نیکی به پدر و مادر

در آموزه‌های اسلامی نیکی به پدر و مادر یکی از فضایل بزرگ محسوب می‌شود. در روایات احسان به والدین یکی از برترین اعمال شمرده شده است. در مقابل عدم توجه و سستی نسبت به والدین آثار سوءی را درپی دارد. در این مقاله بر پایه قرآن کریم و روایات اسلامی به موضوع نیکی به پدر و مادر می‌پردازیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• مصداق‌های احسان به والدین
• فضایل احسان به والدین
• اثر و فایده مادی و معنوی احسان به والدین
• بدرفتاری با والدین و آثار سوء آن

نیکی به پدر و مادر در آینه روایات

در روایات اسلامی باب وسیعی درباره پدر و مادر بیان شده است که در این مقاله به ذکر بعضی از این روایات می‌پردازیم. روایاتی که در این مقاله مطرح می‌شوند در سه دسته قابل تقسیم هستند:

دسته اول: فضیلت نیکی و احسان به پدر و مادر .

دسته دوم: آثار و فواید احسان به پدر و مادر .

دسته سوم: آثار سوء بدرفتاری با پدر و مادر به خصوص اگر به مرحله خشم و عقوق آنها برسد.

 

برای خلاصه بهتر از مطالب میتونید بخشی جلسه ای از دوره سبک زندگی سایت ایمانور رو مشاهده کنید در مورد نیکی به پدر و مادر

مشاهده دوره سبک زندگی اسلامی در مورد نیکی به والدین

دسته اول: فضیلت احسان و نیکی به پدر و مادر

درباره فضیلت احسان و نیکی به پدر و مادر روایات فراوانی وجود دارد که در سه گروه آنها را بررسی می‌کنیم:

۱-  معنای احسان و نیکی به پدر و مادر

در این زمینه اوّلین روایت را از امام صادق (ع) عرض می‌کنیم. یکی از اصحاب به نام أبی ولّاد حناط می‌گوید: از امام صادق (ع) درباره آیه «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»^[1] در سورهٔ اسراء سؤال کردم که این احسان چیست؟ امام (ع) نکات مهمی را در این‌باره تذکر دادند:

اول: با آنها خوب مصاحبت کن، احترام آنها را نگه دار، گرم باش، انیس و مونس آنها باش، در کنار آنها بنشین و دست آنها را ببوس.

دوم: حاجت آنها را برآورده کن و نکته مهمی که فرمودند آن بود که:

«وَ أَنْ لَا تُكَلِّفَهُمَا أَنْ يَسْأَلَاكَ شَيْئاً مِمَّا يَحْتَاجَانِ إِلَيْهِ»

وقتی می‌دانی آنها به خدمت تو نیاز دارند، صبر نکن از تو درخواست کنند و تا همین مقدار هم آنها را به خجالت و سختی نینداز.

تأکید امام بر این است که فرزند، قبل از اینکه پدر و مادر از او درخواستی بکنند، او خود حاجت آنها را برآورده کند و کارشان را انجام دهد. گاهی در بعضی فرزندان عکس این را می‌بینیم. با اینکه قصد آن را دارند که خدمتی به پدر و مادر انجام بدهند، امّا نه تنها قبل از گفتن این کار را انجام نمی‌دهند، بلکه حتی وقتی که پدر و مادر درخواست می‌کنند نیز کار را به تأخیر می‌اندازند. این تأخیر ممکن است کمی موجب کدورت خاطر شود. لذا بهتر است که ما خدمت را سریع انجام دهیم و آن را با گذشت و مهر و عطوفت همراه نماییم.

بعد امام در همین رابطه به آیه‌ای از قرآن اشاره می‌کنند و می‌فرمایند مگر سخن خدا را نشنیده‌اید که می‌فرماید: «لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّى تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ؛ شما به مقام برّ و نیکی نمی‌رسید مگر از آنچه که دوست دارید انفاق کنید».

