کار کردن و اشتغال زنان از نگاه اسلام
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
در دنیای امروز، کار کردن و اشتغال زنان به یکی از مسائل مهم اجتماعی تبدیل شده است. اسلام به عنوان یک دین جامع، رویکرد خاصی به نقش زنان در جامعه و اشتغال آنها از همان ابتدای ظهور دارد. به گواهى تاريخ و روايات معصومین (علیهم‌السلام) زنان در عرصه كارهاى اجتماعى سهم بسزايى داشته و دارند. آنها در دوران رسالت پیامبر اکرم و امامت ائمه هدی (علیهم‌السلام) به مشاغل و حرفه‌هاى بسيارى مشغول بوده و بخش عمده‌اى از نيروى كار، تخصص و توليد را بر عهده گرفته بودند.
در حال حاضر نیز به دلیل گستردگی حضور بانوان در جامعه که بعضاً وظایف اصلی آنها در خانواده را تحت الشعاع قرار داده، در این مقاله به بررسی دیدگاه‌های اسلام در مورد کار کردن و اشتغال زنان، حقوق و وظایف آنها و تأثیرات آن بر خانواده و جامعه می‌پردازیم.
مدیریت و رهبری زنان در قرآن کریم و سیره اهل بیت (علیهم‌السلام)
در قرآن مجید از قومی سخن گفته می‌شود که زنی فرمانروایی آن را به عهده دارد. آن زن با تدبیر و حکمت خود و ایمان آوردن به خدای متعال و پیامبری حضرت سلیمان (علیه‌السلام) موجب رستگاری و هدایت قوم خود گردید. تصویری که در قرآن کریم از ملکه سبا نشان داده می‌شود سرشار از نکات مهم و عبرت‌آموز است.
«بُلْقَیس» تنها زنِ حاکم با توانایی‌های ویژه است که در قرآن از او سخن به میان آمده است. ملکه سبا پادشاه منطقه سبا (سرزمین یمن) بود و داستان دیدار او با سلیمان نبی (علیه‌السلام)، در سوره نمل آیه ۲۰ الی ۴۴ آمده است.
در این سوره از زبان هدهد این ملکه و قومش توصیف می‌شوند. هدهد چنین می‌گوید :«إِنىّ وَجَدتُّ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَ أُوتِيَتْ مِن كُلّ شَى‌ءٍ وَ لهَ عَرْشٌ عَظِيم[1]»؛ زنى را ديدم كه بر آنان حکومت مى‌‌كند و همه چيز را در اختیار دارد، و (به خصوص) تخت عظيمى دارد. علاوه بر آن، در مجمع البیان طبرسی آمده که ملکه سبا حکومتی قدرتمندانه و باشکوه داشته است[2]و دارای تشكیلات عظیم سلطنتی بوده و او را از خردمندترین بانوان دانسته‌اند.
همچنین در دوران پس از رحلت رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به عنوان یک رهبر سیاسی و مدافع ولایت در جامعه حاضر شد و با خواندن خطبه در مسجد و صحبت با اشخاص برجسته مهاجر و انصار آنها را به دفاع از ولایت دعوت نمود.
نقش زنان در اقتصاد دوران صدر اسلام
در تاریخ اسلام، زنان نقش‌های مهم اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در جامعه را بر عهده داشته‌اند. بررسی نمونه‌های تاریخی از زنان شاغل در زمان پیامبر اکرم و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) نشان دهنده‌ی تأثیر و نقش فعال آنها در اقتصاد و زندگی اجتماعی است. در ادامه، به برخی از این زنان اشاره می‌کنیم:
- بانوان تاجر و بازرگان
یکی از بانوان بازرگان عصر رسالت، خدیجه دختر خویلد است. این بانو، نخستین همسر پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و از برجسته‌ترین زنان تاریخ اسلام است. او یک بازرگان موفق بود که کار خود را با تجارت و کار در زمینه‌های اقتصادی آغاز کرد.
حضرت خديجه (سلام‌الله‌علیها) زن توانا و قدرتمند جزيره العرب بود. او از چهره‌هاى بارز و از تاجران سرشناس عربستان و كشورهاى همجوار آن بوده كه ارقام عمده اى از كالاهاى مورد نياز را خريد و فروش مى‌كرد[3].
این بانوی بازرگان، به دلیل هوش تجاری و ابتکار عمل خود، توانست به ثروت زیادی دست یابد و از این طریق به حمایت از پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و امر تبلیغ دین اسلام کمک کند. او نخستین شخصی بود که به پیامبری حضرت محمد (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) ایمان آورد و نقش بسیار مهمی در تقویت او داشت.
