راهکارهای کنترل خشم در خانواده و زندگی زناشویی
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
یکی از موضوعات حیاتی، کنترل خشم در خانواده است که می‌تواند تأثیر عمیقی بر کیفیت روابط خانوادگی و زندگی زناشویی داشته باشد. کلید ایجاد یک محیط سالم و محبت‌آمیز، مدیریت و کنترل خشم در خانواده است.
خشم یکی از احساسات طبیعی انسان است، اما هنگامی که به طور مکرر در خانواده بروز می‌کند، منجر به نارضایتی و تنش در روابط زناشویی می‌شود. این احساس می‌تواند سلامت روانی افراد و همچنین روابط عاطفی بین اعضای خانواده را تحت تأثیر قرار دهد.
بنابراین، درک و یادگیری راهکارهایی برای کنترل خشم در خانواده، به برقراری ارتباط مؤثرتر و بهبود کیفیت زندگی زناشویی و خانوادگی کمک می‌کند. به همین دلیل، در این مقاله به معرفی راهکارهای کنترل خشم می‌پردازیم.
تعریف خشم
خشم را تعریف کردن بسیار دشوار است. انسان‌ها از نظر زمان و علت خشم و نحوه واکنش به آن کاملاً متفاوت هستند. افراد هنگامی که برانگیخته می‌شوند رنگ چهره، حالات و طبع‌شان تغییر می‌کند. زانوانشان می‌لرزد، چشمانشان سرخ و رگ گردنشان متورم می‌شود و پیامدهایی مانند دعوا، ناسزاگویی و جار و جنجال به دنبال دارد که به مجموعه این حالات خشم میگویند.
روانشناسان خشم را داغ‌ترین و پورشورترین هیجان می‌دانند که می‌تواند به شیوه‌های مختلف برانگیخته شود، اما علت اصلی بروز این هیجان آن چه جسمانی باشد یا روانی باشد بر اثر محدودیت یا ناشی از ناکامی از نرسیدن به اهداف است[1].
انواع خشم
خشم بین انسان‌ها به دو صورت بروز می‌کند:
- خشم سالم
- خشم ناسالم
اگر خشم انسان به دلیل مسائل و امور دنیوی باشد در آموزه‌های دینی جایگاهی ندارد و حتی نکوهش شده است که به آن خشم ناسالم میگویند.
اما اگر خشم برای احیای حق و در جهت رضایت پروردگار باشد، مطلوب دین است و فرد باایمان فقط احیای حق را می‌خواهد و اگر همراهان او کم یا زیاد باشند، او واهمه‌ای از احقاق حق ندارد که این نوع خشم، خشم سالم است.
در زندگی و سیره رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) آمده است که حضرت خشمگین نمی‌شدند مگر برای رضایت خداوند. امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) فرمود: «پیامبر خدا دنیا و آنچه در آن بود، او را خشمگین نمی‌ساخت، اما اگر حقی ضایع می‌شد، هیچ کس او را نمی‌شناخت و خشمش خاموش نمی‌شد تا این که حق را یاری کند…[2]»
عوامل بروز خشم
خشم می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی بروز داده شود. در ادامه به چند عامل اشاره می‌گردد:
۱. استرس و فشار روانی: فشارهای روزمره، کار زیاد، یا مشکلات مالی می‌توانند به افزایش خشم منجر شوند.
۲. تجربیات دردناک و آسیب‌زا: افرادی که تجربه‌های منفی یا آسیب‌زا از قبل داشته‌اند، ممکن است نسبت به موقعیت‌های خاصی که پیش می‌آید خشم بیشتری نشان دهند.
۳. احساس نادیده‌گرفته شدن یا بی‌احترامی: زمانی که فرد احساس کند که در خانواده و زندگی زناشویی نادیده‌گرفته شده یا به او بی‌احترامی شده، ممکن است خشمگین شود.
۴. تفاوت‌های فرهنگی و ارزشی: اختلاف در فرهنگ‌ها و ارزش‌های زوجین می‌تواند منجر به سوءتفاهم‌ها و در نتیجه خشم اعضای خانواده شود.
۵. تربیت فرزند: بعد از تولد فرزندان، والدین هر دو می‌خواهند بر اساس تجربیات اجتماعی و خانوادگی خود فرزند را تربیت کنند و عدم تفاهم در این زمینه باعث بروز خشم می‌گردد.
۶. ناتوانی در بروز احساسات: نحوه ابراز احساسات و ناتوانی در برقراری ارتباط موثر و بیان خواسته خود با دیگران ممکن است موجب بروز خشم شود.