حضرت این آیه را در رابطه با پدر و مادر به کار می‌برند. پس چه خوب است که وقت یا پولی که برایمان عزیز و باارزش است را برای آنها خرج کنیم.

سوم: اُف نگفتن به این است که اگر تو را آزردند حتی اگر شما را کتک زدند، به آنها اف نگویی.

چهارم: «وَ لا تَنْهَرْهُما»^[2] پدر و مادر را از محیط زندگی خود دور نکن که این کار بسیار ناروایی است، خصوصاً‌ پدر و مادر سالمند باید در کنار فرزندان باشند. حتّی اگر پدر و مادر به سبب کهولت سن با شما درشتی کنند و یا شما را کتک زدند نه تنها عکس العمل بدی نشان ندهید، بلکه به ایشان بگویید «غَفَرَ اللَّهُ لَكُمَا»؛ خدا شما را بیامرزد، شما در حق من بدی کردید اما خدا گذشت کند.

پنجم: نگاه تند به پدر و مادر نکن. چشم خود را به طور خیره به صورت آنها مدوز، «إِلَّا بِرَحْمَةٍ وَ رِقَّةٍ؛ مگر با لطف و با مهربانی».

ششم: «وَ لَا تَرْفَعْ صَوْتَكَ فَوْقَ أَصْوَاتِهِمَا وَ لَايَدَكَ فَوْقَ أَيْدِيهِمَا وَ لَا تَقَدَّمْ قُدَّامَهُمَا»؛ صدای خود را از صدای آنها بالاتر مَبر، دست خود را بالای دست آنها قرار نده و در جلوی آنها حرکت مکن. منظور این است که خود را بالاتر از آنها نشان نده.

۲- لزوم نیکی به پدر و مادر حتی اگر مؤمن نباشند

یکی از اصحاب به نام معمر بن خلّاد می‌گوید: به امام رضا (ع) گفتم «أدعوا لِوالديَّ إذا كانَا لا يَعرفانِ الحَقّ؟»^[3] اگر پدر و مادر من اعتقادی به حق (و به ائمّه هدی (ع)) نداشتند، برای آنها دعا کنم؟ حضرت فرمودند:

«ادعُ لَهمَا وَ تَصَدَّق عنهُمَا و إن كانَا حَيَّين لا يَعرفانِ الحَقّ فَدارِهِمَا فَإنَّ رسولَ اللَّه (ص) قَال إِنَّ اللَّهَ بَعَثَنِي بِالرَّحمَة لا بِالعُقوق»

برای آنها دعا کن و به جای آنها صدقه بده. اگر آنها حق را نمی‌شناسند و زنده هستند، با آنها مدارا کن. چرا که این کلام رسول خدا است که فرمودند: خدا من را به رحمت مبعوث کرده است، نه به عاق.

یعنی مواظب باشید هرچند آنها بر دین حق نباشند، اما شما عاق والدین نشوید. این روایات جایگاه والدین را در نظام ارزشی دین نشان می‌دهد.

۳- نیکی به پدر و مادر سفارش انبیا

در کتاب شریف کافی داستان مفصّلی است که به طور خلاصه چنین است: شخصی می‌گوید من نصرانی بودم و مسلمان شدم، در سفری خدمت امام صادق (ع) رسیدم سوال‌هایی داشتم و جواب گرفتم. ایشان درباره مادر پیر و نابینایی که داشتم به من سفارش‌هایی کردند. وقتی از سفر برگشتم، سخنان امام در من اثر کرده بود و با مادرم بیش از گذشته مهربانی می‌کردم. روزی مادرم گفت: فرزندم! چه شده است از زمانی که به دین جدید رفتی به گونه‌ای به من مهر می‌ورزی که سابقه ندارد؟! ماجرا را گفتم که فرزندی از فرزندان رسول خدا درباره شما چنین سفارشی کرده است.

