ازدواج پر خیر و برکت حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام)

در روز اول ذی الحجه سال دوم هجری قمری، ازدواجی آسمانی رقم ‌خورد که مانند آن هیچ گاه در تاریخ تکرار نخواهد شد. ازدواج حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام) به فرمان خداوند توسط رسول خدا (ص) انجام شد.

رسول خدا (ص) به آسان‌ترین شیوه ممکن با فراهم ساختن مایحتایج یک زندگی ساده دخترش را به خانه شوهر فرستاد تا الگویی نمونه برای جوانان مسلمان قرار گیرد و سنت حسنه الهی در جامعه به راحت‌ترین شکل صورت پذیرد.

در ادامه از دریای سراسر نور و معرفت ازدواج پر خیر و برکت حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام) بهره می‌گیریم و به زوایای این پیوند الهی در این مقاله می‌پردازیم:

فاطمه زهرا (س) دخت نبی مکرم (ص)

فاطمه زهرا (س) در مجد و عظمت و اصالت خانوادگی، سرآمد بانوان دوران خویش بود. او دختر پیامبر گرامی اسلام (ص) و خدیجه کبری (س)، سلاله فضل و دانش، برخوردار از فضایل نیک و در اوج زیبایی و اخلاق بود و به بالاترین کمال معنوی و انسانی رسیده بود.

خداوند به ایشان عقلی کامل، هوشی سرشار و موهبت‌های فراوان عطا کرده بود و او در سایه پربرکت پدر بزرگوارش پرورش یافت تا به سن بلوغ رسید.

خواستگاری بزرگان از فاطمه زهرا (س)

در سال دوم هجرت پس از آن که آرامش نسبی در مدینه فراهم شد، بزرگان قریش که از جاه و مقام و دارایی برخوردار بودند، زهرای مرضیه (س) را از رسول خدا (ص) خواستگاری کردند، اما پیامبر (ص) به هر کدام به نحوی جواب رد داد و منتظر مقدّرات خداوند بود.

پیامبر اکرم (ص) در پاسخ به آنها فرمود: «درباره ازدواج زهرا، منتظر فرمان خدا هستم[1]». پیامبر گرامی (ص) زهرای اطهر (س) را برای علی (ع) ذخیره کرده بود و علاقه داشت وی از فاطمه (س) خواستگاری کند[2].

تصمیم حضرت علی (ع) به انجام سنت حسنه ازدواج

امام علی (ع) در فکر خواستگاری از فاطمه (س) بود، اما به دلیل فقر و تنگدستی خودش و جامعه اسلامی این درخواست خود را ابراز نکرد. از سوی دیگر بیست و یک سال از عمر شریفش می‌گذشت و زمان آن رسیده بود که همسری برای خود انتخاب کند و چه کسی بهتر از فاطمه (س) که هم کفوی جز علی نداشت.

فرمان خدا به تزویج نور با نور

روزی علی (ع) پس از کار روزانه، به سوی خانه رسول خدا (ص) رهسپار شد. او در راه بود که فرشته‌ای فرمان خدا را بر محمد مصطفی (ص) نازل کرد که نور را به تزویج نور، یعنی فاطمه را به ازدواج علی درآورد.

علی در خانه را به صدا درآورد. پیامبر (ص) به ام سلمه فرمود: «ام سلمه، بپا خیز و در را به روی او بگشا و به وی اجازه ورود بده! این شخص مردی است که خدا و رسول، او را دوست دارند و او نیز دوستدار خدا و رسول است».

ام سلمه در را گشود و علی (ع) به خانه وارد شد. علی (ع) پس از درود و سلام بر رسول خدا (ص)، با اجازه پیامبر (ص) در برابر ایشان‌ نشست، سر به زیر افکند و به زمین نگاه می‌کرد. گویی برای کاری آمده بود، اما از بیان آن شرم داشت. پیامبر خدا (ص) که از دل او آگاه بود به علی (ع) فرمود: «خواسته‌ات را بیان کن و آنچه در دل داری بگو. هرگونه خواسته‌ای داشته باشی، نزد من برآورده خواهد شد[3]».