پیامدهای خشم
خشم پیامدهای متعددی برای فرد به دنبال دارد. این هیجان منفی علاوه بر این که به دیگران آسیب می‌رساند، موقعیت فردی و اجتماعی فرد را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. در آموزه‌های دینی و روایات پیامدهای خشم را چنین بیان می‌کنند:
- خشم کلید هر مشکل است؛
- آثار ناگوار غم و اندوه شدید و ملامت را به دنبال دارد؛
- موجب دلمردگی می‌شود؛
- زندگی معنوی و ایمان فرد را از بین می‌برد؛
- باعث کینه‌توزی می‌گردد؛
- عقل را زائل می‌کند؛
- احساس گناه به همراه دارد؛
- سلامتی فرد را به خطر می‌اندازد؛
- آدمی را از صفات انسانی دور می‌کند؛
- سبب بیزاری مردم از فرد خشمگین می‌شود؛
- زندگی راحت و ایمن فرد را تهدید می‌کند؛
- هیجان‌های حسادت، تنفر، تحقیر، رنجش و ناراحتی با خشم همراهند.
تأثیرات منفی خشم بر روابط خانوادگی و زناشویی
خشم، یکی از احساسات طبیعی انسان است، اما اگر به درستی مدیریت نشود، می‌تواند تأثیرات منفی عمیقی بر روابط خانوادگی و زناشویی داشته باشد. بنابراین، کنترل خشم در خانواده به عنوان یک نیاز ضروری در زندگی عاطفی و اجتماعی انسان‌ها مطرح می‌شود. برخی از این تأثیرات عبارتند از:
۱. کاهش اعتماد و احترام
خشم مکرر می‌تواند به کاهش اعتماد و احترام بین اعضای خانواده منجر شود. زمانی که یکی از اعضا به طور مداوم در موقعیت‌های تنش‌زا خشمگین می‌شود، دیگران احساس ناامنی و بی‌اعتمادی می‌کنند. اما کنترل خشم در خانواده می‌تواند به ایجاد فضایی امن و حمایتگر کمک کند.
۲ . اختلافات و درگیری‌ها
خشم شدید باعث بروز اختلافات و درگیری‌های فیزیکی و کلامی می‌شود. این درگیری‌ها به آسیب‌های عاطفی و جسمی تبدیل گردیده و زندگی خانوادگی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند. به همین دلیل، یادگیری کنترل خشم در خانواده می‌تواند از بروز این مشکلات جلوگیری کند.
۳ . تأثیر منفی بر سلامت روانی
خشم نه تنها بر روابط بین فردی تأثیر می‌گذارد، بلکه به سلامت روانی اعضای خانواده آسیب می‌رساند. اضطراب، افسردگی و استرس از پیامدهای رایج خشم هستند که با کنترل خشم در خانواده، می‌شود از بروز این مسائل جلوگیری کرد و سلامت روانی اعضای خانواده را تقویت نمود.
۴. آسیب به ساختار خانواده
وقتی که خشم کنترل و مهار نشود، باعث فروپاشی یا آسیب به ساختار کلی خانواده می‌گردد. این امر می‌تواند باعث جدایی، طلاق یا انزوا و دوری عاطفی بین اعضای خانواده شود .برای جلوگیری از این آسیب‌های جدی و حفظ ساختار خانواده، راهکاری جز کنترل خشم در خانواده به نظر نمی‌رسد.
۵. تأثیر بر تربیت فرزندان
خشم در خانواده بر تربیت فرزندان تأثیر سوء می‌گذارد. کودکان ممکن است در محیطی آکنده از تنش بزرگ شوند و این موضوع می‌تواند بر رفتار و نگرش‌های آنان نسبت به روابط اجتماعی و خانوادگی تأثیر منفی بگذارد و حتی باعث فراری شدن آنها از محیط خانواده و والدین گردد. اما کنترل خشم در خانواده باعث ایجاد محیطی امن و سالم برای تربیت فرزندان می‌شود.
۶. فرار از مسأله
بروز خشم، موجب فرار فرد از مسأله می‌گردد. برخی از افراد به جای مواجهه با مشکلات و بحث‌های سازنده، با بروز خشم سعی در پنهان کردن احساسات واقعی خود دارند که در نهایت به بدتر شدن شرایط منجر می‌شود. مگر این که از راهکار کنترل خشم در خانواده استفاده کرد و در هنگام مواجهه با مشکلات راه حلّ مناسب را یافت و از این طریق معضلات را برطرف کرد.
۷. خشم، مانع آرامش روانی و مدیریت احساسات
از آنجایی که خشم نقطه مقابل آرامش روانی است. در این حالت از فرد، مهربانی و انعطاف دیده نمی‌شود. در چنین صورتی که این هیجان منفی در وجود فرد یک خُلق پایدار و دائمی شد، فرد را در مدیریت افکار، مهار احساسات و تنظیم رفتار دچار مشکل می‌کند.