بعد از رسالت پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) آن ثروت انبوه در راه اسلام هزينه شد تا دین مبین اسلام بتواند به اهداف خود برسد.
پس از هجرت رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) به مدینه، زنان به عنوان مبلغان دین و شخصیت‌های اجتماعی در جامعه اسلامی فعال شدند. بسیاری از زنان، به تجارت و بازرگانی اشتغال داشتند و مسائل تجارت و خرید و فروش را به خوبی می‌دانستند و نکته مهم این که مورد تأیید رسول خدا بودند.
- بانوان عطرفروش
در عصر رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) زنانی بودند که کار آنها دست‌فروشی بود. مثلاً عطر می‌فروختند و به خانه همسران پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌آمدند و به آنها عطر می‌فروختند و این زنان به راحتی این کار را انجام می‌دادند. یکی از آن زنان که به شغل عطرفروشی اشتغال داشت به زینب عطاره (حولاء) معروف بود.
حسین بن زید هاشمی از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است که زنی به نام زینب عطاره نزد زنان پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)آمد. پیامبر وارد خانه شد و او را نزد همسرانش دید. به وی فرمود: «منزل ما را خوشبو کردی». زینب عرض کرد: منزل به بوی شما معطّرتر است. پس از این سخنان، پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) برخی از آداب و احکام خرید و فروش را برای وی بیان فرمود[4]».
- بانوان تولید کننده صنایع دستی
از دیگر مشاغلی که زنان در عصر رسالت و امامت به آن می‌پرداختند تولید صنایع دستی که از مشاغل پررونق آن دوران بود. از جمله همسر رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)، زینب دختر جحْش که صنعتگر بود و بدان اشتغال داشت. كار او مورد تأييد و قبول رسول خدا(ص) بود.
وی در خانه خود به نوعی صنایع دستی می‌ساخت و تولیدات خود را در راه خدا انفاق می‌کرد. زینب زنى صنعتگر بوده كه با دست‌هايش دباغى و خرازى مى كرد، (سپس) آن را مى فروخت و (پولش را) به درماندگان صدقه مى‌داد[5].
- بانوان جراح، پزشک و ماما
در دوران نبی مکرم اسلام، از جمله کار کردن و اشتغال زنان در مسائلی چون طبابت، پزشکی و پرستاری از مجروحان جنگی بود که در جبهه‌های نبرد نیز حضور داشتند و برای آنها خیمه‌هایی برپا می‌شد. در بعضی موارد که مجروحان به پیگیری و مداوای طولانی نیاز داشتند، زنان به عنوان پرستار آنها این وظیفه را به عهده می‌گرفتند.
جراحی‌های عمومی گاهی به دست همین زنان صورت می‌گرفت. در تاریخ گفته شده پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)، زنی به نام رفیده را در نبردها با خود می‌برد تا اگر رزمندگان احتیاج به جراحی داشتند، این زن آن را انجام دهد و خیمه او را نزدیک خیمه خود برپا می‌کرد.
علاوه بر آن مامایی نیز جزو مشاغل اختصاصی بانوان بود. از موارد دیگر کار کردن و اشتغال زنان، تهیه و فروش دارو در همین عصر بود. تبحر آنها در شکسته بندی مجروحان نیز از دیگر فعالیت‌های زنان آن دوران بود.
- زنان کشاورز و دامپرور
کار کردن و اشتغال زنان به کشاوری و باغداری در آن دوران از دیگر حرفه‌هایی بود که آنها انجام می‌دادند؛ به گونه‌ای که زنان در این امر چنان پیشرفت داشتند که برخی از عالمان معتقدند که مدینه از فعالیت زنان سرسبز و خرم شده بود. دامپروری و دامداری نیز از دیگر حرفه‌های مورد توجه زنان بود.
یکی دیگر از موارد کار کردن و اشتغال زنان که بسیاری در آن دوران به آن مشغول بودند، امر شبانی و دامداری بود مانند سلامه و امهانی. آنان از مسائل دامپروری و قوانین مربوط به مراتع و رمز و راز این کار بسیار آگاه و مطلع بودند و به گوسفندچرانى و شترچرانى و كلا گله دارى و دامپرورى می‌پرداختند.
چوپانى زنان، به زمان‌هاى دور و دراز برمی‌گردد که در جريان قصه حضرت موسى (علیه‌السلام) به چوپانى دختران شعيب اشاره كرده است. در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است: « وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودَانِ [6]»؛ دو زن را یافت که دور از مردان در کناری به جمع آوری و منع اختلاط گوسفندانشان مشغول بودند. چوپانى زنان در فرهنگ اقتصادى اعراب نيز سابقه طولانى دارد[7].
