تمهیدات فصل بهار
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
یکی از عوامل سلامتی بخش در طب سنتی ایران، آب و هوا و تغییرات فصول است. توجه به تغییرات فصل‌ها و خصوصیات هر فصل در حفظ سلامتی موثر است. در این مقاله به بررسی خصوصیات فصل بهار می‌پردازیم و بیان می‌کنیم که چه تمهیداتی باید برای فصل بهار در نظر گرفت. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- تغییرات آب و هوایی، ملاک تغییر فصل
- فصل بهار
- بهره‌مندی از هوای پاک در فصل بهار
- پاکسازی بدن در فصل بهار
- روش‌های پاکسازی بدن
- آماده‌سازی اولیۀ برای پاکسازی بدن
- سالم‌ترین روش پاکسازی بدن
- روش پاکسازی انباشتگی‌های زیاد
- تغذیۀ مناسب فصل بهار
- کاهش مصرف شیرینی و گوشت
- مزاج گرم و تر فصل بهار
- مصرف سبزیجات و میوه‌ها
- پرهیز از پرخوری در فصل بهار
چکیده
- فصول در طب ایرانی ربطی به تقویم ندارند. یعنی از دیدگاه طب ایرانی مثلاً اول فروردین ماه، بهار شروع نمی‌شود. باید شروع و اتمام یک فصل را با تغییرات هوایی در نظر بگیرید. بنابراین شروع همۀ فصول به کیفیت هوا ربط دارد.
- شروع بهار وقتی است که دیگر به آن پوشش زمستانۀ خود نیاز نداشته باشید و اتمام آن هم وقتی است که نیاز داشته باشید که ترویح کنید، یعنی خود را باد بزنید. بنابراین شروع فصول در مناطق مختلف و برای مزاج‌های مختلف متفاوت است.
- یکی از توصیه‌های طب ایرانی این است که تا می‌توانید در فصل بهار از هوای پاک طبیعت استفاده کنید. زیرا انرژی حیاتی در فصل بهار بیشتر در جریان می‌افتد و حس سلامتی و سرزندگی را بیشتر تجربه می‌کنید. همان‌گونه که در روایتی از حضرت امام علی (ع) داریم: تا می‌توانی برو و به سبزه‌زارها نگاه بکن که موجب نشاط و شادابی تو می‌شود.
- اگر می‌خواهید بیشترین استفاده را از قوا و افعال بدن خود ببرید باید سموم، زوائد، فضولات را از بدن پاک کنید. از دیدگاه طب ایرانی فصل بهار بهترین فصل برای پاکسازی‌های بدن است. چرا که خود بدن خواسته و ناخواسته در جریان طبیعت شروع به غلیان و به فعل و انفعال انداختن بدن می‌کند و تلاطمی در فضای داخلی بدن رخ می‌دهد.
- در طب سنتی ایران، بهترین فصل حجامت یا خون‌گیری‌ها بهار معرفی شده است. البته پاکسازی‌های بهاره فقط متوقف به خون‌گیری‌ها نمی‌شود و انواع پاکسازی‌ها برای فصل بهار توصیه شده است. از جمله این‌که فعالیت و ورزش را باید در فصل بهار بالا ببرید. به عبارت دیگر سالم‌ترین روش برای پاکسازی بدن بدون دخالت طبّی، ورزش است.
- تغذیۀ مناسب بهار بدین گونه است که مصرف شیرینی و گوشت پرچربی را کاهش دهید. همچنین بهار به دلیل داشتن مزاج گرم و تر سبب تولید خون گرم و تر و ایجاد بیماری‌های مرتبط با خون (جوش‌زدن‌ها، دمل‌زدن‌ها، سرخ شدن‌ها، برافروختگی‌ها) می‌شود. بنابراین بهتر است از سبزیجات و میوه‌ها در این فصل بیشتر استفاده شود. افزون بر کاهش مصرف گوشت و شیرینی، خوراک خود را کم کنید و از پرخوری بپرهیزید.
