آیه تطهیر و جریان همیشه زنده امامت

آیه تطهیر یکی از آیات قرآن کریم است که درباره امامان شیعه و اهل بیت پیامبر (ع) نازل شده است و معصوم بودن ایشان از خطا و گناه را اعلام می‌‌‌فرماید. علمای شیعه درباره این موضوع بسیار تلاش کرده و دلایل مختلفی را بیان کرده‌اند. اما چند سوال مهم هست که جا دارد در این مقاله به آن بپردازیم:
1ـ چه نیازی وجود داشت که درباره معصوم بودن اهل بیت آیه نازل شود؟ آیا این آیه به یک راهبرد تاریخی در مدیریت جامعه اسلامی‌‌ اشاره دارد؟
2ـ مقصود از اهل بیت پیامبر چه کسانی هستند؟ آیا می‌‌‌توان این آیه را درباره تمام زنان پیامبر (ص) صادق دانست؟ چه اشاراتی از قرآن دراین‌باره وجود دارد؟
3ـ روایات شیعه و اهل سنت مصداق اهل بیت را چه کسانی می‌‌‌دانند؟
این پرسش‌هایی است که این مقاله در صدد پاسخ به آن‌هاست. امیدواریم مفید واقع شود و نکات ارزشمندی را به معارف دینی شما بیفزاید. برای آشنایی اجمالی با مقاله می‌‌‌توانید چکیدهٔ آن را مطالعه کنید:

مقدمه

شیعیان معتقدند امامت امری الهی و با تعیین خدای متعال است درست مانند نبوت و در این رابطه دلایل عقلی فراوانی را مطرح می‌‌کنند و هچنین در آیات و روایات فراوانی این مساله به چشم می‌ خورد. از طرفی آیاتی که درباره امامت وارد شده هر کدام یک شأن از شئون امامت را مطرح می‌‌کند به عنوان مثال آیه الکرسی مبنا و ریشه این تفکر قرآنی را مطرح می‌‌کند. آیه ۲۵۷ بقره مبانی و ریشه‌های بحث ولایت را بیان می‌‌کند. یا آیه ولایت مصداق ولی مسلمین را بیان می‌‌کند. آیه ۳۳ سوره احزاب معروف به آیه تطهیر هم یکی از آیات مهم بحث امامت است که لازمه‌های شخصیتی و الهی که ولی مسلمین باید دارا باشد یعنی عصمت را بیان می‌‌کند.
توضیح مطالب بالا را می‌‌توانید به ترتیب در مقالات زیر جستجو کنید:
۱ـ «ولایت الهی از دیدگاه قرآن»
۲ـ «تفسیر آیه الکرسی و مسأله امامت»
۳ـ «آیه ولایت»

آیه تطهیر

خداوند در آیهٔ 33، سورهٔ مبارکهٔ احزاب می‌‌فرماید:

قرآن کریم در این عبارت نورانی که به نام آیه تطهیر معروف است بیان می‌‌فرماید که اراده الهی بر این است که اهل بیت مطهر رسول خدا (ص) پاک و مطهر باشند. این موضوع از ضروریات است، چرا که از آیات دیگر و ابلاغ پیامبر اکرم در روایات متعدد به دست آمده که ایشان ولی امر جامعه مسلمین باشند، اهل بیتی که قرار است در کنار قرآن باشند، جزء دو شیء نفیس و گرانبهایی باشند که واجب است همهٔ اهل ایمان به آنها تمسک کنند، این اهل بیت باید مطهر باشند، غیر از این امکان ندارد. اهل بیت پیامبراکرم (ص) علم قرآن را در قلب خود دارند، بنابراین باید مطهر باشند؛ چراکه قرآن کریم در سورهٔ مبارکهٔ واقعه دربارهٔ حقیقت قرآن که در عالم بالا است می‌‌فرماید:

سرچشمه این قرآنی که نازل شده است در کتابی مکنون نزد خدای متعال است که کسی جز مطهّرون به آن دسترسی ندارد. در آیه تطهیر این مطهّرون را معرفی می‌‌کند که این ها اهل بیت رسول خدا (ص) هستند: خداوند اراده کرده است که رجس و پلیدی را از شما خاندان پیامبر برطرف کند و شما را به نهایت درجه مطهر سازد.

