كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه هرگز جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر خویش نيكى كنيد …
وَ اعبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشرِكُوا بِهِ شَيئاً وَ بِالوالِدَينِ إِحساناً …[2]
و خدا را بپرستيد، و چيزى را شريك او قرار ندهيد، و به پدر و مادر خود نیکی کنید …
قُل تَعالَوا أَتلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُم عَلَيكُم أَلّا تُشرِكُوا بِهِ شَيئاً وَ بِالوالِدَينِ إِحساناً …[3]
بگو: بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده بخوانم: اينكه چيزى را شريك او قرار مدهيد، و به پدر و مادر نيكى كنيد …
وَ قَضى رَبُّكَ أَلاَّ تَعبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالوالِدَينِ إِحساناً …[4]
و پروردگارت حكم قطعى كرد كه جز او را نپرستيد و به پدر و مادر خود نيكى كنيد …
بعضی از مفسرین دربارۀ کنار هم قرار گرفتن دستور به توحید و امر به احسان به والدین به این نکته اشاره کرده‌اند که خداوند متعال سبب حقیقی آفرینش انسان است و پدر و مادر سبب ظاهری آفرینش او هستند؛ بنابراین خداوند توصیۀ نسبت به اسباب ظاهری آفرینش را در کنار توصیۀ نسبت به سبب حقیقی آفرینش قرار داده است.
اما دو آیۀ دیگری که در آن توصیۀ به احسان نسبت والدین شده است:
وَ وَصَّينَا الإِنسانَ بِوالِدَيهِ حُسناً …[5]
و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند.
وَ وَصَّينَا الإِنسانَ بِوالِدَيهِ إِحساناً حَمَلَتهُ أُمُّهُ كُرهاً وَ وَضَعَتهُ كُرهاً وَ حَملُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهراً …[6]
و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش احسان کند. مادرش [در ایام بارداری] او را با سختی حمل کرد و با سختی او را به‌دنیا آورد. و دورۀ بارداری و از شیر گرفتن، سی ماه است.[7]
در اینجا نیز مفسران قرآن نکته‌ای را مورد توجه قرار داده‌اند. آن نکته این است که قرآن کریم، خطاب‌های گوناگونی دارد. گاهی به مؤمنان خطاب می‌کند و می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا»؛ گاهی به پیامبر (ص) خطاب می‌کند و می‌فرماید: «يا أَيُّهَا النَّبِيّ»؛ اما این دو آیه، انسان‌ها را هدف خطاب قرار داده. خداوند متعال می‌فرماید: «ما به انسان سفارش کردیم»، گویا احسان به پدر و مادر، شرط انسانیت است. انسان از هر دین و مسلکی که پیروی کند، مؤمن باشد یا نباشد، فرقی نمی‌کند. اگر انسان است، باید به والدین خود نیکی و احسان کند. در آیۀ دوم به‌طور خاص به سه دورۀ سخت و دشوار برای مادران اشاره شده است؛ بارداری، زایمان و شیردهی.
معنای احسان
شاید به ذهن برخی افراد که رفتار خوبی با والدین خود دارند خطور کند که ما به این آیات عمل می‌کنیم و به پدر و مادر خود به نیکی و احسان رفتار می‌کنیم، اما با تأمل در روایات پی می‌بریم که احسان به والدین، حقیقتاً امری دشوار است. امام صادق (ع) در روایتی، معنای احسان به والدین را این‌گونه تبیین فرموده‌اند:
الإِحسَانُ أَن تُحسِنَ صُحبَتَهُمَا وَ أَن لَا تُكَلِّفَهُمَا أَن يَسأَلَاكَ شَيئاً مِمَّا يَحتَاجَانِ إِلَيهِ وَ إِن كَانَا مُستَغنِيَينِ.[8]
احسان آن است که به نیکی با آنان هم‌نشینی کنی و آنان را به زحمت نیندازی که اگر به چیزی احتیاج دارند، آن را از تو بخواهند (یعنی پیش از آنکه خواستۀشان را به زبان بیاورند، نیازشان را بفهمی و برطرف کنی)، هرچند بی‌نیاز باشند [و خودشان هم بتوانند، نیازشان را برطرف کنند].