تغییرات آب و هوایی، ملاک تغییر فصل
بحث فصول در مباحث آب و هوا در طب ایرانی، یک نکتۀ خیلی مهم دارد و آن هم این است که فصول در طب ایرانی ربطی به تقویم ندارند. یعنی از دیدگاه طب ایرانی مثلاً اول فروردین ماه، بهار شروع نمی‌شود. باید شروع و اتمام یک فصل را با تغییرات هوایی در نظر بگیرید. یعنی ممکن است در یک کشور مردمی که دارند در کنار هم زندگی می‌کنند، در یک منطقه بهار مدتی شروع شده باشد و در یک منطقه هنوز یک ماه مانده باشد تا بهار شروع بشود. شروع بهار به کیفیت هوا ربط دارد. شروع همۀ فصول به کیفیت هوا ربط دارد.
فصل بهار
شروع و اتمام را این‌طور در نظر می‌گیرند، می‌گویند: شروع بهار وقتی است که شما دیگر به آن پوشش زمستانۀ خود نیاز نداشته باشید. یعنی بتوانید بدون آن پوشاندن زمستانه و لباس گرم زمستانه راحت در فضا حاضر بشوید و اتمام آن هم وقتی است که شما نیاز داشته باشید که ترویح بکنید، یعنی خود را باد بزنید. یعنی اگر دمای هوا به آن حد رسید که لازم بود خود را باد بزنید تا احساس راحتی بکنید، این شروع تابستان و اتمام بهار می‌شود و آن وقتی که لازم نشد که دیگر خود را با لباس گرم بپوشانید و در هوا راحت بودید، شروع بهار می‌شود.
بنابراین این تعریفی است که طب ایرانی دارد، در مناطق مختلف با هم متفاوت می‌شود و حتی ممکن است افراد متفاوت با مزاج‌های متفاوت هم در شروع و اتمام فصول خود، در تدابیر خود با همدیگر متفاوت بشوند.
بهره‌مندی از هوای پاک در فصل بهار
در فصل بهار یک نکتۀ خیلی مهم و عام وجود دارد. خود شما ناخواسته دارید این کار را انجام می‌دهید امّا برای این‌که روح شما بهترین بهره را از فصل بهار ببرد، این نکته را در ذهن خود داشته باشید که تا می‌توانید در فصل بهار از هوای پاک طبیعت استفاده بکنید.
اصلاً ذات بهار فصل رویش است، فصل نهوض است، فصل برانگیختگی طبیعت است. یعنی فعل و انفعالاتی در طبیعت رخ می‌دهد، همان فعل و انفعالات هم در بدن آدمی رخ می‌دهد. یعنی انسان یک جزئی از طبیعت است و معمولاً کارهای خود را با فراز و فرودهای طبیعت تنظیم می‌کند. انسان هم همراه این عالم طبیعت شکوفایی و ظهور و غیره در قوای او، در روح او، در جسم او پیدا می‌شود و باعث می‌شود که شما یک توانایی‌های ویژه پیدا بکنید.
خصوصاً اگر خود را هر چه بیشتر در معرض هوای بهاری قرار بدهید و می‌توانید آن چهره و زیبایی زندگی را در بهار به این واسطه بیشتر حس بکنید و آن توانایی‌های نهفته خود را بیشتر به شکوفایی برسانید. کلاً انرژی حیاتی در فصل بهار بیشتر در جریان می‌افتد و شما حس سلامتی، حس سرزندگی را بیشتر تجربه می‌کنید.
در این رابطه روایت هم فراوان داریم. حضرت امام رضا (ع) می‌فرمایند: وقتی بهار شد، هرگز خود را از بوییدن گل و بودن در بو و فضای خوش محروم نکن، غافل مشو.[1] یا حضرت امام علی (ع) می‌فرمایند: تا می‌توانی برو و به سبزه‌زارها نگاه بکن که موجب نشاط و شادابی تو می‌شود.[2] باز حضرت رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: سرما و خنکی بهار را غنیمت بشمارید، همان کاری را با بدن‌های شما می‌کند که با درختان می‌کند.[3] یعنی همان‌طور که آن را سرزنده می‌کند، شاداب و زنده می‌کند، بدن‌های شما را هم به همین صورت به زندگی برمی‌گرداند.
