نقش خواب و بیداری در سلامتی
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
خواب و بیداری در سلامتی انسان نقش بسزایی دارد. در این مقاله می‌خواهیم درباره مبحث خواب و بیداری یا نوم و یقظه در طب ایرانی مطالبی را بیان کنیم. مباحث مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- رابطۀ عمیق خواب و مغز
- مزاج خواب
- نکات عمومی خواب
- خواب، فقط مخصوص شب
- رعایت نظم در زمان خواب
- نحوۀ خوابیدن پیامبر اکرم (ص)
- خواب قیلوله
- دیر نخوابیدن
- مقدار مورد نیاز خوابیدن با توجه به مزاج فردی
چکیده
- یک رابطۀ بسیار قوی و مستقیم بین خواب صحیح و سلامت مغز وجود دارد. یعنی اگر می‌خواهید از قوای مغزی، یادگیری، تفکر، حافظه و تمرکز بیشتر استفاده ببرید حتماً باید برای خوابیدن خود تدابیری صحیح داشته باشید.
- مستقیم‌ترین رابطه بین مغز و خواب است. به همین دلیل یکی از مضعفات دماغ و قوای مغزی عصبی در طب ایرانی بد خوابیدن است.
- مزاج خواب برای سطح بدن سرد و تر و برای عمق بدن و باطن گرم و تر است و در واقع یک مزاج ترکیبی دارد.
- نکات عمومی خواب عبارت‌اند از:
- خواب، فقط مخصوص شب (برای همۀ مزاج‌ها، در همۀ شرایط و مقاطع سنی و فصول و اقلیم‌ها و غیره صدق می‌کند)
- رعایت نظم در زمان خواب (رعایت زمان صحیح خوابیدن و بیداری یکی از کلیدهای سلامتی و تندرستی است که به مرور باید بدن را به آن عادت بدهید)
- خواب قیلوله (تنها مورد مفید در طول روز)
- دیر نخوابیدن (دیر خوابیدن سبب کاهش قوای مغزی و ذهنی)
- مقدار مورد نیاز خوابیدن با توجه به مزاج فردی
- میل کمتر مزاج خشک به خوابیدن (نیاز بیشتر به خوابیدن)، حداقل میزان خواب مورد نیاز، میل بیشتر مزاج تر به خوابیدن (نیاز کمتر به خوابیدن)، برقراری تعادل بین مقدار خواب و رطوبت مزاج؛ مزاج سن، تعیین‌کنندۀ مقدار خواب مورد نیاز از جمله مواردی است که باید به آن توجه و برنامۀ منظمی برای آن تعیین کرد.
رابطۀ عمیق خواب و مغز
رابطۀ بسیار قوی بین خواب صحیح و قوای یادگیری وجود دارد. به عبارتی یک رابطۀ بسیار قوی و مستقیم بین خواب صحیح و سلامت مغز وجود دارد. یعنی اگر می‌خواهید از قوای مغزی خود، از یادگیری، از تفکر، از حافظه، از تمرکز بیشتر استفاده ببرید حتماً باید برای خواب خود تدابیری صحیح داشته باشید.
نمی‌گویم سلامت قلب یا سلامت کبد و سلامت عضلات و سلامت کل بدن تحت تأثیر خواب نیست، حتماً همۀ قوای بدن از خوابیدن صحیح تقویت می‌شوند و افزایش پیدا می‌کنند امّا مستقیم‌ترین رابطه بین مغز و خواب است.
یکی از مضعفات دماغ و قوای مغزی عصبی در طب ایرانی بد خوابیدن است که این بد خوابیدن یک تعریف مفصلی دارد که باید جداگانه در مورد آن صحبت بکنیم.
مزاج خواب
خواب مزاج خاصی دارد. وقتی شما می‌خوابید سطح بدن شما، خارج بدن شما سرد می‌شود امّا داخل بدن شما گرم می‌شود. از لحاظ تری و خشکی هم خوابیدن به کل بدن رطوبت می‌رساند. بنابراین مزاج خواب برای سطح بدن سرد و تر و برای عمق بدن و باطن گرم و تر است، یک مزاج ترکیبی دارد.
نکات عمومی خواب
در ادامه این مقاله قصد داریم برخی نکات عمومی مربوط به خواب را بیان کنیم:
1. خواب، فقط مخصوص شب
یکی از نکات عمومی یعنی نکته‌ای که برای همۀ مزاج‌ها، در همۀ شرایط و مقاطع سنی و فصول و اقلیم‌ها و غیره صدق می‌کند، یعنی نکتۀ عمومی است این است که خوابیدن فقط و فقط مخصوص شب است.