1ـ دلیل معرفی مطهّرین

یک دلیل بسیار مهم برای معرفی افراد مطهر به جامعه و امت اسلامی وجود دارد؛ قرآن کریم منافقینی را بدون اینکه از آنها نام ببرد معرفی می‌‌کند. در ابتدای سورهٔ مبارکهٔ بقره اول متقین، بعد کفار و بعد منافقین را توصیف می‌‌کند و می‌‌فرماید: عده‌ای از مردم می‌‌گویند به خدا و روز قیامت ایمان آوردیم اما دروغ می‌‌گویند، می‌‌فرماید:

اینها کسانی بودند که در بین مسلمانان بودند تا جایی که به حضور پیامبر می‌رسیدند و تظاهر به ایمان می‌کردند، در آغاز سورهٔ منافقون می‌‌فرماید:

منافقینی که نزد پیامبر (ص) می‌آمدند، جزء اصحاب بودند، پس جمعی از اصحاب پیامبر (ص) منافق و دروغگو هستند و مؤمن نیستند، ایمان در قلب آنها راه پیدا نکرده است. آنها به دلایل دیگری دور ایشان جمع می‌شدند؛ قرآن می‌‌فرماید:

ماجرای منافقین در زمان رسول خدا (ص) و کارشکنی آنها بسیار مهم است و قرآن کریم هشدارهای جدی در این باره داده است؛ بنابر این جمعی در اصحاب رسول الله (ص) حضور دارند که منافق هستند. بعد از پیامبراکرم (ص) امت اسلامی‌ باید به جمع پاک و مطهری مراجعه کنند، در نتیجه لازم است قرآن کریم آنها را معرفی کند و الا همه متهم می‌‌شوند؛ چون قرآن از منافقین اسمی نمی‌‌برد و امت اسلام بعد از رسول خدا (ص) به هر کسی رجوع کند احتمال دارد او جزء منافقین باشد؛ پس باید در قرآن آیاتی باشد که افراد مطهر را معرفی کند تا مردم بدانند به چه کسانی مراجعه کنند، مطهرینی که ضامن اسلام و مسلمین باشند و محل امنی برای رجوع مردم باشند.
قرآن کریم در این آیات اهل بیت پیامبراکرم (ص) را به عنوان مرجع امت معرفی می‌‌کند و اعلام می‌‌کند که اینها مطهر و قابل اطمینان هستند. ما در قرآن گروه دیگری را نمی‌یابیم که خداوند اصرار داشته باشد آنها را تطهیر کند؛ فقط اهل بیت حضرت محمد (ص) هستند. به بیان دیگر، قرآن کریم جریانهای مختلفی را مطرح می‌‌فرماید، جریان منافقین و جریان کفار و مشرکین و در مقابل جریان مطهرین از هر گونه شرک و کفر و نفاق؛ با این کار قرآن کریم در واقع نقشهٔ راه امت اسلامی را مشخص می‌‌کند.

2ـ مصادیق مطهرین در آیه تطهیر

توضیح مطلب:

اما این اهل بیت چه کسانی هستند؟ اینها افرادی هستند که در کنار رسول خدا (ص) بودند، چهار نفر از ذوی القربای او: امیر المؤمنین، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین (ع) هستند. تا اینجا بین اهل سنت و شیعه اتفاق نظر وجود دارد، اما به اعتقاد شیعیان نُه امام بعدی هم در این جمع هستند؛ به همان دلیل که قرآن دو جریان را مطرح می‌‌فرماید جریان کفر به امامت ابلیس که منافقین و کفار و مشرکین از اعوان و انصار این جریان هستند و جریان دیگر جریان بندگی و ایمان به خدا که اهل بیت رسول خدا (ص) امامت آن را از جانب خدا به عهده دارند. و این جریان مطهر به پنج تن (ع) ختم نمی‌شود و ادامه خواهد داشت.
اهل بیت مطهر (ع) مانع انحراف در اسلام می‌‌شوند و ایشان پیش برندهٔ کلمهٔ توحید هستند و کلمه حق را در سرتاسر دنیا محقق خواهند کرد. جریانهای کفر و نفاق به دلیل دنیا طلبی و زیاده خواهیهای نفسانی به دنبال نابودی و انحراف اسلام هستند که قرآن کریم می‌‌فرماید:

اهل سنت می‌خواستند همسران پیامبر (ص) و گاهی بعضی از وابستگان ایشان را مانند عباس عموی پیامبر (ص) را نیز جزء اهل بیت بدانند، لکن به یقین آنها جزء اهل بیت نیستند، چراکه اولاً در قرآن کریم دلایلی برخلاف این ادعا وجود دارد، ثانیاً احادیث ما به روشنی این مسئله را مطرح می‌‌کند. قرآن دربارهٔ زنان پیامبر مسائلی دارد که یقیناً بعضی از آنها جزء اهل بیت نخواهند بود. در سورهٔ احزاب قرآن کریم به نحو خاصی و با عتاب به زنان پیامبراکرم (ص) با آنها سخن می‌گوید، در نتیجه آنها نمی‌توانند «مطهرون» باشند.
به عنوان مثال در سورهٔ احزاب خطاب به پیامبراکرم (ص) می‌‌فرماید:

بنابراین معلوم می‌شود همگی همسران پیامبر نیکوکار نیستند. برای بار دوم به همسران پیامبر خطاب می‌‌کند.

اگر انجام گناه بزرگ در مورد آنها مطرح نبوده چرا قرآن بیان می‌‌کند؟ نمی‌فرماید اگر کاری ناشایست انجام دادید، بلکه می‌‌فرماید هر کدام از شما نُه نفر که کاری ناشایست انجام دهد عذابش دو برابر خواهد بود. اینها تعداد معینی بودند، بحث جامعهٔ اسلامی‌ نیست که یک حکم کلی بدهند می‌‌گوید هر کدام از شما گناهی را مرتکب شود. بعضی از زنان پیامبر (ص) مرتکب گناه شدند. یکی از زنان رسول خدا (ص) با ولیّ خدا و حجت خدا رو در رو شد جنگ جمل را به جامعه‌اسلامی‌ تحمیل کرد، باعث شد خون تعدادی از مسلمانان ریخته شد.
ام سلمه یکی دیگر از همسران پیامبراکرم (ص) به او گفت: رسول خدا (ص) به ما فرمود از خانه بیرون نروید، شما وارد مسائل سیاسی جامعه نشوید و قرآن فرموده است: «وَ قَرْنَ فی‏ بُیوتِكُنَّ» 7 شما در منزل خود بمانید؛ یعنی وارد این امور نشوید، چون ممکن است از شما سوء استفاده شود. بنابراین همگی آنها نمی‌توانند مطهر باشند. در ادامهٔ آیات قبل می‌‌فرماید:

قرآن کریم تا اینجا زنان پیامبر (ص) را به دو دستهٔ صالحین و بدکار تقسیم کرد و با ایشان هشدارها و بشارتهای لازم را مطرح کرد. بعد از این آیات، آیه تطهیر که در مورد اهل بیت (ع) است مطرح می‌شود. با توجه به این مسأله بعضی از اهل سنت خواستند که بگویند که آیه تطهیر در مورد زنان پیامبر (ص) می‌باشد که بطلان آن از قبل مشخص شد. بعضی از علمای شیعه در این مورد قائل به جابه‌جا شدن آیه هستند به این بیان که هنگام کتابت قرآن در زمان خلیفه سوم آیه تطهیر را به این قسمت آورده‌اند.
لکن بعضی از بزرگان گفته‌اند جای آیه تطهیر همین جاست و ظرافتی در این نکته وجود دارد که آیه تطهیر در بین آیات مربوط به همسران پیامبر قرار داده شده است. قرآن به زنان پیامبراکرم (ص) عتاب و خطاب می‌‌کند و آنها را به دو دستهٔ خوب و بد تقسیم می‌‌کند. گویا حضرت زهرا (ع) هم از بانوان این خانه هستند پس باید آنها از این مسئله مستثنا بشوند.
مثل معلمی که در کلاس از شاگردان گلایه می‌‌کند ولی در این کلاس چند نفر هستند که وظیفه شناس هستند. اگر استثناء نشوند این گلایه‌مندی آنها را نیز فرا می‌گیرد. باید اینها استثناء بشوند به همین دلیل معلم کلام خود را قطع می‌‌کند و می‌‌گوید البته من شما را نمی‌‌گویم، شما افراد وظیفه شناس و پاکیزه‌ای هستید و بر می‌گردد و حرفهای خود را با جمع ادامه می‌دهد. خداوند در این آیات چنین کرده است.
دربارهٔ زنان پیامبر (ص) سخن می‌گوید، جمعی را که در خانهٔ ایشان هستند و با این آنها حشر و نشر دارند را استثناء می‌‌کند، مجدداً بر می‌گردد و حرف خود را با زنان رسول خدا (ص) ادامه می‌دهد، در این آيات نیز مسأله به همین صورت است. پس در واقع جای آیه تطهیر باید همینجا باشد نه اینکه این آیه را از جای دیگری به این قسمت آورده باشند.
تا اینجا مطرح شد که زنان پیامبراکرم (ص) نمی‌توانند مشمول این آیه باشند چون بعضی از آنها مورد عتاب و خطابهایی هستند. این مسأله در سورهٔ مبارکهٔ تحریم با حساسیت بیشتری وجود دارد، قرآن دو نفر از زنان رسول الله (ص) را سخت مورد عتاب قرار می‌دهد. می‌‌فرماید پیامبراکرم (ص) به یکی از همسران خود سِرّی را در میان گذاشت و او آن سِرّ را برای یکی دیگر از همسران افشا کرد و بعد هر دو آن سرّ را افشا کردند 8 . در آیهٔ چهارم می‌‌فرماید:

قرآن کریم جواب این شرط را بیان نمی‌فرماید که آیا توبه این دو نفر پذیرفته می‌شود یا نه و گویا با جمله «قطعاً دلهای شما سخت شده است» پیشبینی می‌‌کند که این دو نفر توبه هم نخواهند کرد و بر علیه پیامبر (ص) عمل خواهند کرد و برای همین اعلام می‌‌کند که رسول الله (ص) پشتیبان دارد و مورد حمایت است. بعد آنها را تهدید به طلاق می‌‌کند.

معلوم می‌شود کار وارد مراحل حساسی شده است و آن دو همسر پیامبراکرم (ص) وارد توطئهٔ بزرگی علیه پیامبر شدند که خداوند با این شدت به آن دو هشدار می‌دهد و اعلام حمایت همه جانبه از پیامبراکرم (ص) می‌‌کند و بعد هم آن دو را تهدید به طلاق می‌‌کند. در آخر این سورهٔ قرآن این دو نفر را در قالب مثال، جهنمی اعلام می‌‌کند و می‌‌فرماید:

آیا امکان دارد همسر پیغمبر جهنمی بشود؟ بله، در امتهای گذشته دو نفر بوده‌اند و این دو مثالی برای این امت هستند. این دو همسر رسول اکرم (ص) به او کفر ورزیدن، در برابر رسول الله (ص) به طور نهانی موضع گرفتند و اسرار او را بر ملا کردند. آیا اینها می‌توانند مطهر باشند و مصداق آیه تطهیر؟

3ـ روایاتی در مورد آیه تطهیر

دربارهٔ آیه تطهیر روایاتی وجود دارد که بعضی از آنها را مطرح می‌کنیم. در مورد این آیه گفته شده است که در اواخر عمر پربرکت رسول خدا (ص) نازل شد. پس از نزول این آیهٔ شریفه و هنگامی‌ که حضرت در خانهٔ ام سلمه بودند پیامبراکرم (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) را دعوت فرمودند و عبای خیبری خود را بر آنها کشیدند و فرمودند: بار خدایا، اینها اهل بیت من هستند.
ام سلمه عرض می‌‌کند یا رسول الله آیا من از اهل بیت نیستم؟ پیامبر فرمود: تو همسر من هستی و بر نیکی هستی و ایشان اهل بیت من هستند. خدایا اهل بیت من سزاوارتر هستند.
در روایت دیگری ام سلمه می‌گوید: یا رسول الله، جایگاه من کجا است؟ پیامبر فرمودند: تو در خیر و به سوی خیر هستی، اما نپذیرفتند که از اهل بیت باشند. در روایت دیگری است که ام سلمه گفت: آیا من از ایشان نیستم؟ رسول خدا فرمودند: تو بر نیکی هستی. در روایت دیگری است که ام سلمه گفت: من عبا را کنار زدم تا همراه آنان زیر عبا قرار گیرم. پیامبر عبا را از دست من کشید و فرمود: تو بر خیر و نیکی هستی؛ یعنی وضع تو خوب است اما طمع نکن که جزء اهل بیت باشی. اینها احادیثی هستند که مستقیماً اهل بیت را مشخص کرده است.