بنابراین برنامۀ شما برای فصل بهار برای بیشتر شدن بهرۀ شما از استفاده‌های روحی… که گفتیم روح بستر تربیت است. وقتی داریم از فصل و هوا صحبت می‌کنیم، داریم از بستر تربیت صحبت می‌کنیم. در عوامل مؤثر بر تربیت تا می‌توانید در فصل بهار به فضای باز بروید، از هوای طبیعت بهره ببرید، از هوای آزاد، بوی خوش، فضای سبز و غیره بهره ببرید تا بتوانید قوای روحی خود را شکوفا بکنید و به بالاترین سطح خود برسانید.
پاکسازی بدن در فصل بهار
از دیدگاه طب ایرانی فصل بهار بهترین فصل برای پاکسازی‌های بدن است. شما اگر می‌خواهید بیشترین استفاده را از قوا و افعال بدن خود ببرید -که لازمۀ برنامه‌ریزی‌های تربیتی و پرورشی است- بهتر است که این بدن پاک باشد، بدن نقی باشد. باید سموم، زوائد، فضولات و غیره که انباشتگی آن‌ها باعث سنگینی و آزرده شدن بدن می‌شود، پاک بشوند و بدن در حالت پاکسازی قرار بگیرد.
فصل بهار بهترین فصل برای پاکسازی است. چرا که خود بدن خواسته و ناخواسته در جریان طبیعت شروع به غلیان و به فعل و انفعال انداختن بدن می‌کند و تلاطمی در فضای داخلی بدن رخ می‌دهد. به خاطر همین است که باعث می‌شود بعضی‌ها مثلاً در فصل بهار جوش بزنند. دمل‌ها و جوش‌ها و غیره در فصل بهار بیشترین ریت را دارد یا مثلاً باعث می‌شود که سرخی چهره پیدا بکنید.
بعضی‌ها خواب آلوده و کسل و سنگین می‌شوند. بعضی‌ها فکر می‌کنند که این علائم نشانۀ بدی و ردائت فصل بهار است. این به خاطر این است که فصل بهار باعث شد که بدن شما به تلاطم بیفتد و این تلاطم باعث شد سموم و فضولات و زوائد بدن شما رو بیاید، خود را نشان بدهد و شما با علامت‌ها متوجه آلودگی و ناپاکی درون بدن بشوید که نیاز به پاکسازی را برای شما اقتضا می‌کند.
روش‌های پاکسازی بدن
حالا این‌که چه روش پاکسازی را در هر فردی انتخاب بکنیم، این به مشورت پزشک نیاز دارد. خوب است که در فصل بهار، قبل از فصل بهار یک مراجعه‌ای به طبیب سنتی داشته باشید و ببینید برای هر بدنی با هر مزاجی و در هر اقلیمی چه توصیه‌ای برای ایجاد پاکسازی می‌شود.
در طب سنتی ایران، پاکسازی خون در بعضی ایام سال خیلی مورد توجه قرار گرفته است. مثلاً بهترین فصل حجامت یا خون‌گیری‌ها و غیره بهار معرفی شده است و اگر قرار است که فردی سالانه انجام بدهد، این فصل است امّا باز هم توصیه می‌کنم بدون مشورت پزشک و بدون اطمینان از این‌که بدن شما، بدن فرزند شما یا جوان شما آمادگی لازم را برای انجام مثلاً حجامت یا خون‌گیری دارد یا ندارد، حتماً با پزشک مشورت بکنید.
آماده‌سازی اولیۀ برای پاکسازی بدن
برای این‌که گاهی وقت‌ها شما اگر اوّل یک آماده‌سازی اولیۀ مثلاً غذایی، دوایی، ورزشی انجام بدهید و بعد اصلاح و تصفیۀ خون را انجام بدهید، فایدۀ آن برای بدن شما و روح شما خیلی بیشتر خواهد بود تا این‌که بدون آمادگی اولیه فقط خون‌گیری بکنید. این توصیه‌ای است که در این مرحله برای شما دارم.
امّا پاکسازی‌های بهاره فقط متوقف به خون‌گیری‌ها نمی‌شود. انواع پاکسازی‌ها برای فصل بهار توصیه شده است. از جمله این‌که شما فعالیت و ورزش را باید در فصل بهار بالا ببرید.
