دعا

دعا آسان‌ترین راه ارتباط با خداوند است. در روایت آمده که دعا مغز عبادت است. قرآن کریم پر است از دعاهای انبیاء و اولیای الهی که با کلید واژه «رَبّ» و «رَبَّنا» آمده و بسیار آموزنده است. ادعیه مأثور از ائمۀ معصومین (ع) یک گنج انحصاری شیعیان است که بسیاری از معارف الهی را در بر دارد. در این مقاله به بررسی سیرۀ معصومین (ع) در خصوص دعا می‌پردازیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• دعا قلب عبودیت
• معنای اجابت دعا
• نیایش معصومین (ع)
• گردآوری ادعیه معصومین (ع) با عنوان صحیفه
• نشر معارف الهی در قالب دعا
• تنوع دعا در موضوعات مختلف

 دعا قلب عبادت

می‌دانیم که دعا و نیایش قلب عبودیّت و بندگی است.

الدُّعاءُ مُخُّ العِبادَةِ^[1]

دعا، مغز و ثمرۀ عبادت است.

در منابع دینی ما بر دعا بسیار سفارش و تأکید شده است. آن را مایۀ رشد و رشاد می‌دانند. وسیلۀ ارتباط با خداوند است. پیوند دهندۀ مخلوق با خالق است. برای همین است که در قرآن می‌خوانیم:

«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادی عَنّی فَإِنّی قَريبٌ أُجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ»^[2]

 هنگامی که بندگانم از تو دربارۀ من بپرسند، [بگو:] یقیناً من نزدیکم، دعای دعا کننده را زمانی که مرا بخواند اجابت می کنم.

خداوند در این آیه پیامی از خود می‌گوید: بندگانم، من نزدیک هستم، اجابت می‌کنم. در آیۀ دیگر می‌خوانیم:

«قُل ما يَعبَأُ بِكُم رَبِّی لَو لا دُعاؤُكُم… »^[3]

بگو: اگر دعایتان نمی‌بود، پروردگارم به شما اعتنایی نمی‌کرد.

بنابراین، اصل اساسی در دعا کردن، اجابت و عطا و حاجت نیست، بلکه ارتباط و پیوند با خداوند است. اصل آن است که انسان ناچیز و ناتوان با خداوند متعال ارتباط برقرار کند و اجابت و دادنِ حاجت در مرحلۀ بعد و در ضمنِ آن است.

معنای اجابت دعا

 اجابت در دعا به آن معنا نیست که حتماً و قطعاً حاجت ما برآورده شود. مثلاً اگر بچّۀ خردسال من بیمار شود و من شفای او را با دعا از خدا می‌طلبم امّا درمان نشد، آیا این بدین معناست که خداوند دعای مرا اجابت نکرد و به خواسته‌ام اعتنایی نکرده است؟ خیر. اجابت گونه‌های مختلفی دارد. گاه آشکارا و سریع خواستۀ ما تأمین و اجابت می‌گردد، و گاه با تأخیر ثواب، آرامش، و رضایت الهی را به همراه خواهد داشت.

 گاه چون به نفع ما نیست خداوند آن را برای آخرت ذخیره می‌کند. به واسطۀ آن حاجت، چیزی بهتر را برای این دنیا یا آن دنیای ما در نظر می‌گیرد. آنچه مهم است آن است که برای خدا اهمیّت داریم و ما را بندۀ خود می‌داند، و دلیل این سخن همین دو آیۀ پیش گفتۀ ماست که با تأمّل در الفاظ آن، مطلب به خوبی روشن می‌شود. به هر روی، اجابت گاه مطابق خواسته و حاجت ما نیست چرا که آنچه طلبیده‌ایم خیر و صلاح نبوده است.

…وَ عَسىٰ أَن تَكرَهوا شَيئًا وَهُوَ خَيرٌ لَكُم وَعَسىٰ أَن تُحِبّوا شَيئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُم وَاللَّـهُ يَعلَمُ وَ أَنتُم لا تَعلَمونَ ^[4]

…و بسا چیزی را خوش ندارید و آن برای شما خیر است، وبسا چیزی را دوست دارید و آن برای شما بد است؛ وخدا [مصلحت شما را در همه امور] می داند و شما نمی دانید.