- زنان نخ‌ریس و پارچه‌باف
در آن زمان زنان، صنعتگر و پرکار بودند و کار کردن و اشتغال زنان به کارهایی از جمله نخ‌ریسی و پارچه بافی از مشاغل زنان بشمار می‌رفت و اکثریت زنان عصر پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) به ريسندگى و بافندگى مشغول بود. شغلى محبوب كه در روايات نیز مورد توجه و عنایت قرار گرفته و براى زنان سفارش شده است. امام صادق (علیه‌السلام) از رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) چنين نقل می‌كند: «به زنان نخ ريسى و بافندگى و نيز سوره نور را آموزش دهيد[8]».
- زنان خیاط
خياطى از جمله كارهاى خانگى زنان است كه سابقه آن در دورترين نقطه تاريخ به چشم مى‌خورد. با اين حال، خياطى به عنوان يك حرفه خاص فقط در محيط‌هاى خانواده مطرح نبود، بلكه به عنوان شغلى سودآور كه جنبه عمومى داشت، از شغل‌های اولیه زنان بود. همچنین کار کردن و اشتغال زنان به مسئله خراطی به معنی دوخت و دوز چرم و تولید چکمه از دیگر مواردی بود که آن را انجام می‌دادند.
- سایر مشاغل زنان در دوران رسالت
از دیگر موارد کار کردن و اشتغال زنان در عصر رسالت، کار آرایش و پیرایش زنان، فروشندگی، کارهای بازار، ساربانی و شترداری، نجاری، شیرینی پزی فعال بودند. همچنین مسئله دباغی پوست و یا تهیه چرم نیز جزء مشاغل بانوان آن روزگار بود که بسیار در آن مهارت داشتند.
از سوی دیگر نگهداری از کودکان، کاری مانند پرستاری امروزه یا دایه‌گی، در عصر رسول الله (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) برای بانوان وجود داشت.
مسئله خدمت‌کاری یا نظافت در خانه‌ها و مساجد نیز در آن دوره از مشاغل بانوان بود و پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) برای آنها حرمت بسیار قائل بودند و می‌فرمودند خیلی از آنها کار نکشید و ساعت‌های استراحت آنها زیاد باشد.
علاوه بر آن، تعلیم و آموزش دوره‌های پرستاری و پزشکی به یکدیگر از جمله موارد کار کردن و اشتغال زنان در آن دوران بود و در این راه به یاری پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌شتافتند که نقش بسزا و کارگشایی را ایفا کرده و مشمول دعای رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) قرار می‌گرفتند. همچنین از غنائم جنگی نیز بهره‌مند می‌شدند.
همکاری زن با شوهر در تأمین معاش خانواده
بیان این نکته مهم است که همکاری و یاری همسران با یکدیگر در بعضی مواقع، در تأمین معاش خانواده، از جمله مواردی است که باعث دلگرمی و رفع مشکلات مادی اعضای خانواده است. رعایت این امر در زندگانی امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) و حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) این زوج آسمانی کاملا مشهود است. چنان که آمده است: مولا علی (علیه‌السلام) برای تأمین خوراک خانواده‌اش مقداری پشم از یکی از همسایگان یهودی خود به نام شمعون می‌گیرد و از فاطمه (سلام‌الله‌علیها) درخواست می‌کند که آن را ببافد تا در ازای آن مقداری جو دریافت کنند و فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) نیز این خواسته را اجابت می‌نماید[9].
برخورداری از درآمد، حق اجتماعی بانوان
داشتن درآمد، یکی از این حقوق اجتماعی زنان است. بر این اساس در عصر نبوی، زنان علاوه بر این که می‌توانستند به مشاغل گوناگون بپردازند، مالک و صاحب درآمد حاصل از کار و تلاش خود نیز بودند و هیچکس حتی شوهر حق تصرف در این حق زنان را نداشت.
در قرآن کریم نیز به این حق پرداخته شده: «لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمّا اکْتَسَبْنَ[10]»؛ مردان را از آنچه کسب می‌کنند و به دست می‌آورند، بهره‌ای است و زنان را از آنچه کسب می‌کنند و به دست می‌آورند، بهره‌ای است.
همان‌طور که در مورد کار کردن و اشتغال زنان ذکر شد، آنها در عصر نبوت در حرفه‌های گوناگون با حفظ عفاف و حجاب مشغول و در چگونگی مصرف درآمد خود مختار بودند؛ چنانکه زینب درآمد حاصل از صنعتگری خود را صدقه می‌داد[11] و رائطه صنعتگر که در مورد نحوه خرج کردن درآمدش از پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) پرسش کرد و آن حضرت نیز او را به انفاق به خانواده توصیه فرمود[12].