مادرم گفت: این دین، دین حق است، چرا که این سفارش‌ها، سفارش انبیای الهی است. آنگاه ایمان آورد و مسلمان شد. آن شب نماز مغرب و عشا را خواند، و از من خواست تا شهادتین را برای او بازگو کنم؛ این کار را کردم و بعد از شهادتین از دنیا رفت. فردا روز بود که مسلمانها آمدند و با آداب اسلامی مراسم او را انجام دادند و من بر او نماز خواندم.[4] . یعنی با یک برخورد خوب، مادر او با حال اسلام و مؤمن به خدا و پیغمبر اکرم (ص) و ائمّه هدی (ع) از دنیا رفت.

۴- مقدم بودن مادر در احسان

هشام بن سالم نقل می‌کند که امام صادق (ع) فرمودند: شخصی خدمت پیامبر اکرم (ص) آمد، گفت: «يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَبَرُّ؛ به چه کسی نیکی کنم؟»^[5] پیامبر فرمودند: به مادرت. پرسید بعد از او به چه کسی نیکی کنم؟ پیامبر دوباره فرموند به مادرت؛ آن مرد برای بار سوم سوال را تکرار کرد و پیامبر فرمودند: به پدرت نیکی کن. این حدیث نشان می‌دهد که بهتر است انسان مادر را در احسان و لطف و مرحمت بر پدر مقدم بدارد.

۵- نیکی به پدر و مادر از برترین اعمال

منصور بن حازم می‌گوید از امام صادق (ع) سؤال کردم «أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ» کدام یک از اعمال فضیلت بیشتری دارند؟ حضرت سه عمل را مطرح کردند:

1. الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا: نماز در وقت فضیلت و اوّل وقت.
2. وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ: نیکی به پدر و مادر.
3. وَ الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ» ^[6]جهاد در راه خدای عزوجل.

این فضیلت نیکی به پدر و مادر است که همسنگ و همگون با نماز و جهاد و جانبازی در راه خدا است.

 دسته دوم: آثار احسان و نیکی به پدر و مادر

در این قسمت به بیان آثار احسان و نیکی به پدر و مادر در روایات می‌پردازیم:

۱- ایمنی از عذاب قیامت

یکی از اصحاب به نام ابراهیم بن شعیب می‌گوید به امام صادق (ع) گفتم پدر من خیلی پیر شده است و ضعف شدیدی بر او عارض شده، تا جایی که وقتی حاجتی دارد یا می‌خواهد جایی برود، ما فرزندان او را جا به جا می‌کنیم و بر دوش خود حمل می‌کنیم. امام صادق (ع) فرمودند:

«إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَلِيَ ذَلِكَ مِنْهُ فَافْعَلْ»^[7] 

اگر می‌توانی که خودت به تنهایی این کار را انجام بدهی، این کار را انجام بده.

گاهی خواهران و برادران درباره والدین سالمند با هم قرار می‌گذارند که نوبتی کارهای آنها را انجام دهند، گویی به یکدیگر القا می‌کنند که این کار یک بار و زحمتی است بیایید نوبتی آن را انجام دهیم. تا جایی که حتی ممکن است بین آنها مشاجره و بحث شکل بگیرد که به هیچ وجه کار پسندیده‌ای نیست. حضرت می‌فرمایند شما عکس این کار را انجام دهید؛ شما داوطلب شوید و تمام کارهای پدر یا مادرتان را بر عهده بگیرید. بگویید این کار بر عهده من است، شما به کار و زندگی خودتان برسید، من در خدمت پدر (یا مادر) هستم. در این صورت ممکن است یکی دیگر از خواهران و برادران هم داوطلب شود و رقابت از این سو شکل بگیرد و هر کسی در خدمت رسانی به والدین سبقت بجوید.

حضرت در ادامه فرمودند:

«وَ لَقِّمْهُ بِيَدِكَ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ لَكَ غَداً»

با دست خودت لقمه غذا را به دهان او بگذار. این کارها فردای قیامت سپری برای تو از آتش جهنّم و از عذاب الهی خواهد بود.

۲- طولانی شدن عمر

امام صادق (ع) فرمودند:

«وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ يَزِيدَ اللَّهُ فِي عُمُرِكَ فَسُرَّ أَبَوَيْكَ»^[8]

اگر دوست داری که خداوند بر عمر تو اضافه کند، پدر و مادر خود را مسرور و شادمان کن.