چه در طب ایرانی که تأکید بسیار زیاد بر این امر دارد و چه در توصیه‌های اسلامی خواب برای شب تعریف شده است. این امر این‌قدر مهم است که مستقیماً آیه‌ای در قرآن کریم آمده است که شب و خوابیدن در شب را مایۀ آرامش می‌داند. یعنی روز را مخصوص فعالیت تعریف می‌کند و شب را مخصوص خواب و آرامش تعریف می‌کند. آیه 47، سورۀ فرقان را ملاحظه بفرمایید و حتماً به این نکتۀ بسیار دقیق در ذهن خود پافشاری بکنید، برنامۀ خود را برای خواب تدبیر بکنید.[1]
خواب مخصوص شب است و باید در شب اتفاق بیفتد و نباید برای شب فقط یک ساعات خاصی از خواب را تعریف بکنید و بین شب و روز تقسیم بکنید و فکر بکنید میزان مورد نیاز بدن خود را در مورد خواب تأمین کردید. به هیچ وجه این‌طور نیست. شما موظف هستید برای سلامت بدن خود علی الخصوص برای سلامتی مغز و قوای دماغی خود، شب بخوابید و روز بیدار باشید. به استثنای بعضی استراحت‌های کوتاهی که بعداً در مورد آن صحبت خواهیم کرد.
2. رعایت نظم در زمان خواب
همچنین نظم ساعت خواب و بیداری و رعایت زمان صحیح آن یکی از آن کلیدهای سلامتی و تندرستی است که به مرور باید بدن را به آن عادت بدهید.
باز هم تأکید می‌کنم یکی از نکات خیلی مهم در بحث خواب، عادت به ساعت خواب و بیداری است. اگر شما یاد نگیرید بدن خود را به صورت اینکه در مورد ساعت خوابیدن و بیداری برای او ملکه شود، یک عادت ماندگار برای او بشود و دائم در این ساعت‌های خوابیدن و بیدار شدن نوسان ایجاد بکنید، این نظم ماندگار و مفید و سلامتی‌بخش برای بدن شما ایجاد نمی‌شود و لازم است علاوه بر اینکه شما این را آموختید که خواب را برای شب قرار بدهید، برای خود عادت قرار بدهید و تأکید داشته باشید که به این آسانی با هر حادثه‌ای این عادت مبارک و سلامتی‌بخش را به هم نزنید.
طبیعت انسان به گونه‌ای آفریده شده است و به گونه‌ای تنظیم شده است که همۀ اندام‌های بدن و از همه مهمتر روح انسان نیاز دارد که زمانی را تجدید قوا بکند یعنی نیاز دارد که در شب بخوابد، حالتی از آرامش و سکون برای او ایجاد بشود و بعد در طی روز که بیدار شد فعالیت‌های حیاتی خود را از سر بگیرد و با یک قوۀ زنده شده و تازه شده بهترین کارایی را از آن قوه ببرد.
هر عاملی که این قانون طبیعت را به هم بزند، باعث می‌شود سلامت انسان مختل بشود و هر چیزی که سلامت انسان را مختل بکند، ناگفته پیدا است که زمینه‌ساز بیماری‌ها می‌شود.
نحوۀ خوابیدن پیامبر اکرم (ص)
ما در زمینۀ ساعت خواب و بیداری و نحوۀ آن در توصیه‌های سلامتی‌بخش اسلام هم توصیه‌های مکرری داریم. روایت شده است که حضرت رسول اکرم (ص) اول شب را برای خوابیدن و استراحت خود برمی‌گزیدند و مقدار استراحت را که کامل می‌کردند، برای تهجد بیدار می‌شدند. [2]
بحث تهجد که اینجا به آن اشاره شده است، همان بحث پرورش‌های قوای قلبی و معنوی است که در همین مجموعه قرار می‌گیرد. به عبارتی اگر می‌خواهید روحی قوی، برای ساخت امور تربیتی معنوی روحانی برای خود بسازید، ناگزیر هستید به اینکه به شیوۀ رسول اکرم (ص) رفتار بکنید. یعنی باید در ابتدای شب بخوابید و از بهرۀ کافی که آن ساعات عالی قوای روحی، یعنی ساعات نیمه شب به بعد قبل از اذان صبح و بین الطلوعین استفاده بکنید، آن‌جا است که بهترین بهره را می‌برید.