خواستگاری علی (ع) از دختر رسول خدا (ص)

پس از آن که رسول خدا (ص) به علی بن ابیطالب (ع) اطمینان خاطر داد که خواسته‌اش برآورده می‌شود، لب به سخن گشود و جملاتی سراسر معرفت و ادب نثار رسول خدا (ص) کرد تا تمایل قلبی خود را به همسری فاطمه ابراز کند.

او فرمود: «پدر و مادرم به فدایت! شما مرا در کودکی از عمویت ابوطالب و فاطمه بنت اسد باز گرفتی و غذای خود را به من خوراندی، آنگونه که می‌خواستی مرا در دامانت تربیت نمودی، شما در نیکی و احسان و محبت در حق من از پدر و مادرم ابوطالب و فاطمه بنت اسد نزد من والاتری. خداوند بزرگ مرا به دست مبارک شما به هدایت رهنمون گشت. به خدا سوگند! شما گنجینه و ذخیره من در دنیا و آخرت هستی. ای رسول خدا! دوست داشتم با حمایت و پشتیبانی شما خانه و همسری داشته باشم که در کنارش آرامش یابم. اکنون با میل و رغبت به خواستگاری دخترت آمده‌ام آیا دوست داری او را به ازدواج من درآوری؟![4]»

سکوت علامت رضایت

چهره رسول خدا (ص) از شادی و سرور شکفت و نزد فاطمه (س) آمد و فرمود: «علی به خواستگاریت آمده و تو او را به خوبی می‌شناسی نظرت چیست؟» زهرای مرضیه (ص) سکوت کرد. پیامبر گرامی (ص) فرمود: «الله اکبر! سکوت فاطمه یعنی رضایت او[5]».

دارایی علی بن ابیطالب (ع) برای ازدواج

پس از این که رسول خدا (ص) از نزد فاطمه زهرا (س) بیرون رفت، به رخسار علی (ع) لبخندی زد و فرمود: «آیا مالی در اختیار داری تا با آن فاطمه را به ازدواجت درآورم؟»

امام علی (ع) گفت: «پدر و مادرم به فدایت! به خدا سوگند آنچه دارم، بر شما پوشیده نیست. جز شمشیر و زره و شتری آبکش چیزی در اختیار ندارم».

رسول خدا (ص) فرمود: «علی جان! با شمشیرت در راه خدا مبارزه می‌کنی و با دشمنانش می‌جنگی. از شتر آبکش خود نیز به خانواده و نخلستان خود آب می‌رسانی. بنابراین من با همان زره دخترم را به ازدواجت در می‌آورم».

مژده رسول خدا (ص) به امام علی (ع)

رسول خدا (ص) فرمود: «ای علی! به تو مژده می‌دهم که خدای والا پیش از آنکه زهرا را در زمین به ازدواج تو درآورد، او را در آسمان به عقد تو درآورده است. اندکی پیش از آمدنت در همین مکان فرشته‌ای از آسمان بر من فرود آمد و گفت: ای محمد! خدای والا، نظری به زمین افکند و تو را از میان آفریدگانش برگزید و به رسالت مبعوث ساخت. بار دوم نگریست و برایت برادر و وزیر و یاور و دامادی را برگزید و دخترت فاطمه را به ازدواج او درآورد و فرشتگان در آسمان به میمنت این مناسبت جشن گرفتند[6]».

بشارت خداوند به فرزندان حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام)

فرشته در ادامه، خبری بس شیرین و گوارا برای پیامبر خدا (ص) داشت و گفت: «ای محمد! خدای والا به من فرمان داده که به تو بگویم علی را در زمین به ازدواج زهرا درآوری و آن دو را به تولد دو پسر پاکیزه، پیراسته، نجیب و پاک سرشت که در دنیا و آخرت از دیگران برترند، مژده دهی. ای علی! به خدا سوگند هنوز فرشته از کنار من به آسمان بالا نرفته بود که تو در خانه را به صدا درآوردی[7]».

انسیة الحورا (س) هم کفو حیدر(ع)

یکی از شرایط مهم برای ازدواج داشتن کفویت زن و مرد است. در مورد حضرت زهرا (س) و امام علی (ع) نیز این شرط مهم برای شروع زندگی مطرح بود و رعایت شد. به طوری که امام صادق (ع) می‌فرمایند:‌ «اگر علی بن ابیطالب نبود که با فاطمه ازدواج کند، از زمان حضرت آدم تا روز قیامت، در روی زمین کسی یافت نمی‌شد که شایستگی همسری با فاطمه را داشته باشد[8]».