سالم‌ترین روش پاکسازی بدن
قبلاً در بحث‌ها و درس‌های قبلی گفتیم که سالم‌ترین روش برای پاکسازی بدن بدون این‌که دخالت طبّی بکنیم و بدن را آزرده بکنیم، ورزش است. ورزش به تنهایی این قدرت را دارد که سموم، فضولات، زوائد را از گوشه به گوشۀ سلول‌های بدن آرام آرام بیرون بکشد و به مجاری دفعی نزدیک بکند و بدون این‌که شما اقدام خاصی انجام بدهید، بدن شما در جریان پاکسازی قرار بگیرد.
بنابراین فصل بهار را با توجه به این‌که قرار شد در طبیعت هم بیشتر بروید و از هوای طبیعت بیشتر استفاده بکنید، بیشتر به فعالیت، ورزش کردن، بازی کردن و جست و خیز بپردازید. این باعث می‌شود که بدن شما پاک بشود. یعنی این عکس العمل پاکسازی کردن هم خواه و ناخواه در این مقطع برای شما انجام بشود، بدون این‌که کار خاصی بکنید.
پاکسازی انباشتگی‌های زیاد
امّا ممکن است که بعضی افراد برای پاکسازی -چون بدن انباشتگی بیشتری دارد- به مسهل‌ها نیاز پیدا بکنند، به قی آورها نیاز پیدا بکنند، به خون‌گیری‌ها نیاز پیدا بکنند. البته انواع این روش‌ها با توصیۀ طبیب است و افراد سر خود و بدون برنامه‌ریزی نباید انجام بدهند. باز هم در مورد بهار با هم صحبت می‌کنیم.
تغذیۀ مناسب فصل بهار
از نکات خیلی مهمی که ممکن است در فصل بهار مورد غفلت قرار بگیرد، نوع خوراک ما است که باید به آن توجه شود.
کاهش مصرف شیرینی و گوشت
عید است و بهار است و تعطیلات اغلب افراد هم شروع می‌شود و شروع به دید و بازدید می‌کنند و شروع به خوردن فراوان شیرینی و چرب و شیرین غذا خوردن و گوشت فراوان در غذاها استفاده کردن می‌کنند. این دقیقاً مخالف دستورات طبی است.
اتفاقاً شما در فصل بهار باید میزان استفاده از گوشت و شیرینی‌ها را کاهش بدهید تا بتواند بهار آن پاکسازی لازم و کافی را در بدن شما ایجاد بکند. این را در روایات سلامتی بخش اسلامی هم داریم. مثلاً حضرت امام رضا (ع) می‌فرمایند: با آغاز بهار گوشت‌های چربی‌دار و هر غذایی را که بیشتر در زمستان داشتید استفاده می‌کردید، قطع بکنید و آن را به غذاهای سبک و معتدل و زود هضم تبدیل بکنید.[4] دقیقاً به توصیۀ طبی خیلی مهمی اشاره فرمودند که مهم است و ما هم فراوان تأکید می‌کنیم.
باز هم در ادامۀ روایت می‌فرماید: در ماه دوم بهار هم که مثلاً اردیبهشت است -بعد از گذر کامل از سرمای زمستانه- باز هم دقت داشته باشید دومین ماه بهار هم گوشت و چربی کم بخورید و سعی بکنید غذاها را به سمت طبع خنک متوجه بکنید. صبح‌ها استحمام بکنید تا با نشاط مشغول تلاش بشوید.[5] این هم یک توصیۀ طبی از حضرت امام رضا (ع) است. به اصل بحث ما باز می‌گردد.
مزاج گرم و تر فصل بهار
دقت داشته باشیم در فصل بهار باید مصرف گوشت و شیرینی‌ها را حتی الامکان کاهش بدهیم و سعی بکنیم بدن را در پاکسازی از مواد زائد کمک بکنیم. مزاج فصل بهار، مزاجی گرم و تر است. مزاج گرم و تر فصل بهار باعث می‌شود خون که مزاجی گرمی و تر دارد، در بدن ما به غلیان بیفتد به خاطر همین است که بیماری‌های مرتبط با خون، مثل جوش‌زدن‌ها، دمل‌زدن‌ها، سرخ شدن‌ها، برافروختگی‌ها و غیره بیشتر به شدت در افرادی است که زمینۀ دم دارند.
اگر شما بیایید از غذاها و خوراکی‌هایی هم استفاده بکنید مثل گوشت و مثل شیرینی‌ها که خون‌سازی را زیاد و تقویت می‌کند، به ضرر بدن خود عمل کردید و آمدید و آن غلیان خون خود را تشدید کردید، بنابراین بروز بیماری‌های مرتبط با گرمی و تری را هم تشدید کردید.