راهکارهای کنترل خشم در خانواده
کنترل خشم در خانواده، یکی از عناصر کلیدی برای حفظ روابط سالم و محبت‌آمیز است. با درک این موضوع، زن و شوهر و فرزندان می‌توانند محیطی امن و آرام و بدون ترس و اضطراب داشته باشند. از این رو باید به دنبال راهکارهایی برای کاهش تنش‌های عاطفی و بهبود تعاملات بود که در مدیریت خشم به طور مؤثر عمل کند و کوه آتشفشان خشم را خاموش نماید.
علاوه بر آن اهمیت دادن به آموختن راهکارها و تکنیک‌های کنترل خشم، به تقویت پیوندهای خانوادگی و کاهش درگیری‌ها کمک می‌کند. به دلیل اهمیت این موضوع در ادامه بحث، به راهکارهایی در این زمینه می‌پردازیم:
- شناسایی عوامل تحریک کننده خشم
یکی از گام‌های اساسی در کنترل خشم در خانواده، شناسایی عوامل تحریک‌کنندهٔ آن است. این عوامل می‌توانند شامل موقعیت‌ها، رفتارها یا حتی صحبت‌هایی باشند که احساسات منفی را در فرد برانگیخته می‌کند. آگاهی نسبت به این عوامل، به اعضای خانواده این امکان را می‌دهد که پیش از بروز خشم، واکنش‌های خود را بهتر مدیریت کنند.
برای مثال، ممکن است یکی از اعضای خانواده نسبت به صدای بلند یا مشاجرات مکرر در بین دیگر اعضای خانواده دچار خشم شود. شناسایی این عوامل به سرعت می‌تواند در پیدا کردن راه‌هایی برای اجتناب از آنها یا حتی کاهش شدت احساسات موثر باشد.
تلاش برای گفتگو و شناسایی این عوامل با اعضای خانواده می‌تواند نقش مؤثری در کاهش تنش‌ها و درک متقابل داشته باشد، و در نهایت فضایی سالم‌تر و آرام‌تر را در خانه ایجاد نماید و سلامت روابط زناشویی و خانوادگی را تأمین کند.
- مدیریت زمان
یکی از راهکارهای کنترل خشم در خانواده، مدیریت زمان هنگام بروز احساسات و موقعیت احساسی است. رعایت این امر به فرد کمک می‌کند تا با کنترل و تنظیم احساسات خود، از واکنش‌های ناگهانی و غیر منطقی جلوگیری کند و به جای آن، با آرامش و تفکر به احساسات و رفتارها پاسخ دهد.
اختصاص زمان برای تأمل و بررسی موقعیت، به ویژه در زمان‌های پر تنش خانوادگی، باعث می‌شود تا افراد احساسات خود را بهتر بروز داده و تصمیمات مؤثرتری بگیرند. استفاده از این این روش به مقاومت و سعه صدر فرد در مواجهه با مشکلات زندگی نیز می‌انجامد.
با تمرین این مهارت، افراد می‌توانند احساس آرامش بیشتری داشته و توانایی خود در مدیریت بحران‌های عاطفی را تقویت کنند.
- عاقبت اندیشی
یکی از راهکارهای مؤثر کنترل خشم در خانواده، عاقبت اندیشی است. انسان عاقبت اندیش فرجام و نتیجه هر کار را در نظر گرفته سپس به انجام آن تصمیم می‌گیرد.
توجه به پیامدهای خشم از جمله ترس، اضطراب، احساس گناه، فشار روانی، ناامیدی، تنهایی و … به فرد کمک می‌کند تا در اقدامی که می‌خواهد انجام دهد دقت بیشتری داشته باشد تا عزت خود را از دست نداده و دچار ذلّت و خواری نشود.
رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌فرماید: «آن کس که در فرو بردن خشم از دیگران موفق‌تر است، از همه دوراندیش‌تر است[3]».
کنترل خشم در خانواده، علاوه بر ایجاد منافع دنیوی، ثواب معنوی و اخروی را نیز به دنبال دارد. همان طور که امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «خوشا به حال کسی که خشم خود را فرو خورد و آن را آزاد نگذارد و از خواهش‌های نفس فرمان نبرد و در نتیجه هلاک نشود[4]».
- آموختن مهارت حل مسأله
وقتی فرد مهارت حل مسأله را بیاموزد به او کمک می‌کند تا به شیوه‌ای منطقی به معضلات زندگی، به ویژه در زمینه خانواده، پاسخ مناسب دهد و از راه درست با مشکل مقابله کند.