اجرای خطبه عقد حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام)

پس از این که جبرئیل امین از سوی خداوند متعال فرمان ازدواج فاطمه (س) با علی (ع) را آورد پیامبر اکرم (ص) به أنس فرمودند: «اکنون بشتاب و مهاجران و انصار را به حضورم فراخوان». پس از جمع شدن مهمانان نبی مکرم (ص) خطبه عقد فاطمه (س) و علی (ع) را خواند و پس از حمد و ثنای پروردگار فرمود: اینک به فرمان خداوند، فاطمه را با مهریه ۴۰۰ مثقال در صورت رضایت علی به ازدواج او درمی‌آورم و شما مردم را گواه می‌گیرم[9]». و حضرت علی (ع) با کمال میل پذیرفت. 

مهریه و جهیزیه حضرت زهرا (س)

امام علی (ع) پس از فروش زره خویش به مبلغ ۴۰۰ درهم سیاه هَجَری، هزینه مهریه را به خانه آورد و رسول خدا (ص) به برخی از اصحاب و همسران خود سپرد تا اثاث خانه عروس و داماد را خریداری نمایند.

پس از این که اثات تهیه شد نزد رسول خدا (ص) آوردند و حضرت به گریه افتاد و اشک‌های مبارکش جاری شد. سپس سرش را به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا! این زندگی را بر خانواده‌ای که بیشتر ظرف‌های آنها سفالین است،‌ خجسته گردان[10]».

خانه ساده علی (ع)

حضرت علی (ع) خانه‌اش را مرتب ساخت و کف اتاق را با ماسه‌های نرم پوشاند. چوبی را میان دو دیوار نصب کرد تا لباس‌هایشان را بر آن بیاویزند. زمین اتاق را با پوست دباغی شده گوسفند فرش کرد و بالش‌هایی از لیف خرما در آن قرار داد. «وقتی فاطمه زهرا (س) به خانه علی (ع) رفت، چند بالش و کوزه گلی و یک آب‌خوری سفالین، چیزی یافت نمی‌شد[11]».

ولیمه با برکت عروسی حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام)

رسول خدا (ص) به علی (ع) فرمود:‌ «علی جان!در عروسی ولیمه‌ای باید داده شود». پیامبر اکرم (ص) گوشت و نان، و علی (ع) خرما و روغن را تهیه کردند. سپس فرمود: «علی جان! هر که را دوست داری، دعوت کن».

امیرالمومنین (ع) می‌فرماید من برای دعوت مهمانان به مسجد رفتم. مسجد لبریز از صحابه بود. شرم کردم تنها تعدادی را دعوت کنم. از این رو، بر جایگاهی بلند قرار گرفتم و اعلان کردم همگی برای ولیمه عروسی فاطمه در خانه ما حضور یابید».

من از انبوه جمعیت نگران کمبود غذا شدم. رسول خدا (ص) که از دل من آگاه بود، فرمود: «علی جان! من اکنون از خداوند درخواست خیر و برکت خواهم کرد» و چهار هزار تن از مردم از غذا و آشامیدنی مجلس عروسی من تناول کردند و آشامیدند و برایم از خدا درخواست خیر و برکت کردند و از خانه بیرون رفتند[12]».

انفاق در بهترین شب زندگی

پیامبر اکرم (ص) در عروسی فاطمه زهرا (س) یک دست پیراهن نو به دخترش داد تا در شب عروسی بپوشد. هنگامی که موکب عروس رهسپار خانه حضرت علی (ع) بود، زن سائلی پیش آمد، و در برابر عروس اظهار نیاز کرد. فاطمه (س) که در آن وقت دو پیراهن داشت، یکی کهنه و دیگری نو، به مصداق آیه «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ[13]»، هرگز به نیکی دست نمی‌یابید و از نیکان نمی‌شوید، مگر اینکه از آنچه دوست می‌دارید، انفاق کنید.