دعا و نیایش و مناجات در سیرۀ معصومین (ع)

دعا و نیایش و مناجات در سیرۀ معصومین دایرۀ بسیار گسترده‌ای دارد. از افتخارات مکتب شیعه است که در این‌باره گنجینۀ بسیار ارزشمندی دارد. با نگاهی گذرا می‌توان دعا را در مذاهب دیگر دید و آن را با ادعیه و مناجات این مکتب نورانی مقایسه کرد. ادعیۀ امیر المؤمنین و امام سجّاد و امام هادی و سایر ائمّه (ع) چنان شکوهمند و پرمحتوا و عمیق و لطیف و غنی‌اند که گاه برخی فضلا و اندیشمندان مکاتب و مذاهب دیگر را به سوی مذهب شیعه کشانده و با استبصار و شیعه شدن، خود را به دریای گستردۀ نور پیوند داده‌اند. دعاهای حضرت امیرالمومنین (ع) بالغ بر 500 دعا است، صحیفۀ سجّادیّه‌ نیز بالغ بر 257 دعا دارد.

گردآوری ادعیۀ ائمّه با عنوان صحیفه

صحیفه سجادیه با قدمتی فراوان و با گذر از سده‌ها اکنون در دست ماست. این کتاب از جملۀ منابع مهم دعایی است. ادعیۀ ائمّه با عنوان صحیفه گردآوری شده‌اند: صحیفۀ علویه، صحیفۀ صادقیه، صحیفۀ مهدیه، و صحایف سایر ائمّه نشانگر توجّه گستردۀ ائمّه به موضوع دعا و نیایش است که مرحوم آقای ابطحی و جناب آقای قیّومی کوشیده‌اند و آن‌ها را گردآوری کرده‌اند.

نشر معارف الهی در قالب دعا

دعاهای ائمّه علاوه بر تأثیر فراوان بر اعتقاد و ایجاد روح عبودیّت در مردم دو کارکرد دیگر نیز دارد. یکی از کارکردهای دعا مثل صحیفۀ سجّادیّه آن است که به واسطۀ آن معارف دینی از گزند منع و جعل ایمن می‌مانند. حاکمان ستمگر اُموی و عبّاسی می‌کوشیدند که نگذارند معارف دینی به نسل‌های بعد برسد. این امر باعث شد که بسیاری از راویان از سر ترس روایات را منتقل نکنند.

 جاعلان نیز به جعل و تحریف گسترده دست می‌زدند تا روایات کمتر به دستِ مردمِ پس از آن‌ها برسد. ائمّه در پوشش دعا معارف و مطالب اعتقادی و معرفتی را بیان می‌کردند و ستمگران با این تصور که دعاست و دعا سخن با خداست و حامل معارف علمی نمی‌تواند باشد، مانع آن ادعیه نمی‌شدند. برای همین است که بسیاری از مطالب علمی در پوشش دعا به دست ما رسیده است.

کارکرد دیگر آن است که ادعیه و مناجات ائمّه جایگزین خوبی است برای آن‌ها که در پی عرفان و تصوّف می‌روند و به تصورشان با تصوّف و عرفان‌های کذایی می‌توانند بهتر و سریع‌تر به مقام قرب الهی برسند. شیعیان با دیدن ادعیۀ اهل بیت، روحاً از هرگونه عرفان و تصوّفی بی‌نیاز می‌شوند و آن خلاء روحی را احساس نمی‌کنند. وقتی که مناجات‌های امیر المؤمنین یا امام سجاد (ع) را ببیند، کجا و چطور نیازمند تصوف می‌مانید؟ آن همه قرب و حلاوت روحی را کجا می‌توان یافت جز با نجواها و نیایش‌های ائمّه؟

صحیفۀ سجّادیّه بالغ بر 257 دعا و صحیفه‌های دیگر در پیشخوانِ فرهنگ مکتوب شیعه عرضه می‌شود و در دسترس همگان است. به این بیندیشیم که با خواندن صحیفۀ مهدیه که حاوی ادعیه و مناجات امام عصر (عج) است، چه حس و حال لطیفی به دست می‌آوریم به آن‌جا که امامِ حی و معصوم زمان ما، هر چند در پردۀ غیبت باشد، با خدا به نجوا بنشیند، یا با دعا روشِ خواستن را تعلیم می‌دهد، یا اوراد و اذکار کوتاهی را بیان می‌کند، چقدر شوق‌مندانه به سمت آن دریاهای نور و دانایی جذب می‌شویم و روح خود را تطهیر می‌نماییم!