اگر یک فردی باشد که مزاج گرم و تر پایه هم داشته باشد که دیگر خیلی به شدت این رفتار و عادت به آن ضرر می‌زند و نمی‌گذارد بدن در فصل بهار که فصل پاکسازی است کاملاً خود را از سموم و زوائد خالی بکند.
مصرف سبزیجات و میوه‌ها
گوشت یک غذای خیلی مهم است، یک غذای خونساز و خوب است امّا اگر ندانیم گوشت را چه میزانی و در چه فصلی و به چه نوعی استفاده بکنیم، می‌تواند برای ما بیماری‌زا بشود. از جمله فصل‌هایی که توصیه می‌شود زیاد گوشت نخورید، همین فصل بهار است و ما در دید و بازدیدها و در مهمانی‌ها، در تعطیلات فصل بهار باید همتی بکنیم، یک اقدامی بکنیم که بیشتر برنامۀ غذایی خود را به سمت سبزی‌ها، میوه‌ها و مخصوصاً روییدنی‌های بهاره بیاوریم.
مثلاً ما یک سبزی‌هایی داریم که صرفاً در فصل بهار در دامنۀ کوه‌ها و در طبیعت روییده می‌شود و فقط و فقط مخصوص بهار است که به صورت بورانی‌ها استفاده می‌شوند و از عادات قدیم غذایی ایرانیان بوده است. اتفاقاً در حدیث حضرت امام رضا (ع) هم به آن اشاره شده است که وقتی گوشت‌های چربی‌دار را کم کردید، به سمت مصرف سبزی‌ها و میوه‌ها و حبوبات روی بیاورید که این تأکید باعث می‌شود که ما قوت قلب بگیریم و با این توصیۀ طب ایرانی بیشتر کنار بیاییم که در فصل بهار برخلاف این‌که دوست داریم -چون تعطیلات است و فصل خاص عید ما است- بیشتر غذاهای پیچیده و پر گوشت بخوریم، به سمت غذاهای ساده، غذاهای زود هضم، غذاهای پاکسازی کننده روی بیاوریم.
این بورانی‌های سبزی‌های بهاره جزء پاکسازی کننده‌های بدن شما هستند. غذاها را به این سمت بیاورید و از سبزیجات بیشتر استفاده بکنید. در خوراک‌ها خود بیشتر از سبزیجات استفاده بکنید تا بدن شما به سمت پاکسازی برود. علاوه بر این‌که این میوه و سبزیجات و حبوبات هم باعث می‌شوند، آن میزان غلیان خون و افزایش گرمی و تری در بدن شما هم کاهش پیدا بکند.
پرهیز از پرخوری در فصل بهار
و در نطقۀ مقابل آن هم همان‌طور که گفتم همین‌طور که دارید خوراک خود را کم می‌کنید یعنی از نکات آن این است که پر خوری را هم کم بکنید، یعنی نه تنها گوشت و شیرینی را کم می‌کنید، اصلاً پر نخورید که این را هم کنار آن بگذاریم. کنار آن توصیه به ورزش و فعالیت و حرکت‌های بیشتر بدنی که در مورد فصل بهار در قسمت قبلی کردیم، باعث می‌شود که شما از این فصل یک بدن سالم، یک روح تازه و در واقع در بهترین حالت توانایی‌های خود را به دست بیاورید.
هم در آن فصل استفادۀ بهتری از این روح و قوای روحی و بستر مسائل تربیتی خود ببرید و هم این روح را آماده بکنید برای این‌که یک سال خوب داشته باشید. می‌دانید این در طب ایرانی یک شعار است. اگر کسی بهار خوبی داشته باشد، یعنی پاکسازی خوب و سالم در فصل بهار داشته باشد، یک سال سالم و خوب را در پیش رو خواهد داشت.
[1]. طب الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية)، ص 17.
[2]. نهج البلاغه،حکمت 400.
[3]. بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج59، ص 271.
[4]. طب الرضا عليه السلام، ترجمه امير صادقى، ص 136.
[5]. طب الرضا عليه السلام، ترجمه امير صادقى، ص 23.