کار کردن و اشتغال زنان در جامعه باید چگونه باشد؟
استاد میرباقری در کلیپ زیر به این سوال پاسخ می‌دهند.
اشتغال بانوان در جامعه باید چگونه باشد؟ یک بحث چالشی جدی است. همه شما هم از این گفتگوها مسائلی را شنیده‌اید، اما یک نگاه قرآنی، هم عقلانی و هم روایی به این بحث باید داشته باشیم. باید به این نکته توجه کنیم:
نکته اول: تأمین اقتصاد بانوان بر مردان واجب است.
تکلیف مرد اداره امور اقتصادی است یعنی بر مردان واجب است. تلاش کنند نیازهای اقتصادی همسر و فرزندانشان را برآورده کنند.
- بانوان برای تأمین اقتصاد وظیفه‌ای ندارند.
آیا بانوان در این زمینه وظیفه‌ای دارند؟
خیر، در فقه اسلامی، در احکام شریعت و در متن قرآن بیان شده که «وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ[13]»؛ از آن رو كه اموالشان [براى زنان] هزينه مى‌كنند… ، هزینه زندگی را مردها باید تأمین کنند. در قبال این حقی که برای بانوان است یک تکلیفی هم بر آنها متوجه می‌شود که حالا از شوهرداری، فرزندداری و مدیریت منزل است.
- بانوان برای تأمین اقتصاد خود وظیفه‌ای ندارند.
اما نکته قابل توجه این که، با این که برای بانوان وجوبی ندارد که تلاش اقتصادی کنند، منعی هم نشده است. پس طبیعتاً امر یک مقداری در یک نوسان فکری و اجرایی قرار می‌گیرد.
- در عین حال از فعالیت اقتصادی بانوان منع شرعی نشده است.
ممکن است از یک طرف بیان شود که زن‌ها نباید وارد مشاغل جامعه شوند بگویند چه منعی هست شرعاً؟ از یک طرف می گوییم منعی نیست که معنایش این است که پس باید این کار را بکنند و وجوبی هم ندارد.
نکته دوم: بیان دو اصل برای بانوان
برای بانوان دو امر به عنوان دو اصل بیان شده، هم در نظام فکری و احکام و اخلاقی دینی ما و همین طور عقلاً.
اصل اول: ساماندهی امور خانه برای بانوان اصل است.
سازماندهی امور منزل است، تدبیر امور منزل. این بر عهده بانوان است، عملاً هم همین طور است. حتی در دنیای غرب هم در آنجایی که خانواده جدی است و شکل گرفته این امر باز خیلی از آن کناره‌گیری نشده، باز بانوان هستند که تدبیر امور منزل را بر عهده دارند.
اصل دوم: حضور در کنار فرزندان برای بانوان اصل است.
حضور در کنار فرزند است، خصوصاً در سنین کودکی و پایین، حضور مادر در کنار فرزند آرام‌بخش و نشاط دهنده و رشد دهنده جسم و روان فرزند است، یعنی دو اصل.
کار کردن و اشتغال زنان در جامعه اصل نیست
ماحصل بحث این می‌شود که کار کردن و اشتغال زنان در جامعه اصل نیست. چون این وظیفه از عهده آنها برداشته شده است. منع هم نشده، می‌ماند این که به صورت ضرورت و یا به دلایلی خاص خانم‌ها هم بتوانند وارد اشتغال در جامعه بشوند، البته با شرایط ویژه خودش.
نحوه حضور بانوان در جامعه
در مورد نحوه حضور زنان در اجتماع روایاتی وجود دارد که آنان را به رعایت عفت و تقوا و عدم اختلاط با مردان دعوت می‌کند. در خصوص روابط کلامی نیز که زمینه‌ای برای برقراری روابط عاطفی عمیق است، در روایات معصومین (علیهم‌السلام) و آیات قرآن توصیه‌هایی به زنان شده است، مانند اینکه با لحن نازک و تحریک‌آمیز سخن نگویند.
کار کردن و اشتغال زنان و حق کار برای زنان در دین اسلام مانند مردان به رسمیت شناخته شده است. علاوه بر آن استقلال مالی و دستمزد عادلانه را نیز برای آنها مورد تأکید قرار داده است، اما با توجه به ضرورت حفظ بنیاد خانواده، اهمیت کار زنان در خانه و سازگاری طبیعت و ویژگی‌های زیستی زنان با آن، ترجیح می‌دهد در تقسیم کار، زنان خانه‌داری و تربیت اولاد را به عهده گیرند.