آشنایی با دعای انبیای الهی (ع)

در منظومۀ دعایی شیعه از زبان ائمّه گاه با دعاهای سایر انبیای الهی آشنا می‌شویم که حلاوت ویژه‌ای دارند. دعاهایی که از حضرت ابراهیم (ع) یا حضرت موسی (ع) و سایر پیامبران در قرآن آمده، نمونۀ آشکاری از عمق و قرب و لطافت آن‌هاست.

 «رَبِّ اشرَح لی‏ صَدری * وَ يَسِّر لی‏ أَمری * وَ احلُل عُقدَةً مِن لِسانی»‏^[5] دعای حضرت موسی است.« رَبِّ أَوزِعنی‏ أَن أَشكُرَ نِعمَتَكَ الَّتی‏ أَنعَمتَ عَلَیَّ وَ عَلى‏ والِدَیَّ وَ أَن أَعمَلَ صالِحاً تَرضاهُ»^[6]، دعای حضرت سلیمان است. «اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنزِل عَلَينا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عيداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا»^[7] دعای حضرت عیسی است. دعاهای رسول اکرم (ص) با لفظ قُل بیان شده است. ای پیامبر بگو: «رَبِّ أَدخِلنی‏ مُدخَلَ صِدقٍ وَ أَخرِجنی مُخرَجَ صِدقٍ وَ اجعَل لی‏ مِن لَدُنكَ سُلطاناً نَصيراً» ^[8] حضرت نوح نیز چنین دعا می‌کرد:« رَبِّ أَنزِلنی‏ مُنزَلاً مُبارَكاً وَ أَنتَ خَيرُ المُنزِلينَ».^[9]

دعای انبیای الهی در قرآن

در قرآن کریم از حضرت ابراهیم (ع) حدود بیست و پنج دعا و از حضرت موسی هیجده دعا وجود دارد. می‌توانید با بررسی لفظ ربّ یا رَبّنا در قرآن کریم تحقیقی پیرامون دعا در قرآن کریم داشته باشید.

دعاهای فراوان در موضوعات مختلف

در نهج البلاغه نیز دعاهایی وجود دارد که برخی به نزول باران مربوط است و برخی برای عاقبت به خیری و نیز برای شخصیّت رسول اکرم (ص) است.

در صحیفۀ سجّادیّه دربارۀ مسائل مختلف دعا وجود دارد: گاه برای اولاد و گاه برای والدین، و نیز حتّی برای مرزداران و یا حلول ماه، خصوصاً ماه مبارک رمضان دعا وجود دارد. دعای مکارم الاخلاق، دعاهای روزانه و دعاهای دیگر در این صحیفۀ پر برکت یافت می‌شوند.

دنیا در موضوع دعا مدیون شیعه و ائمّۀ شیعه است. همۀ فرقه‌ها و مذاهب بی‌تردید وامدار و نیازمند منظومۀ نیایش شیعه هستند. حتّی برخی از اندیشه‌ورزان مسیحی عرب در کشور عراق می‌گویند که ما در امور عرفانی و روحانی از دعاهای صحیفۀ سجّادیّه بهره می‌بریم.

گاه ائمّۀ معصومین (ع) به یاران خود دعای خاصی را تعلیم و به خواندنِ مدام تشویق می‌کردند. امام کاظم (ع) به یونس بن عبد الرّحمن فرموده‌اند که این دعا را زیاد بخوان:

اللَّهُمَّ لَا تَجعَلنِی مِنَ المُعارينَ وَ لَا تُخرِجنی مِنَ التَّقصيرِ ^[10]

خدایا مرا از شمار کسانی که دینشان عاریه‌ای است قرار مده و چنان کن که همیشه خود را مقصر بدانم.

 و بسیارند مواردی مانند این، که البتّه در مجموعه‌های روایی ما به فراوانی وجود دارد. شیوۀ تعلیمی اهل‌بیت (ع) در موضوع دعا به همین‌گونه است. گاه خود اصحاب به سبب مشکل خاصّی دعایی را از امام دریافت می‌کردند، و گاه اذکار و اورادی برای کارگشایی دریافت می‌کردند.

---

[1]. وسائل الشیعه، ج 7، ص 27.

[2]. سورۀبقره، آیۀ 186.

[3]. سورۀ فرقان، آیۀ 77.

[4]. سورۀ بقره، آیۀ 216.

[5]. سورۀ طه، آیه‌های 25 تا 27.

[6]. سورۀ نمل، آیۀ 114.

[7]. سورۀ مائده، آیۀ 114.

[8]. سورۀ اسراء، آیۀ 80.

[9]. سورۀ مؤمنون، آیۀ 29.

[10]. الکافی، ج 2، ص 73.