توجه ویژه حضرت فاطمه (س) به انفاق در راه خدا باعث می‌شد که هیچ مستمند و نیازمندی از در خانه‌اش دست خالی باز نگردد. فاطمه (س)، مظهر تقوا و ایثار، لباس عروسی خود را در بهترین شب زندگی برای یک دختر، به آن زن فقیر داد. این عمل او به قدری شگفت‌انگیز و این فداکاری، به اندازه‌ای بزرگ است که تا کنون تاریخ نتوانسته نمونه‌ای مانند آن را در خاطر خود ثبت کند.

بدرقه فاطمه (س) به خانه علی (ع)

پس از غروب آفتاب فاطمه (س) با همراهی دختران عبدالمطلب، زنان مهاجر و انصار، پدر مهربانش، حمزه و بنی هاشم تکبیرگویان و با حمد و سپاس خداوند راهی خانه شوهر شد. سپس رسول خدا (ص) دست فاطمه (س) را در دست علی (ع) نهاد و فرمود: «خدا این ازدواج را بر دخت رسول خدا (ص) مبارک گرداند. ای علی! فاطمه بهترین همسر است. ای فاطمه! علی بهترین شوهر است». و در حق آنها و نسل و دودمان و دوستاران آنها دعا کرد[14].

پیوند حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام) در قرآن

امام صادق (ع) در تفسير آيه‌ «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ[15]» فرمود: «على و فاطمة عليهما السلام بحران عميقان، لايبغى احدهما على صاحبه، يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ‌، الحسن و الحسين عليهما السلام[16]»، على و فاطمه (علیهما السلام) دو درياى عميق‌اند كه هيچ‌يك بر ديگری تجاوز نمى‌كند و از اين دو دريا، لؤلؤ و مرجانى چون حسن (ع) و حسين (ع) خارج مى‌شود.

شروع زندگی عاشقانه فاطمه زهرا (س) از خانه رسالت و نبوت به خانه امامت و ولایت منتقل گشت. فضای خانه او آکنده از پاکی و زهد و بی‌رغبتی به دنیا بود.

زهرای مرضیه (س) در امور دنیوی و اخروی، شوهرش را یاری می‌داد. علی (ع) نیز با فاطمه (س) با نهایت احترام و محبت برخورد می‌کرد. از آن جهت که فاطمه محبوب‌ترین آفریدگان خدا نزد رسول خدا (ص)، و امانتی از سوی پیامبر (ص)‌ در دست او بود و از آنجایی که فاطمه (س) بانوی بانوان جهان بود و نور او از پیامبر (ص) به شمار می‌آمد، شوهرش حرمت ویژه‌ای برای او قائل بود.

رهنمودهای پیامبر خدا (ص) به زوج جوان

حضرت ختمی مرتبت (ص) این نهال مقدس نبوی را با رهنمودهای خویش محافظت می‌کرد. حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام) این زوج جوان در سایه پرمهر و برکت پیامبر گرامی (ص) و حمایت آن بزرگوار زندگی می‌کردند.

رسول خدا (ص) معنای زندگی را به زهرا (س) یاد داد و به او آموخت که اساس و پایه زندگی انسانیت است و سعادت و خوشبختی زناشویی با اخلاق پسندیده و ارزش‌های اسلامی به دست می‌آید که از مال و ثروت و زیور و تجملات برتر است.

ساده زیستی مبنای زندگی حضرت زهرا (س)

ریحانة النبی (س)، با وجودی که دختر پیامبر خدا (ص) و همسر علی (ع)، وزیر و نخستین مشاور رسول خدا (ص) بود، نه کاخی بنا نهاد و نه خانه خود را مرمت و بازسازی می‌کرد. او هرگز در پی لباس حریر و دیبا و زیور آلات قیمتی نبود.

با وجودی که امیرالمومنین (ع) به حفر قنات و کشاورزی می‌پرداخت، اما فاطمه (س) توقع و درخواستی از او نداشت و همسرش را در رسیدگی به مستمندان و فقرا و در راه دعوت به پرستش خدا و گسترش اسلام یاری می‌کرد و در ثواب انفاق و صدقه و ایثار مولا شریک می‌شد.