با این تفسیر امام صادق (ع) کار بسیار دشوار است و باید اعتراف کنیم که ما در عمل به این آیات کوتاهی کرده‌ایم. بیان امام (ع) نشان می‌دهد احسان این است که ما کاری نکنیم که پدر و مادر این زحمت را به خود بدهند تا درخواستی از ما داشته باشند و سپس ما درخواست آنها را اجابت کنیم؛ بلکه باید بدون اینکه پدر و مادر نیاز و درخواست خود را به زبان بیاورند، به آنها خدمت کنیم و نیازشان را برطرف نماییم. شاید این سؤال مطرح شود که چگونه می‌توان نیاز آنان را بدون آنکه بر زبانشان جاری شود، تشخیص داد. بی‌شک ارتباط مستمر با والدین و توجه و دقت به امور آنها موجب می‌شود که ما بسیاری از علایق و خواسته‌های آنان را بشناسیم و از این راه به رفع نیاز آنان اقدام کنیم. حتی محبت و پیوند شدید ممکن است به جایی برسد که به‌اصطلاح، «حس ششم» ما فعال شود و بتوانیم نیازهای پدر و مادر را حدس بزنیم.
ادامۀ این روایت، کار را دشوارتر می‌کند. امام (ع) می‌فرمایند: هرچند آنان بی‌نیاز بودند و خودشان توان این را داشتند که خواسته‌های خود را برطرف کنند، باز هم وظیفۀ ما در رسیدگی و برآورده ساختن حاجت ایشان از بین نمی‌رود. هستند پدر و مادرهایی که وضع مالی خوبی دارند؛ بنابراین ممکن است فرزندان آنان فکر کنند که پدر و مادرشان نیازی به آنها ندارند و مثلاً بگویند: والدین ما می‌توانند برای کارهای خود خدمت‌کار بگیرند، اما این روایت نشان می‌دهد که حتی اگر آنها بی‌نیاز باشند، وظیفۀ احسان به والدین، بر جای خود باقی است.
یکی از آسان‌ترین و مؤثّرترین راههای جلب رحمت الهی و پیشرفت در سیر و سلوک و مقامات معنوی، احسان به پدر و مادر است. لذا اولیای خدا بر این امر اهتمام بسیاری داشتند و از این راه در پی تقرّب به خدا بودند و اگر چنین فرصتی نداشتند، غبطه می‌خوردند.
یکی از عزیزان می‌فرمود:
به همراه مادر سال‌‌خوردۀ خود به کربلا مشرف شده بودم. در حرم حضرت سیدالشهدا (ع) بالای سرِ مادر خود ایستاده بودم و زیارت‌نامه می‌خواندم. مادرم قدِ خمیده‌ای داشت و من برای اینکه او صدایم را بشنود، سرم را پایین آورده بودم. یک وقت نگاهم به اطراف افتاد و دیدم مرحوم آیت‌الله گلپایگانی (ره) ایستاده‌اند و گویا با من کار دارند. تمام حواس ایشان متوجه من بود. خدمت ایشان رسیدم و عرض کردم: شما با من فرمایشی دارید؟ فرمودند: نه، داشتم نگاه می‌کردم به این خدمتی که به مادر خود می‌کنی و به این توفیقی که خدا به تو داده است. مادر سال‌خورده‌‌ات را به کربلا آورده‌ای و این‌طور مؤدّبانه ایستاده‌ای و برای او زیارت‌نامه می‌خوانی. به این توفیقی که داری حسرت خوردم؛ زیرا من سه‌ساله بودم که پدرم را از دست دادم و نه‌ساله بودم که مادرم از دنیا رفت. ای کاش من از این نعمت برخوردار بودم و از این راه می‌توانستم مقامات معنوی را طی کنم.
٢. سپاس‌گزاری
مورد دیگر از حقوق والدین که در قرآن کریم به آن اشاره شده است، سپاس‌گزاری از آنان است، آن‌هم در کنار سپاس از پروردگار!
وَ وَصَّينَا الإِنسانَ بِوالِدَيهِ حَمَلَتهُ أُمُّهُ وَهناً عَلى وَهنٍ وَ فِصالُهُ فی عامَينِ أَنِ اشكُر لی وَ لِوالِدَيكَ إِلَیَّ المَصيرُ.[9]
و انسان را دربارۀ پدر و مادرش سفارش كرديم، مادرش به او حامله شد [در حالى كه] سستى به روى سستى [به او دست مىداد] و باز گرفتنش [از شير] در دو سال است [و سفارش كرديم] كه براى من و پدر و مادرت سپاس گزارى كن؛ بازگشت [همه] فقط به سوى من است.