در صورت انتخاب بین کار زنان در بیرون از خانه و مدیریت خانه و تربیت فرزند، اصل مهم‌تر مقدم خواهد بود. اسلام خواستار آن است که زن، زندگی‌ساز و هنرمند باشد. زن عامل آرامش و سکون خانواده است، که این امر در سایه خوب شوهرداری کردن بدست می‌آید. هم این که بهشت را زیر قدوم خود داشته باشد؛ که این امر مهم را در سایه تربیت نسل و مادری به دست خواهد آورد.
بهترین کار برای بانوی مسلمان
در نهایت باید گفت این که علی رغم روایاتی که به جواز برخی کارها برای زنان اشاره دارد نباید از یاد برد که ارزش خانه‌داری و تربیت فرزند و جلب رضایت شوهر برای زن از هر کاری بیشتر است. برای اثبات آن هم همین کافیست که بدانیم بانوی دو عالم حضرت صدیقه کبری (سلام‌الله‌علیها) پس از تقسیم کار توسط پدر بزرگوارشان و سپردن کارهای بیرون خانه به مولا امیرالمومنین ابراز خوشحالی کردند.
امام باقر (علیه‌السلام) در این خصوص فرمود: «حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) کارهای داخلی منزل و خمیر کردن و نان پختن را به عهده گرفت و امیر المؤمنین علی (علیه‌السلام) کارهای خارجی مانند هیزم آوردن و خرید مایحتاج منزل را». همچنین حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام) فرمود: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ[14]»؛ جهاد زن نیکو شوهرداری کردن است.
یک بانوی آگاه و وظیفه شناس، اگر بتواند درون خانه، محیطی با شرایط مساعد برای رشد و کمال خود، همسر و فرزندان خویش فراهم کند، تأثیر مثبت و بسیار مؤثر آن در اصلاح جامعه مشاهده خواهد شد. در حقیقت زن، نقش مهمی در فعال کردن نیروهای سازنده جامعه که همسر و فرزندانش هستند، دارد.
زنان به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفتند: «ای رسول خدا! مردان، ثواب و فضیلت جهاد در راه خدا را برده‌اند، ما چه کاری انجام دهیم که به آن وسیله بتوانیم پاداش مجاهدان در راه خدا را دریابیم؟ آن حضرت فرمود: «اگر هر یک از شما مشغول کارهای خانه شود، ثواب کار مجاهدان در راه خداوند را دارد[15]». این حدیث گویای اهمیت وظیفه خانه‌داری است؛ چرا که فضیلت آن را به اندازه جهاد می‌داند.
سخن آخر
با توجه به اینکه اسلام به نقش زنان در جامعه اهمیت می‌دهد، می‌توان نتیجه گرفت که کار کردن و اشتغال زنان در جامعه مانعی ندارد و مورد حمایت است و حتی بر اساس آموزه‌های دینی می‌تواند منجر به رشد اجتماعی و اقتصادی جامعه گردد. اما لازم است که حد و مرزها در عرصه کار کردن و اشتغال زنان رعایت شود و بنابر ضرورت و در موارد خاص صورت پذیرد.
در این راه از وظایف اصلی یک زن نباید غافل شد که کار کردن و اشتغال زنان به دو اصل اساسی خانواده یعنی شوهرداری و تربیت فرزند لطمه‌ای وارد نکند؛ چراکه دوران رشد و تربیت فرزند به سرعت می‌گذرد و هیچ کس مانند مادر نمی‌تواند در آن دوران مؤثر باشد.
[2] . مجمع البیان، ج ۷، ص ۳۴۱.
[3] . السيره النبويه لابن هشام، ج1، ص211 ـ 212.
[4] . فروع کافی، ج ۵، ص ۱۵۱.
[5] . زوجات النبى(ص) و اولاده، ص225ـ224، به نقل از طبقات ابن سعد.
[6] . سوره قصص، آیه ۲۳.
[7] . السيره النبويه لابن هشام, ج1, ص141.
[8] . وسائل الشيعه، ج14، ص127.
[9] . بحارالأنوار، ج ۳۵، ص ۲۳۷.
[10] . سوره نساء، آیه ۳۳.
[11] . طبقات الکبیر فی النساء، ج ۸، ص ۷۶.
[12] . اسدالغابه، ج ۵، ص ۴۵۱.
[13] . سوره نساء، آیه ۳۴.
[14] . کافی، ج ۲، ص۵۰۷.
[15] . روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج۲، ص۳۷۶.