جهاد زن، خوب شوهرداری کردن است

زهرای اطهر (س) با فراهم آوردن فضای گرم و سرشار از محبت در خانواده به این روایت که «جهاد زن، خوب شوهرداری کردن است[17]»، به عنوان برترین بانوی دو عالم عمل کرد. حضرت فاطمه (س) هیچ‌گاه بدون اجازه شوهر از خانه بیرون نرفت، حتی یک‌بار همسرش را خشمگین نساخت، در طول زندگی به شوهرش دروغ نگفت و در همه حال مطیع همسرش بود.

نحوه برخورد حضرت علی (ع) با همسرش

امام علی (ع)، به عنوان مرد خانواده، به همسرش فاطمه زهرا (س) مهر و محبت نثار می‌کرد و زندگی آنها سراسر عشق و مهربانی بود. مولا به مقام و منزلت همسرش آگاه بود و می‌فرمود:‌ «به خدا سوگند! از آن زمان که زهرا به خانه‌ام آمد، تا دنیا را ترک کرد هیچ‌گاه او را به خشم نیاوردم و به رنج نیفکندم. او نیز هرگز مرا خشمگین نساخت و از فرمانم سرپیچی نکرد[18]».

مراعات شرایط مالی همسر

صدیقه کبری (س) خداترس و در زندگی اهل وفق و مدارا با شوهر بود. او در پاسخ به همسرش علی (ع) که چرا از نبود آذوقه در منزل او را مطلع نکرده، می‌فرماید: «ای ابوالحسن! من از خدای خود شرم دارم تو را بر فراهم کردن چیزی که نمی‌توانی، وادار کنم[19]».

فاطمه (س) برترین الگوی زنان مسلمان

فاطمه زهرا (س) در سایه حمایت همسرش علی بن ابیطالب (ع) زندگی می‌کرد. او همچون مادرش حضرت خدیجه (س) همراه و یاور همسرش در ناملایمات و سختی‌های زندگی بود.

حضرت زهرا (س) در راه حفظ و تداوم رسالت و ولایت، صبر و شکیبایی ورزید و تا پای جان از ولایت دفاع کرد. او به حق، شایسته‌ترین الگوی زن مسلمان گشت. همان فضیلتی که خداوند برایش برگزیده بود.

درخواست خدمتکار از پیامبر اعظم (ص) و عطای معنوی

دختر رسول خدا (ص) همه توان خود را برای خوشبختی خانواده خویش بکار می‌گرفت. او وظایفی که در خانه بر عهده داشت را با همه دشواری‌ها به دوش دیگران نمی‌گذاشت. امیرالمومنین (ع) در مورد فداکاری‌های همسرش می‌فرماید:‌ «او به اندازه‌ای مشک آب بر دوش کشید که جای بند آن بر سینه‌اش مانده بود. آنقدر دستاس گردانید که دستانش تاول زد و متورم شد. به قدری خانه را جارو کرد که لباس‌هایش پر از گرد و غبار شد. آنقدر آتش زیر دیگ برافروخت که لباس‌هایش تیره شد…

علی (ع) می‌فرماید:‌ به او گفتم «نزد پدر بزرگوارت برو و از او بخواه خدمتکاری در اختیارت قرار دهد تا سختی انجام این امور را از دوش تو بردارد». رسول خدا (ص) در پاسخ فاطمه فرمودند: «آیا می‌خواهید چیزی که بسیار بهتر از خادم است به شما بیاموزم؟ هنگام خواب سی و سه مرتبه سبحان الله و سی و سه مرتبه الحمدلله و سی و چهار مرتبه الله اکبر بگویید».

امیرالمومنین (ع) به فاطمه (س) فرمود: «فاطمه! تو به قصد خواسته‌ای دنیایی رفتی، اما خداوند اجر و پاداش آخرت را به ما ارزانی داشت[20]».  

زندگی حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام) بهترین سرمشق و الگو

شروع زندگی با همه فراز و نشیب‌ها و سختی‌ها وقتی آسان می‌شود که زن و مرد برای آغاز این سنت حسنه دست در دست همه موانع ازدواج را پشت سر بگذارند. شروعی که برای زوج جوان با مهریه‌ای سنگین، مراسمی سراسر هزینه و تجملات و هدفی جز به رخ کشیدن و چشم و همچشمی باشد، مراحل بعدی را دشوارتر کرده و شیرینی این پیوند را به کام آنها تلخ می‌کند.

