اهمیت تشکیل خانواده
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
دین اسلام برای تشکیل خانواده اهمیت فراوانی قائل است. در روایات معصومین (ع) آثار مهمی برای ازدواج و تشکیل خانواده ذکر شده است به عنوان مثال در برخی از روایات آمده است که هیچ جوانی در آغاز جوانی ازدواج نمی‌کند مگر آنکه شیطان فریاد می‌زند وا‌ویلا دو سوم دینش را از گزند من ایمن کرد. در این مقاله به بررسی اهمیت تشکیل خانواده در اسلام می‌پردازیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- سیرۀ معاشرتی معصومین (ع)
- اهمیت تشکیل خانواده
- هدف از ازدواج و تشکیل خانواده
چکیده
- مراد از سیرۀ معاشرتی معصومین (ع) در ارتباط با دیگران چگونگی رفتار و سلوک ایشان در درجۀ نخست با همسر، فرزند، پدر و مادر، سپس خویشاوندان و بعد از آن عموم مردم و همچنین موجودات دیگر غیر از انسان است.
- در اسلام هیچ بنیادی محبوب‌تر از نهاد خانواده بنیان‌گذاری نشده است. هدف از تشکیل خانواده در اسلام نیز رسیدن به آرامش روحی و روانی است.
- بر اساس آیات قرآن، خانواده کانون محبّت و رحمت است و هر چقدر این مودّت و رحمت بیشتر باشد، خانواده مستحکم‌تر است.
- نکتۀ دیگر بر اساس آیات قرآن کریم این است که تشکیل خانواده به منزلۀ رسیدن به تقوا و سازندگی اخلاقی است.
- روایت‌ها نشان‌دهندۀ این نکته‌اند که هدف از ازدواج، سازندگی اخلاقی، روحی، تربیتی و اجتماعی است.
سیرۀ معاشرتی معصومین (ع)
سیرۀ معاشرتی معصومان (ع) همان‌گونه که از نامش پیداست به بررسی و مطالعۀ رفتار و نحوۀ ارتباط حضرات معصومین (ع) با دیگران مربوط است. مراد از دیگران در درجۀ نخست همسر، فرزندان و پدر و مادر، و در درجه‌های بعدی بستگان و خویشان و دیگر انسان‌ها را بسته به میزان ارتباط با آن‌ها در برمی‌گیرد. یکی از نکات مهمی که از سیره معاشرتی معصومین (ع) استفاده می‌شود اهمیت ایشان به تشکیل خانواده و روابط خانوادگی است.
تشکیل خانواده
با نگاه به روایات معصومان (ع) و مطالعۀ سیرۀ ایشان می‌توان آیین‌نامه‌ای برای شیوۀ رفتاری در خور انسان مؤمن تدوین کرد. نخست تشکیل خانواده و آیین همسرداری را در سیرۀ معصومان (ع) جست‌وجو می‌کنیم. این موضوع با توجّه به تقدّس‌زدایی آن در فرهنگ غرب و سیطره و نفوذ این فرهنگ بر دیگر اقوام و ادیان جهان، اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از خطرات مهم که امروزه نسل بشر را تهدید می‌کند تنزّل دادنِ اهمیت تشکیل خانواده و جایگاه مقدّس خانواده و همسر تا حدّ بهره‌گیری از مسائل جنسی است که تا حدودی در فرهنگ غرب شایع است. هنگامی که هدف از تشکیل خانواده به ارضای نیازهای جنسی تنزّل یابد طبیعی است که این نیاز را می‌توان از راه‌های ساده‌تری پاسخ داد.