در این آیه نیز به انسان سفارش شده است که سپاس‌گزار پدر و مادر خود باشد. این، شرط انسانیت است. در این آیه نیز پس از سفارش کلی نسبت به پدر و مادر، به رنج‌های مادر اشاره شده است.
٣. دعا و طلب آمرزش برای والدین
سومین مورد از حقوق والدین طلب آمرزش و رحمت برای پدر و مادر است. قرآن کریم چند دعا از حضرت ابراهیم (ع) را بیان فرموده است؛[10] ازجمله دعا برای آمرزش والدین:
رَبَّنَا اغفِر لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلمُؤمِنينَ يَومَ يَقُومُ الحِسابُ.[11]
پروردگارا، من و پدر و مادرم و مؤمنان را در آن روز که حساب برپا می‌شود، بیامرز.
قرآن کریم از زبان حضرت نوح (ع) نیز چنین دعایی را بیان می‌فرماید.
رَبِّ اغفِر لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَن دَخَلَ بَيتِیَ مُؤمِناً وَ لِلمُؤمِنينَ وَ المُؤمِناتِ.[12]
پروردگارا، مرا و پدر و مادرم و هر مؤمنی که به خانه‌ام وارد شد و نیز [همۀ] مردان و زنان مؤمن را بیامرز.
دربارۀ امام جعفر صادق (ع) روایت شده است که آن حضرت برنامه‌ای همیشگی داشتند به این صورت که روزها برای والدین خود دو رکعت نماز به‌جا می‌آوردند و شب‌ها نیز برای فرزندشان دو رکعت نماز می‌خواندند. آن حضرت در رکعت اول، بعد از حمد سورۀ قدر و در رکعت دوم، بعد از حمد سورۀ کوثر را تلاوت می‌فرمودند. نماز خواندن نیز نمونه‌ای از احسان و دعا برای پدر و مادر است.[13]
طلب رحمت برای پدر و مادر نیز یکی از دعاهای مورد توجه قرآن کریم است. خداوند متعال می‌فرماید:
وَ اخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَةِ وَ قُل رَبِّ ارحَمهُما كَما رَبَّيانی صَغيراً.[14]
از سرِ رحمت و مهربانی، بال خاکساری برای آن دو بگستران و به بگو: خدایا این دو را مورد رحمت خود قرار ده، همان‌طور که آنان مرا در کودکی، پرورش دادند.
این یک دعای قرآنی است و نیکو است که ما در نماز خود دعاهای قرآنی را بخوانیم.
۴. گشودن بال رحمت
مورد دیگر از حقوق والدین در همین آیه بیان شده است و آن گشودن بال رحمت است. انسان باید بال رحمت خود را برای پدر و مادر بگستراند و اگر خدمتی به آنان می‌کند، عاشقانه و با رغبت باشد.
متأسفانه گاهی دیده می‌شود که بعضی با افتخار می‌گویند: ما به والدین خود خدمت می‌کنیم و تمام هزینه‌های نگهداری آنها در خانۀ سالمندان را تأمین می‌کنیم! خیلی خوشحال هستند و فکر می‌کنند که به همۀ دستورهای دینی و قرآنی عمل کرده‌اند. آیا پدر و مادر، ما را در شیرخوارگاه بزرگ کردند و هزینۀ آن را پرداخت کردند یا آنکه با عشق و محبت و از جان و دل به ما رسیدگی کردند و ما را پرورش دادند؟!
شاید برخی از کسانی که توفیق خدمت به والدین را دارند با خود فکر کنند که حقوق والدین را ادا کرده‌اند؛ مثلاً پدر و مادر چند سال زحمت کشیده‌اند و آنان را بزرگ کرده‌اند و حالا آنها هم چند سال است که به پدر و مادر خود خدمت می‌کنند و از آنها نگهداری می‌کنند؛ اما تعالیم اسلام، این تصور را رد می‌کند. در روایتی آمده است که یکی از مسلمانان دور کعبه طواف می‌کرد. مادر سال‌خورده‌‌ای هم داشت که او را به مکه آورده بود. چون این مادر توانایی راه رفتن را نداشت، او را به دوش خود گرفته بود و او را هم با خود طواف می‌داد. به پیامبر خدا (ص) برخورد کرد و از آن حضرت پرسید: «آیا [با این کار] حق مادر خود را ادا کرده‌ام؟». پیش خود فکر کرده بود که خوب، همان‌طور که مادرش او را در آغوش می‌گرفته و با خود حمل می‌کرده، اکنون او هم دارد این کار را جبران می‌کند؛ اما پیامبر خدا (ص) فرمودند: «لَا وَ لَا بِزَفرَةٍ وَاحِدَة»[15] (نه، حق او را ادا نکردی، و حتی حق یکی از ناله‌های او را نیز به‌جا نیاوردی).