اینجا به یاد داشته باشید که این تنظیم ساعت خوابیدن و بیداری مقدمه‌ای برای استفادۀ عالی و بهتر از قوای روحی و معنوی است.
خواب قیلوله
در اینجا یک استثنا وجود دارد که در روز است. قیلوله با اینکه در روز است ولی خوابی مفید محسوب می‌شود. برای مطالعه بیشتر در این زمینه به مقاله «فواید خواب قیلوله» مراجعه نمایید.
در مجموع به موقع خوابیدن و به موقع بیدار شدن از اصول اصلی در طب ایرانی و همچنین توصیه‌های سلامتی بخش اسلام برای حفظ تندرستی است.
3. دیر نخوابیدن
باز هم حضرت امام رضا (ع) در یک جا اشاره می‌فرمایند که اگر می‌خواهید تندرسی بدن را به طور کامل حفظ بکنید، چند توصیۀ مکرر می‌کنند و آخرین توصیه این است که هر وقت احساس خواب‌آلودگی کردید بخوابید و خوابیدن خود را به تأخیر نیندازید. [3]
این البته در مورد خواب شب است. کسانی که عادت می‌کنند خواب را به تأخیر می‌اندازند و خیلی دیر می‌خوابند، قوای ذهنی و مغزی خود را کاهش می‌دهند و باعث می‌شود تندرستی آن‌ها به خطر بیفتد.
4. مقدار مورد نیاز خواب با توجه به مزاج فردی
یک قانون یکسان برای ساعت خواب مورد نیاز افراد وجود ندارد. در طب ایرانی ساعت خواب مورد نیاز هر فرد را، مزاج او تنظیم می‌کند. مزاج هر فردی است که می‌گوید این فرد چقدر خوابیدن لازم دارد تا به سلامتی برسد. بنا به طبیعت خود، بنا به آن طبع و مزاج اولیه باید ساعت خواب او تنظیم بشود.
میل کمتر مزاج خشک به خوابیدن
یک قانون کلی است که هر چه مزاج فرد خشک‌تر باشد، میل او به خوابیدن کمتر است. یعنی کمتر دوست دارد بخوابد، مقاومت می‌کنند. کودکانی را دیدید که تا آخرین وقت شب همچنان مقاومت می‌کنند و نمی‌خواهند خوابند، معمولاً این‌ها مزاجی خشک دارند. ممکن است این مزاج خشک پایه باشد و ممکن است به علت سوء تدبیر مزاج خشک پیدا کرده باشند.
امّا جالب اینجا است که همین افراد خشک مزاجی که کمتر میل به خوابیدن دارند، بیشتر به آن نیاز دارند. یعنی میل آن‌ها کمتر امّا نیاز آن‌ها بسیار به خوابیدن جدی است. چرا که هر چه خواب کم بشود، خشکی مزاج مغز این افراد و خشکی مزاج کل بدن این افراد تشدید می‌شود.
حداقل میزان خواب مورد نیاز
خواب برای درون و بیرون بدن رطوبت‌آور است، رطوبت و تری مناسب ایجاد می‌کند و فردی که خشک مزاج است، به این رطوبت و تری نیاز دارد. بنابراین هیچ وقت حداقل میزان خواب که شش ساعت است نباید در این افراد خشک مزاج کمتر بشود. یعنی حداقل شش ساعت را باید به طور پیوسته بخوابند و اگر بتوانند از این شش ساعت در شب بیشتر هم بخوابند، بهرۀ بیشتری می‌برند. یعنی برای آن‌ها مفید است. البته در محدودۀ مجاز یعنی بین شش تا هشت ساعت مدنظر است.
میل بیشتر مزاج تر به خوابیدن
از طرف دیگر هر چه فرد رطوبی مزاج‌تر باشد، تر مزاج‌تر باشد، میل او به خوابیدن بیشتر است امّا نیاز او به خواب کمتر است. یعنی ضرری که از زیاد خوابیدن می‌بیند، بیشتر است.