بر این اساس امروزه در غرب پدیدۀ همجنس‌گرایی و هم خانگی، یعنی زوج‌هایی بدون آنکه با یکدیگر پیوند زناشویی تشکیل دهند مدّتی را با هم در زیر یک سقف زندگی می‌کنند، و نیز خانوادۀ اشتراکی که در آن‌ها مردان و زنان به یکدیگر اختصاص ندارند، به چشم می‌خورد. در این نظام‌ها خانواده عملاً مجموعهای برای تأمین نیازهای جنسی یکدیگر است. این شیوه‌ها رفته‌رفته جایگزین نهاد خانواده می‌شوند که البتّه تهدیدی فوق‌العاده خطرناک برای بشر است. واقع آنکه با شیوع این نگرش‌ها دیگر خانواده مفهوم خود را از دست می‌دهد و در عمل نهادی به نام خانواده باقی نخواهد ماند. در صورتی که نهادی به استحکام خانواده در اسلام وجود ندارد. پیامبر اکرم (ص) فرمود:
ما بُنِیَ فی الإِسلامِ بِناءٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَعَزُّ مِنَ التَّزويجِ[1]
هیچ بنیادی در اسلام بنا نهاده نشده است که در نزد خدای عزوجل دوست داشتی‌تر و عزیزتر از ازدواج باشد.
اهمیت تشکیل خانواده
برای روشن شدن اهمیت تشکیل خانواده کافی است به چند آیه و روایتی که در ادامه می‌آید توجّه کنیم:
تشکیل خانواده سبب آرامش روحی و روانی
نخست در جنبۀ آرامش روحی و روانی حاصل از تشکیل خانواده قرآن می‌فرماید:
«وَ مِن آياتِهِ أَن خَلَقَ لَكُم مِن أَنفُسِكُم أَزواجاً لِتَسكُنوا إِلَيها»[2]
و از نشانه‌های او اینکه از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا در کنار آن‌ها آرامش یابید.
سکینۀ مذکور در آیۀ فوق به معنای آرامش است. آرامش البتّه غیر از آسایش است. آرامش، آرامی و روانی روح است. سکینه تهی بودن روانِ انسان از هر نگرانی و اضطراب است. از امیر المؤمنین (ع) روایت شده است که:
السَّكينَةُ عُنوانُ العَقلِ[3]
آرامش (سکینه) نشانی خرد است.
با این توصیف هدف از تشکیل خانواده از منظر اسلام در درجۀ نخست ارضای غریزۀ جنسی نیست، بلکه آرامشی است که در کنار همسر و فرزندان حاصل می‌گردد.
خانواده کانون محبت
فایدۀ دوم اینکه خانواده کانون محبّت و رحمت است. خداوند متعال ناظر به این جنبۀ از زندگی خانوادگی می‌فرماید:
«وَ جَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً وَ رَحمَةً»[4]
و میانتان دوستی و رحمت قرار داد.
از این آیه درمی‌یابیم که جان مایۀ تحکیم خانواده، موّدت و رحمت است. هر اندازه که موّدت و رحمت (دوستی و گذشت) در خانواده بیشتر باشد خانواده مستحکم‌تر خواهد بود و آرامش موجود در آن پایدارتر است.
سازندگی اخلاقی با تشکیل خانواده
فایدۀ سومی که باز می‌توان با استفاده از آیات قرآن برای تشکیل خانواده بر شمرد تأثیر آن بر پرورش تقوا در انسان است. به عبارتی تشکیل خانواده راهکار مؤثّری در سازندگی اخلاقی انسان‌هاست. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
«هُنَّ لِباسٌ لَكُم وَ أَنتُم لِباسٌ لَهُنَّ»[5]
شما لباسی برای آن‌ها و آن‌ها لباسی برای شما هستند.
کارکرد و کاربرد لباس، پوشیدن است. چرا که در جایی دیگری خداوند تقوا را -که نگاهدارندۀ انسان از گناهان است- به پوشش در برابر گناه تشبیه می‌کند.
«وَ لِباسُ التَّقوى ذلِكَ خَيرٌ»[6]
و پوشش تقوا، البتّه آن برای شما بهتر است.