مرحوم آیت‌الله احمدی میانجی نکتۀ خوبی را تذکر می‌دادند. ایشان می‌فرمودند: بین خدمتی که ما به پدر و مادرها می‌کنیم و و تلاشی که پدر و مادر در تربیت ما انجام داده‌اند، بسیار تفاوت وجود دارد. اگر ما خدمتی به آنها می‌کنیم، برای این است که به وظایف خود عمل کرده باشیم و پیش خدا مسئول نباشیم، اما شاید لذت چندانی از این کار احساس نکنیم. اما پدر و مادر با همۀ وجود و با میل و رغبت، به فرزندان خود خدمت می‌کردند. گاهی مادر شب تا صبح نمی‌خوابد، اما از اینکه فرزند او در آسایش و آرامش است، لذت می‌برد. گاهی دیده‌ایم که برخی از فرزندان به نوبت از والدین خود مراقبت می‌کنند، ولی اگر این قضیه مدتی طول بکشد، ممکن است با کنایه و اشاره بگویند که ان‌شاءالله خدا پدر و مادرمان را از این رنج و زحمتی که گرفتارش شده‌اند راحت کند! حالا ما که حرفی نداریم، ولی خودشان در عذاب هستند! یعنی به‌نوعی برای آنان آرزوی مرگ می‌کنند. اما پدر و مادر آن‌چنان با رغبت برای فرزندان کار می‌کنند که اگر فرزند معلول و ناتوانی داشته باشند، تا آخر عمر با جان و دل به او خدمت می‌کنند و چنین آرزویی برای فرزندشان نخواهند کرد.
خدا رحمت کند عالم و عارف بزرگ، مرحوم سید ابن طاووس[16] را که از علمای گران‌‌قدر ماست. ایشان سفارش کرده بود که به‌خاطر عمل به آیۀ «وَ اخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ …»، قبرش را زیر پای پدر و مادرش قرار دهند و خودش پیش از وفات، بر این کار نظارت داشت؛[17] لذا قبر ایشان در حرم امیرالمؤمنین (ع) در پایین پای پدر و مادرش است.
روزی یکی از اساتید بزرگوار را در گلزار شهدای شهر قم دیدم. ایشان در کنار قبری نشسته بود، عمامه را برداشته بود و صورت خود را بر قبر می‌مالید. مزاحم ایشان نشدم. وقتی کارش تمام شد، در مسیر که می‌رفت، نزدیک رفتم و سلام کردم. ایشان به من فرمود: این قبر مادرم بود. بنده گرفتاری سختی داشتم، راههای مختلفی را طی کردم تا گرفتاری‌ام برطرف شود، ولی به نتیجه نرسیدم. کسی به من سفارش کرد که اگر می‌خواهید مشکل شما برطرف شود، کنار قبر پدر یا مادر خود متواضعانه صورت خود را به خاک قبر او بمالید و از خدا حاجت بخواهید.
بعداً روایتی دیدم و فهمیدم که این دستور، برگرفته از آن روایت است. امیر مؤمنان (ع) حدیث معروفی به‌نام «أَربَع‌مِئَة» دارند که چهارصد دستور دینی را در آن بیان فرموده‌اند. بعضی کتاب‌های خاصی راجع به این حدیث نوشته‌اند. فرازهایی از آن در کافی آمده است. ازجمله توصیه‌های امیر مؤمنان (ع) در این حدیث این است:
وَ ليَطلُبِ الرَّجُلُ حَاجَتَهُ عِندَ قَبرِ أَبِيهِ وَ أُمِّهِ.[18]
مرد باید حاجت خود را در نزد قبر پدر و مادرش بخواهد.
در دین اسلام، اماکن گوناگونی به‌عنوان محل استجابت دعا معرفی شده است؛ ازجمله زیر قبّۀ سیدالشهدا (ع)، صحرای عرفات، مشعر، منا، مسجد الحرام، مقام ابراهیم، ملتزم، مستجار، حجر اسماعیل، روضۀ نبوی، حرم علی بن موسی الرضا (ع) و دیگر ائمۀ اطهار (ع). همۀ اینها مکان‌های استجابت است و در کنار همۀ این مکان‌ها، محل قبر پدر و مادر نیز به‌عنوان مکان استجابت معرفی شده است.