برقراری تعادل بین مقدار خواب و رطوبت مزاج
این تناقضی که بین میل و نیاز به وجود آمده است، باعث می‌شود که هم خشک مزاج‌ها و هم تر مزاج‌ها با تدبیر و با نوعی مقابله و مبارزه با آن میل خود باید در مورد خواب کار بکنند و تصمیم بگیرند. یعنی یک تر مزاج باید قویاً مراقب باشد که مبادا خوابیدن او در شب از هشت ساعت فراتر برود و اگر فراتر برود، رطوبت زائد مزاج او بیشتر می‌شود و خواب‌آلودگی و کسالت او بیشتر می‌شود، به خاطر این است که افراد می‌گویند: مدام می‌خوابیم، مدام کسل و خواب‌آلوده‌تر هستیم و باز دوست داریم بیشتر بخوابیم.
به خاطر همین است که وقتی نظم خواب بچه‌ها به هم می‌خورد… مثلاً فرض کنید سال تحصیلی تمام می‌شود و متأسفانه پدر و مادرها، اولیا فکر می‌کنند که دیگر لازم نیست بچه شب سر وقت بخوابد و صبح به موقع بیدار بشود، فرزندان و جوانان و نوجوانان را رها می‌کنند، بچه‌ها بد می‌خوابند، دیر می‌خوابند، روز تا میانۀ روز می‌خوابند و وقتی بیدار می‌شوند، کسل سنگین، کم توان و کم انگیزه هستند و بعضی وقت‌ها پدر و مادرها شاکی می‌شوند که چرا این‌ها این‌قدر خواب‌آلوده و کسل هستند.
خواب زیاد باعث می‌شود تری زائد مزاحمی بر مزاج اضافه بشود و بدن را سنگین و ناتوان بکند، خصوصاً اگر به روز کشیده بشود. بنابراین توانایی‌های مغزی، قوای فکری، قوای عضلانی، کلاً طراوت و شادابی و نشاط بدن و قوای قلبی همه کاهش پیدا بکند.
مقدار خوابیدن کودک و جوان خود را باید براساس مزاج او در ساعات مناسب تنظیم بکنید. ببینید مزاج پایۀ فرزند شما چیست، چه مقدار خواب نیاز دارد، همان مقدار برای او برنامه‌ریزی بکنید. برای همۀ بچه‌ها یک نوع و یکسان برنامه نریزید. نیاز نیست همۀ افراد در یک ساعت خاص بخوابند و بیدار باشند. تنظیم ساعات خواب خود را بنا به مزاج خود انجام بدهید.
باز تأکید می‌کنم حتی در تعطیلات به خاطر اهمیت نظمی که در بخش قبلی گفتم که بدن باید عادت بکند به اینکه در ساعت اولیۀ شب بخوابد و در ساعات اولیۀ صبح بیدار باشد، اگر این عادت را دائماً با کارهای مختلف شکستید، خراب کردید و به هم زدید، باعث می‌شود که بدن شما بی‌نظم بشود و آن موقع بهرۀ کافی سلامتی‌بخش نبرد.
مزاج سن، تعیین کنندۀ مقدار خواب مورد نیاز
مزاج سن در افراد تعیین کننده است. یعنی در یک مقطعی مثلاً کودکی، تری مزاج بالا است، به خاطر همین است که نیاز بچه به خوابیدن بیشتر می‌شود و باید هم به خاطر مسائل رشد، خواب بیشتری از بزرگسالان و جوانان داشته باشند و همچنین میزان فعالیت روزانه هم برای افراد تعیین کننده است. هر چه خسته‌تر بشوند و فعالیت آن‌ها بیشتر بشود، باز نیاز به استراحت و تجدید قوای آن‌ها بیشتر خواهد شد. یک معادله است، همۀ این‌ها را در نظر بگیرید و ساعت خواب مناسب خود را در شبانه روز تعیین بکنید.
[1]. وَ هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيلَ لِباسًا وَالنَّومَ سُباتًا وَجَعَلَ النَّهارَ نُشورًا؛ و اوست که شب را برای شما پوشش، و خواب را مایه استراحت و آرامش، و روز را [زمان] پراکنده شدن [جهت فعالیت و کوشش] قرار داد.
[2]. الشمائل المحمّدیه، تحقیق سیدعباس الجلیمی، ص 223.
[3]. الفقه المنسوب للإمام الرضا عليه السلام: روايت شده است: چون گرسنه شدى، بخور؛ چون تشنه شدى، بنوش؛ چون ادرار بر تو فشار آورد، ادرار كن؛ جز از سر نياز، نزديكى مكن؛ و چون احساس خوابآلودگى كردى، بخواب، كه اينها مايه تندرستى بدناند؛ دانشنامه احاديث پزشكى، ج1، ص93.