در احادیث بسیار بر این امر تأکید شده است که صله رحم بر عمر می‌افزاید و عمر انسان را طولانی و پربرکت می‌کند. بالاترین ارحام پدر و مادر هستند؛ آنان در رأس همه ارحام قرار دارند. پس اگر می‌خواهی خدا عمر تو را زیاد کند پدر و مادر خود را خوشحال کن.

امام باقر (ع) فرمودند:

«صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ يَزِيدَانِ فِي الْأَجَلِ»^[9]

صدقه پنهانی غضب پروردگار را خاموش می‌کند و نیکی به پدر و مادر و صله رحم به عمر انسان می‌افزایند.

۳- راهکاری عملی برای توبه

امام سجّاد (ع) نقل می‌کنند شخصی خدمت پیامبر اکرم (ص) آمد و گفت: «يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا مِنْ عَمَلٍ قَبِيحٍ إِلَّا قَدْ عَمِلْتُهُ فَهَلْ لِي مِنْ تَوْبَةٍ» هیچ کار بدی نبوده که من آن را  انجام نداده باشم، آیا می‌شود شما یک راه توبه‌ای به من نشان بدهید.

پیامبر اکرم (ص) از او سؤال کردند «فَهَلْ مِنْ وَالِدَيْكَ أَحَدٌ حَيٌّ؛ آیا از پدر و مادر تو کسی زنده هستند؟»

گفت: بله، پدرم زنده است.

پیامبر فرمودند: «قَالَ فَاذْهَبْ فَبَرَّهُ؛ برو و تا می‌توانی به پدرت نیکی کن». وقتی که رفت، پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «لَوْ كَانَتْ أُمُّهُ؛ ای کاش مادرش زنده می‌بود». منظور حضرت از این کلام این بود که در این کار احسان به مادر بسیار نافع‌تر است.^[10]

۴- جلب محبت ائمه هدی (ع)

یکی از اصحاب می‌گوید به امام صادق (ع) عرض کردم که پسرم اسماعیل خیلی به من خدمت می‌کند. حضرت فرمودند: «من پسر تو را قبل از این دوست می‌داشتم، امّا با این نکته‌ای که گفتی محبّت او در قلب من بیشتر شد». بعد امام صادق (ع) در این رابطه داستانی را از زندگی پیامبر اکرم (ص) برای او نقل می‌کنند و می‌فرمایند: حضرت یک خواهر رضاعی داشتند[11]روزی بر پیامبر اکرم (ص) وارد شدند، حضرت او را بسیار تحویل گرفتند، ملحفه‌ای زیر پای ایشان انداختند که بنشیند، مشغول صحبت شدند، بر روی او لبخند می‌زدند و بسیار با او گرم گرفتند.

او رفت و کمی بعد برادر همین خواهر رضاعی وارد شد. پیامبر اکرم (ص) او را تحویل گرفتند ولی نه به اندازه خواهرش. وقتی که او هم رفت، از رسول خدا (ص) سؤال کردند که چرا خواهر را بیشتر تحویل گرفتی؟ فرمودند: به خاطر اینکه او به مادر خود بیش از این برادر خدمت می‌کرد.[12] یعنی خدمت خواهر بیشتر از خدمت برادر بود، از این رو نزد پیامبر عزیزتر بود و پیامبر بیشتر به او احترام می‌گذاشتند.

دسته سوم: بدرفتاری با والدین و آثار آن

و امّا دسته سوم روایات درباره این است که اگر کسی به جای نیکی به پدر و مادر کاری کند که خشم و ناراحتی پدر و مادر را برانگیزد، آثار بسیار سنگینی برای او خواهد داشت.

امام صادق (ع) در بیان کمترین رفتار ناشایست با والدین چنین می‌فرمایند:

 «وَ مِنَ الْعُقُوقِ أَنْ يَنْظُرَ الرَّجُلُ إِلَى وَالِدَيْهِ فَيُحِدَّ النَّظَرَ إِلَيْهِمَا»^[13]

یکی از چیزهایی که مورد عاق والدین می‌شود این است انسان به پدر و مادر خود با یک حالت تیزی و تندی نگاه کند.