۵. انفاق
پنجمین مورد از حقوق والدین که بسیار مهم است و گاهی مورد غفلت قرار میگیرد، سفارش قرآن نسبت به انفاق برای پدر و مادر است.
قُل ما أَنْفَقتُم مِن خَيرٍ فَلِلوالِدَينِ وَ الأَقرَبينَ وَ اليَتامى وَ المَساكينِ وَ ابنِ السَّبيلِ.[19]
بگو: آنچه از مال انفاق می‌کنید، برای والدین و نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و برای درراه‌مانده است.
در این آیه، پیش از همه، نام پدر و مادر آمده است. در اینجا به مسأله‌ای فقهی اشاره می‌کنم که گاهی مورد غفلت قرار میگیرد. از نظر فقه اسلامی چهار گروه واجب النّفقه هستند، یعنی تأمین هزینه زندگی آنها بر ما واجب است: ١. همسر که شوهر باید نفقۀ او را پرداخت کند، ٢. پدر و مادر، ٣. اولاد، ۴. حیوانی که تحت ادارۀ انسان است.
در این میان، تأمین نفقۀ همسر مقدم است و اگر مردی نفقه همسر خود را تأمین کند و بتواند هزینۀ زندگی پدر و مادر خود را هم پرداخت کند و آنان نیز نیاز مالی داشته باشند، واجب است که مخارجشان را بدهد. پدربزرگ و مادربزرگ و بقیۀ اجداد و جدّات نیز در این گروه قرار می‌گیرند. اگر کسی پدر بزرگی دارد که نیاز مالی دارد و انسان بتواند نیاز او را برطرف کند، به‌عنوان وظیفۀ شرعی، واجب است که این کار را انجام دهد. تأکید می‌کنم که مستحب نیست، بلکه واجب است.[20]
۶. وصیت خیر
پیام دیگر قرآن کریم دربارۀ حقوق والدین باز هم نوعی سفارش مالی است.
كُتِبَ عَلَيكُم إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ المَوتُ إِن تَرَكَ خَيراً الوَصِيَّةُ لِلوالِدَينِ وَ الأَقرَبينَ بِالمَعرُوفِ حَقًّا عَلَى المُتَّقينَ.[21]
بر شما نوشته شده است که آن هنگام که مرگ یکی از شما فرا رسید، اگر مالی از خود به‌جای می‌گذارد، برای والدین و نزدیکان خود به‌طریق پسندیده وصیت کند. [این کار] برای متقین کار حقی است.
دو نکته را دربارۀ این آیه تذکر می‌دهم. اول اینکه این آیه در ردیف آیاتی چون «كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ»[22] و «كُتِبَ عَلَيكُمُ القِصاصُ»[23] آمده است. نکتۀ دوم این است که در این آیه، دربارۀ مال، از کلمۀ «خیر» استفاده شده است. در قرآن کریم یازده مورد داریم که به‌جای «مالاً» فرموده است «خَيْراً»؛ یعنی از مال به‌عنوان «خیر» یاد کرده است. مال اگر درست تحصیل شده باشد و درست هم هزینه شود، خوب و خیر است.
اما پیام آیه، سفارش برای پدر و مادر و نزدیکان است، از مالی که انسان باقی می‌گذارد. در اینجا ممکن است این سؤال پیش بیاید که اگر پدر و مادر به‌طور طبیعی از فرزند ارث می‌برند، پس چرا قرآن چنین سفارشی فرموده است؟
مفسرین بزرگوار گفته‌اند: این سفارش غیر از آن سهم الإرث است و به این معناست که انسان باید مراقب باشد که اگر ممکن است که پدر و مادر، حتی بعد از مرگ انسان، به زحمت بیفتند، باید از مال خود برای آنان وصیت کند. همچنین ممکن است انسان در زمان زندگی نسبت به آنان کوتاهی کرده باشد، حداقل با وصیّت خود می‌تواند تا حدودی این کوتاهی را جبران کند.
فقها و مفسرین از «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقينَ» استفاده کردند که این دستور، استحبابی است. نشانه تقوا این است که اگر دیدیم پدر و مادر نیاز مالی دارند، علاوه بر سهم الارث واجبی که خداوند معین کرده است، از اموال خود برای آنان وصیت کنیم.
پیامهای قرآن کریم دربارۀ والدین، به این موارد محدود نمی‌شود؛ بنابراین اجمالاً بدانیم که وظایف ما سنگینتر از این موارد است و فراموش نکنیم که یکی از بهترین راههای سیر و سلوک، خدمت به پدر و مادر است.