الگوپذیری از امام اول مسلمین، حضرت علی و حضرت فاطمه زهرا (علیهما السلام) و تصمیم به ساده گرفتن و ساده زیستن، نه تنها شروعی شیرین را به دنبال دارد، بلکه راه را برای دیگر جوانان هموار می‌سازد و از هول و هراس ازدواج در دل آنها می‌کاهد و زمینه ازدواج و تشکیل خانواده نیز برای آنها فراهم می‌شود.

در این راستا از حضور و همراهی و حمایت بزرگترها نباید غافل شد؛ زیرا که تجربیات و راهنمایی‌های ارزنده آنها، برای جوانان گنجی بس گرانبهاست. موفقیت زوج‌های جوان با مشورت و کسب رهنمودهای بزرگان خانواده در شروع زندگی و ادامه راه، برای آنها بسیار سازنده و مشکل‌گشاست، همانطور که رسول خدا (ص) از دختر و داماد خود مراقبت می‌نمود و آنها را تنها نگذاشت.

علاوه بر این، تسهیل امر ازدواج تأثیر بسزایی بر نجات جامعه از ترویج فساد و بی‌بند و باری دارد، چراکه جامعه متشکل از خانواده و خانواده سازنده جامعه است.  در نتیجه جامعه سالم فضای رشد و نمو فرزندان و دستیابی به تعالی را فراهم می‌کند.

سخن آخر

در نهایت آنچه می‌توان گفت این که زندگی خدا پسندانه حضرت علی و حضرت فاطمه زهرا (علیهما السلام) سراسر درس و الگو برای زوج‌های جوان و خانواده‌هاست که با الگوپذیری از این دو گوهر ناب می‌توان در دنیا و آخرت به سعادت و نیکبختی رسید.

در پایان شعری زیبا از جناب آقای اسماعیل تقوایی، شاعر گرانقدر اهل بیت (ع) در وصف ازدواج مبارک حضرت علی و حضرت فاطمه (علیهما السلام) تقدیم حضور خوانندگان محترم می‌گردد:

نور کوثر را ببین، مولای قنبر را ببین
در کنار فاطمه، خوشحال حیدر را ببین

از ازل بودست زهرا سهم شیر حق علی
زین جهت شادی بی مثل پیمبر را ببین

اول ذیحجه باشد روز پیوند دو نور
امتزاج این دو نور پاک و اطهر را ببین

جبرئيل آنجاست بهر عرض تبریک خدا
بهر عقد این دو گل، شادی داور را ببین

خطبه را خواند پیمبر بهر این عقد نکو
شادی بابا و شرم ناز دختر را ببین

وه چه زیبا باشد آنجا لحظه قالوا بلی
بانگ تکبیر ملائک بین محضر را ببین

دست زهرا می دهد بابای او دست علی
در بهشت حق کنون شادی مادر را ببین

آمده از باغ جنت آن گل دست عروس
از ستاره بر سر او تاج و افسر را ببین

---

[1] . کشف الغمه، ج۱، ص 353.

[2] . همان، ص 354.

[3] . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۹۳.

[4] . همان.

[5] . همان.

[6] . همان، ص ۱۲۷.

[7] . همان. 

[8] . امالی شیخ صدوق، ص 474.

[9] . کشف الغمه، ج۱، ص 348 و 349.

[10] . مناقب آل ابیطالب، ج ۳، ص ۳۵۳.

[11] . فاطمه الزهراء بهجه قلب المصطفی، ص 477.

[12] . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۳۷.

[13] . سوره آل‌عمران، آیه ۹۲.

[14] . کشف الغمه، ج ۱، ص ۳۶۸.

[15] . سوره الرحمن، آیه ۱۹.

[16] . تفسیر قمی، ج ۹، ص 391.

[17] . فروع کافی، ج 5، ص 506، ح 4. امام کاظم (ع) می‌فرماید:‌ « جِهادُ المَرأةِ حُسنُ التَّبَعُّلِ »، جهاد زن ، خوب شوهردارى كردن است .

[18] . مناقب خوارزمی، ص ۳۵۳.

[19] . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۵۹.

[20] . همان، ص 85.