روایاتی از اهل سنت

در مجامع روایی اهل تسنن نیز احادیثی که مستقیماً کلمهٔ اهل بیت در این آیه را به اصحاب کساء تفسیر کرده‌اند بیش از حد تواتر است. نصوص این احادیث مصداقهای حقیقی اهل بیت را به گونه‌ای روشن کرده‌اند که دیگر مجال کمترین شک و تردیدی برای محققین باقی نمی‌ماند. احادیثی که در این زمینه مطرح شده بسیار زیاد است. بسیاری از این احادیث از ام سلمه، همسر پیامبراکرم (ص) است.
از جمله در تفسیر الدرّ المنثور فی التّفسیر بالمأثور، نوشتهٔ حافظ جلال الدّین سیوطی از علمای بنام اهل سنت است که تفسیری روایی است. در ذیل این آیه روایات متعددی آورده است. در تعدادی از آنها از ام سلمه همین ماجرا را نقل می‌‌کند که کنار رسول خدا (ص) بودم و این چهار نور مقدس جمع شدند یا رسول خدا (ص) فرمود: فاطمه جان برو شوهر و فرزندان خود را بیاور. وقتی آنها آمدند پیامبر (ص) یک کساء و عبایی درخواست کردند. آن را روی خود و ایشان کشیدند و از دو طرف از زیر عبا دست را بلند کردند و عرضه داشتند:

افراد زیادی از علماء اهل سنت بلکه اکثر ایشان در طول تاریخ به این که آیه تطهیر درشأن این چهار نور مقدس نازل شده است اعتراف کرده‌اند. برای مثال حاکم نیشابوری که از علمای اهل سنت است، کتابی به نام مستدرک دارد که به مستدرک حاکم مشهور شده است. در باب فضائل حسن بن علی (ع) روایتی را آورده است 11 :
امام حسن بعد از شهادت امیرالمؤمنین (ع) در خطبه‌ای چنین فرمودند: مردم هر کس من را می‌شناسد که می‌شناسد و هر کس که نمی‌شناسد من حسن بن علی فرزند پیامبر، فرزند وصی، فرزند بشیر، فرزند نذیر، فرزند دعوت کننده به سوی خدا به اذن او، فرزند چراغ نوردهنده و هدایت هستم، من از اهل بیت هستم که جبرئیل بر ما نازل می‌شد و از خانهٔ ما به آسمانها باز می‌گشت. من از اهل بیتی هستم که خداوند رجس و پلیدی را از آنها دور کرده و آنها را پاک گردانیده است.
نسائی که از شمار شش تن از راویان موثق و معتبر نزد اهل سنت می‌باشد در کتاب خصائص از عامر بن سعد بن ابی وقّاص نقل می‌‌کند. عامر می‌گوید:
معاویه به پدرم سعد گفت: چرا ابوتراب 12 را سب نمی‌کنی؟ (چراکه معاویه دستور داده بود که در نمازهای جمعه امیر المؤمنین را بلند سب کنند.) می‌‌گوید پدر من در جواب گفت: سه فضیلت در حق علی بن ابی طالب شنیده‌ام که به خاطر آنها هرگز او را سب نمی‌کنم. اگر یکی از آنها برای من بود نزد من بهتر از شتران قرمز موی بود 13 . یکی از آنها این است: هنگامی که آیهٔ «إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهیراً» نازل شد رسول خدا، علی و فاطمه و حسن و حسین را دعوت کرد، آنگاه عرض کرد بار خدایا ایشان اهل بیت من هستند. 14

در مسند احمد حنبل 15 آمده است که ابن عباس دربارهٔ جمعی که از امیرالمؤمنین (ع) بدگویی می‌کردند چنین گفت:
این افراد کسی را ناسزا می‌‌گویند که خداوند به او ده خصلت عطا فرموده است. پیامبراکرم (ص) پارچهٔ خود را برگرفت و بر روی علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) انداخت، آنگاه این آیه را تلاوت نمود «إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهیراً».
این حدیث در مسند احمد حنبل، خصائص نسائی و مجمع الزّواید نقل شده است. 16
احادیث و نقل بزرگان اهل سنت در موضوع آیه تطهیر بیش از آن است که بتوان در این مختصر مطرح کرد. بنابر آیات قرآن کریم بعضی از همسرهای رسول خدا قطعاً نمی‌توانند از مصادیق اهل بیتی باشند که قرآن ایشان را به عنوان مطهر به جامعه‌اسلامی معرفی می‌‌کند و بنابر روایات اهل سنت و شیعه مشخص شد که این اهل بیت، امام علی و حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین (ع) می‌باشند.