برای مثال فرزند به دلیلی از رفتار مادر یا پدر ناراحت شده، چشم خود را به چشم پدر و مادر بدوزد، نگاه تندی کند که حاکی از خشم و ناراحتی است. کسی که چنین کند، عاق والدین خواهد شد. همان‌طور که در احادیث قبل آمده بود، نباید جز با رأفت و رقّت به صورت پدر و مادر نگاه کرد. چرا که فرموده‌اند:

«نَظَرُ الْوَلَدِ إِلَى وَالِدَيْهِ حُبّاً لَهُمَا عِبَادَةٌ»^[14]

نگاه از روی محبت فرزند به والدین عبادت است.

بنابراین نظر محبّت‌آمیز به پدر و مادر عبادت و نگاه تند و خشن موجب عاق شدن است.

امام باقر (ع) از رسول خدا (ص) چنین نقل کردند:

«إِيَّاكُمْ وَ عُقُوقَ الْوَالِدَيْنِ فَإِنَّ رِيحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ أَلْفِ عَامٍ وَ لَا يَجِدُهَا عَاقٌّ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ »^[15]

بر حذر باشید از اینکه عاق والدین شوید. چرا که بوی بهشت از هزار سال راه به مشام می‌رسد؛ اما کسی که عاق والدین باشد بوی بهشت را نمی‌شنود و همین‌طور کسی که اهل دوری کردن از خویشاوندان باشد.

قرآن در توصیف بهشت در قیامت چنین می‌فرماید: «وَ أُزلِفَتِ الجَنَّةُ لِلمُتَّقينَ غَيرَ بَعيدٍ؛ و بهشت را براى تقواپیشگان نزدیک می‌آورند به گونه‌ای که فاصله‌اى از آنان نخواهد داشت».^[16] بنابراین طبق این روایت در قیامت اگر به اندازه هزار سال راه هم فاصله باشد، اهل ایمان بوی بهشت را می‌شنوند. امّا پیامبر می‌فرمایند از این نعمت محروم خواهند بود. در روایت دیگری درباره اثر عاق والدین می‌فرمایند:

«مَنْ نَظَرَ إِلَى أَبَوَيْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ وَ هُمَا ظَالِمَانِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ لَهُ صَلَاةً»^[17]

اگر کسی با نظر خشم و ناراحتی به چهره پدر و مادر نگاه کند و لو اینکه آنها به این فرزند بد کرده باشند و خداوند نماز آن فرزند را قبول نخواهد کرد.

مسأله احسان به والدین در نزد خداوند بسیار مهم و باارزش است؛ اگر والدین ما زنده هستند تا می‌توانیم باید به آنها خدمت کنیم و احترام بگذاریم، پای آنها را ببوسیم چرا که حتی نفس آنها نیز برای ما برکت است، دعای آنها موجب رحمت است و اگر پدر و مادرمان از دنیا رفتند، خیرات و مبرّات خود را نثار آنها کنیم که حتّی در زندگی دنیای ما اثر خواهد داشت.

---

[1]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏2، ص 157.

[2]– همان، ص 158.

[3]– تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، ج ‏10، ص 245.

[4]– الكافي، ج‏2، ص: 160

[5]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏2، ص 159.

[6]– همان،، ص 158.

[7]– همان، ص 162.

[8]– بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج ‏71، ص 81.

[9]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏ 4، ص 7.

[10]– بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج ‏71، ص 82.

[11]– از طریق شیرخوارگی خواهر حضرت بود.

[12]– الكافي، ج‏2، ص  161

[13]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏2، ص 349.

[14]– كشف الغمة في معرفة الأئمة (ط – القديمة)، ج ‏2، ص 218.

[15]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏2، ص 349.

[16]– سوره ق، آیه 31.

[17]– همان.