پس براساس این قرائن، می‌توان دریافت که در آیۀ 187 سورۀ بقره وجه تشبیه زن و مرد به لباس یکدیگر به این دلیل است که ازدواج از بین برندۀ هرزگی و بی‌برنامگی است. نیز به همین دلیل در روایتی از رسول خدا (ص) است که شیطان از ازدواج یک جوان فریاد سر می‌دهد.
ما مِن شابٍّ تَزَوَّجَ فی حَداثَةِ سِنِّهِ إِلَّا عَجَّ شَيطانُهُ يا وَيلَهُ يا وَيلَهُ عَصَمَ مِنّی ثُلُثَی دينهِ»[7]
هیچ جوانی در آغاز جوانی ازدواج نمی‌کند، مگر آنکه شیطان [موکّل بر] او وا‌ویلا کنان فریاد برمی‌آورد که دو سوم دینش را از گزند من ایمن کرد.
هدف از ازدواج و تشکیل خانواده
از مجموع روایت‌ها در می‌یابیم که هدف از ازدواج عبارت است از:
1. سازندگی اخلاقی و روحی
2. سازندگی تربیتی بر پایۀ تعالیم اسلام
3. سازندگی اجتماعی
منافع غیر فردی ازدواج تا حدودی از نظر بسیاری پوشیده مانده است. خداوند متعال در آیۀ خَلَقَ لَكُم مِن أَنفُسِكُم أَزواجاً نمی‌فرماید که ازدواج برای زن و شوهر امر مفیدی است، بلکه با به کار بردن لَكُم یعنی برای شما – با توجّه به آنکه لام در آن، لام انتفاع (بهره‌رسانی) است- آن را برای جامعه مفید می‌داند. پس در پرتو ازدواج جامعه آرامش می‌یابد و از آسیب‌پذیری آن می‌کاهد. هرزگی و بی‌بند و باری در روابط اجتماعی کمتر به چشم می‌خورد. برای همین فواید گستردۀ ازدواج است که در روایات وارد شده از معصومان (ع) به تشکیل خانواده توصیۀ بسیاری شده و از فواید آن بسیار سخن رفته است.
همسر و همسرداری در منظر اهل‌بیت (ع) به قدری والا و ارزشمند است که از جمله افتخارات انسان را داشتن همسر می‌دانند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:
مَن أُعطِیَ خَمساً لَم يَكُن لَهُ عُذرٌ فی تَركِ عَمَلِ الآخِرَةِ زَوجَةٌ صالِحَةٌ تُعِينُهُ عَلَى أَمرِ دُنياهُ وَ آخِرَتِهِ وَ بَنونَ أَبرارٌ وَ مَعيشَةٌ في بَلَدِهِ وَ حُسنُ خُلُقٍ يُداری بِهِ النّاسَ وَ حُبُّ أَهلِ بَيتی[8]
هر که را پنج چیز دهند دیگر عذری در ترک عمل برای آخرتش باقی نمی‌ماند: زنی شایسته که او را در امور دنیا و آخرتش یاری دهد، فرزندان نیکو کردار، شغل و راهی برای امرار معاش در شهر خویش، خوشرفتاری که با آن بتواند با مردم مدارا کند و دوستی اهل‌بیت (ع).
تا اینجا اهمیت تشکیل خانواده از نظر قرآن و روایت بررسی شد. سیرۀ ائمّۀ معصومین (ع) نیز مؤیّد و مفسّر این موضوع است. حضرت امیر المؤمنین (ع) با آنکه پدر و مادر خود را از دست داده بود، خود پیشقدم شد و به خواستگاری حضرت زهرا (س) آمد. از طرفی سنّت پیامبر (ص) در مدینه بر پایۀ آسان‌گیری در ازدواج بود. مبنای اسلام بر ازدواج آسان و طلاق دشوار است، بر خلاف آنچه امروز شاهد آنیم که طلاق آسان شده است و ازدواج دشوار.