حقوق والدین در یک جمله:
وَ اخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَةِ وَقُل رَبِّ ارحَمهُما كَما رَبَّياني صَغيرًا
و برای هر دو از روی مهر و محبت، بال فروتنی فرود آر و بگو: پروردگارا! آنان را به پاس آنکه مرا در کودکی تربیت کردند، مورد رحمت قرار ده. اسراء/24
این مقاله بخشی از دوره سبک زندگی اسلامی با موضوع اخلاق و سیره معصومین (ع) است که در موسسه نورالمجتبی (ع) تدریس شده است. دوره سبک زندگی توسط اساتید ارجمند دکتر سید محسن میرباقری، دکتر رفیعی و حجه‌الاسلام حسینی قمی تدریس شده است. شما می‌توانید برای آشنایی بیشتر با این دوره روی بنر زیر بزنید.
[1]. سورۀ بقره، آیۀ 83.
[2]. سورۀ نساء، آیۀ 36.
[3]. سورۀ انعام، آیۀ 151.
[4]. سورۀ اسراء، آیۀ 23.
[5]. سورۀ عنکبوت، آیۀ ٨.
[6]. سورۀ احقاف، آیۀ ١۵.
[7]. بنا بر روایات، مقصود از سی ماه، حداقل دوران حمل (یعنی شش ماه) به علاوۀ بیست و چهار ماه ایام شیردهی است.
[8]. کافی، ج2، ص157.
[9]. سورۀ لقمان، آیۀ ١۴.
[10]. چند مورد از دعاهای حضرت ابراهیم؟ع؟ در سورۀ ابراهیم از آیۀ ٣۵ تا ۴١ آمده است؛ ازجمله «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْني وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ» (آیۀ ٣۵)؛ «رَبِّ اجْعَلْني مُقيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ» (آیۀ ۴٠).
[11]. سورۀ ابراهیم، آیۀ 41.
[12]. سورۀ نوح، آیۀ ٢٨.
[13]. «كَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ؟ع؟ يُصَلِّی عَن وَلَدِهِ فِی كُلِّ لَيلَةٍ رَكعَتَينِ وَ عَن وَالِدَيهِ فِی كُلِّ يَومٍ رَكعَتَينِ … وَ كَانَ يَقرَأُ فِيهِمَا إِنَّا أَنْزَلناهُ فِی لَيلَةِ القَدرِ وَ إِنَّا أَعطَيناكَ الكَوثَرَ»؛ بحار الانوار؛ ج٧٩، ص۶٣.
[14]. سورۀ اسراء، آیۀ ٢۴.
[15]. تفسیر ابن اثیر، ج۵، ص۶٢. مشابه این روایت، در مصادر شیعی نیز آمده است. نک: مستدرک الوسائل، ج15، ص١٩٩.
[16]. عالم بزرگوار، سید علی بن موسی، مشهور به سید ابن طاووس، متوفای ۶۶۴ ق.
[17]. فلاح السائل، ص٧٣ و ٧۴.
[18]. خصال، ج2، ص618.
[19]. سورۀ بقره، آیۀ ٢١۵.
[20]. گروه سوم، فرزندان هستند. اگر کسی توانایی مالی داشته باشد و فرزند او هم نیاز داشته باشد، واجب است که مخارج او را تأمین کند. فرقی نمی‌کند که ازدواج کرده باشد یا نه و سن او زیاد باشد یا کم. نوه و نتیجه و طبقات پایین‌ترِ اولاد نیز همین حکم را دارند.
گروه چهارم هم حیوان‌های خانگی هستند. اگر حیوانی در خانه نگهداری کنیم؛ مثلاً کبوتر، قناری یا مرغ و خروسی داشته باشیم، تأمین نیازهای او بر عهدۀ ماست. اگر آزادشان کنیم، دیگر رزق او بر ما واجب نیست، ولی اگر در حبس ما هستند، باید آب و غذایشان را تأمین کنیم. این نکته جای تأمل دارد که دین اسلام که حتی به حقوق حیوانات توجه دارد، آیا راضی می‌شود که مسلمانان نسبت به همسر، پدر و مادر و فرزندان خود غفلت کنند؟!
[21]. سورۀ بقره، آیۀ ١٨٠.
[22]. سورۀ بقره، آیۀ 183.
[23]. سورۀ بقره، آیۀ 178.