رفتار شایع در زمانۀ ما خلاف فرهنگ دینی و اسلامی است. سیرۀ ائمّه (ع) نیز این گونه بوده که در ازدواج به غایت تسهیل می‌کردند و به طلاق مگر در جایی که چاره‌ای از آن نباشد تن می‌دادند. ایشان پسران خود را فوراً زن می‌دادند و دختران را در آغاز جوانی شوهر می‌دادند و از تبتّل [خودداری کردن از ازدواج] منع می‌کردند.
نکتۀ دیگر اینکه قرآن کریم ازدواج را تنها مختص پسرها و دخترهای جوان نمی‌داند و آن را به عموم مردم گسترش می‌دهد.
«وَ أَنكِحوا الأَيامى مِنكُم وَ الصّالِحينَ مِن عِبادِكُم وَ إِمائِكُم إِن يَكونوا فُقَراءَ يُغنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ»[9]
بی‌همسران خود و غلامان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید. اگر تنگدست‌اند، خداوند آنان را از فضل خویش بی‌نیاز خواهد کرد، و خدا گشایشگر داناست.
أیامی جمع أیِّم به معنی انسان بی‌همسر است، اعم از مرد یا زن. خداوند در آیۀ فوق با بیان وَ أَنكِحُوا الأَيامى سفارش می‌کند که بی‌همسرها را همسر دهید و خطاب وَ أَنكِحُوا به عموم مردم است. یعنی اختصاصی به زوج‌های جوان ندارد. افراد دارای شرایط در سنین مختلف، یا کسانی که قبلاً ازدواج‌هایی داشته‌اند و بعدها همسران خود را با طلاق‌ها یا فوت از دست داده‌اند، همه مورد خطاب این آیه‌اند. روایات معصومان (ع) نیز بر این امر صحّه می‌گذارند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:
تَزَوَّجُوا وَ زَوِّجُوا[10]
هم همسر برگزینید و هم دیگران را همسر دهید.
روایات موجود در این‌باره سراسر به ازدواج کردن و ازدواج واداشتن دیگران سفارش می‌کنند. موضوع هزینه‌های ازدواج که همواره برای برخی که از وسعت مالی کافی برخوردار نیستند مشکل و مانعی بر سر راه ازدواج آنان بوده، و در روایات نیز بدان پرداخته شده است. هزینۀ ازدواج، از آن‌جا که هزینه‌ای برای امری مقدّس و فرخنده است در فرهنگ دینی ما و کلام معصومان اهمیت بسیاری دارد. تقبّل این هزینه از سوی دیگران و یاری کردن در امر ازدواج از امور بسیار پسندیده شمرده شده است. حضرت امام صادق (ع) در اهمیت این موضوع می‌فرماید:
مَن زَوَّجَ أَعزَباً كانَ مِمَّن يَنظُرُ اللَّهُ إِلَيهِ يَومَ القِيامَةِ [11]
کسی که جوان عزب (بی‌همسر) را همسر دهد از کسانی خواهد بود که خداوند در روز قیامت به او نظر [لطف] می‌کند.
لب مطلب در اهمیت تشکیل خانواده:
پیامبر اکرم (ص) فرمود:
«ما بُنِیَ فی الإِسلامِ بِناءٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَعَزُّ مِنَ التَّزويجِ»
هیچ بنیادی در اسلام بنا نهاده نشده است که در نزد خدای عزوجل دوست داشتی‌تر و عزیزتر از ازدواج باشد.
بحار الانوار، ج 100، ص 222.
[1]. بحار الانوار، ج 100، ص 222.
[2]. سورۀ روم، آیۀ 21.
[3]. غرر الحکم و درر الکلم، ص 46.
[4]. سورۀ روم، آیۀ 21.
[5]. سورۀ بقره، آیۀ 187.
[6]. سورۀ اعراف، آیۀ 26.
[7]. بحار الأنوار، ج 100، ص 221.
[8]. بحار الأنوار، ج 66، ص 408.
[9] . سورۀ نور، آیۀ32.
[10]. وسائل الشیعة، ج 22، ص 7.
[11]. همان، ج 20، ص 45.