این مهارت در کنترل خشم در خانواده نقش مهّمی دارد؛ زیرا به جای واکنش‌های منفی و غیرمدبرانه، افراد می‌توانند مشکلات را تحلیل کرده و راه‌حل‌های مناسبی را برای حل تعارضات پیدا کنند.
با تمرین حل مسأله، خانواده‌ها می‌توانند با هم بهتر ارتباط برقرار کنند و خشم و تنش‌های ناشی از مشکلات را به روشی سازنده و سالم مدیریت کنند. مجموعه‌ای از مفاهیم دینی چون تدبیر، تفکر، تدبر و عاقبت اندیشی، موفقیت در این مهارت را چند برابر افزایش می‌دهد.
مراحل حل مسأله:
۱. شناسایی و شناخت موقعیت مسأله ساز؛
۲. مطرح نمودن و ارائه تمام راه حل‌های ممکن، بدون توجه به مناسب بودن آن؛
۳. ارزشیابی هزینه‌ها و فواید نسبی بلند مدت و کوتاه مدت راه حل‌ها؛
۴. تعیین عملی بودن راه حل‌های ممکن؛
۵. انتخاب مناسب‌ترین راه حل.
- تغییر وضعیت هنگام بروز خشم
انجام دادن یک رفتار ساده همانند نشستن، بلند شدن یا دراز کشیدن، شاید آسان ترین راه حل برای مهار موقعیت هیجانی مانند خشم باشد؛ زیرا در حالت خشم، امکان کنترل فکر بسیار ضعیف است.
تغییر وضعیت فیزیکی از جمله راهکارهای پیامبر اکرم و پیشوایان دینی (علیهم‌السلام) به شمار می‌رفت به گونه‌ای که پیوسته به یاران خود سفارش می‌کردند.
امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید: «هر که خشمگین شد، اگر ایستاده بود بی‌درنگ بنشیند تا پلیدی شیطان از وجودش خارج شود و اگر نشسته بود، بایستد[5]».
- تغییر موقعیت هنگام بروز خشم
پس از این که فرد در موقعیت خشم تغییر وضعیت داد، با بکار بستن راهکار تغییر موقعیت، خشم خود را مهار می‌کند. در این روش فرد به طور موقت به جای دیگری می‌رود که به این عمل وقفه میگویند. در واقع فرد با این کار از تبدیل شدن یک هیجان منفی به رفتار جلوگیری می‌کند.
حضرت داود (علیه‌السلام) هنگامی که حضرت سلیمان (علیه‌السلام) را به جانشینی برگزید او را چنین نصیحت کرد: «هنگامی که خشمگین شدی … از جایی که هستی به جای دیگر برو[6]».
علاوه بر آن راهکارهایی چون دوش گرفتن، تا ده شمردن، قدم زدن، یک لیوان آب نوشیدن، تمرکز کردن بر روی فعالیت و موضوعی دیگر، چند نفس عمیق کشیدن و … بسیار راهگشاست.
- سکوت کردن
افراد برای کنترل خشم در خانواده، می‌توانند از سکوت به عنوان یکی از ابزار فعال برای مهار خشم و حفظ آرامش خود و دیگر اعضای خانواده استفاده کنند. رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) فرمود: «هرگاه عصبانی شدی، ساکت باش[7]». سکوت مانند یک دارو اثر می‌گذارد. حضرت علی (علیه‌السلام) این تشبیه زیبا را بکار گرفتند و فرمودند: «خشم را با خاموشی درمان کنید[8]».
- توجه به پاداش کنترل خشم
در روایات ائمه معصومین (علیهم‌السلام) در خصوص موضوع خشم نکات مهمی بیان شده است. اعضای خانواده اگر از پاداش آن آگاه باشند و دیگر اعضا را از این خیر کثیر آگاه کنند، درصد کنترل خشم در خانواده بسیار افزایش می‌یابد.
برای نمونه پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) فرمود: «شبی که به آسمان برده شدم، کاخ‌هایی بلند و مشرف بر بهشت را دیدم. پرسیدم: ای جبرییل! این قصرها از آنِ کیست؟ گفت: برای فرو برندگان خشم و بخشندگان مردم و خداوند نیکوکاران را دوست دارد[9]».
هر انسان مشتاقی به دنبال جلب توجه پروردگار خویش است و تلاش می‌کند که با بالاترین مرتبه انسانی دست یابد. این مهارت باعث تقویت خودمهارگری در افراد خانواده می‌شود.
- حلم و بردباری
با مراجعه به متون دینی درمی‌یابیم که قلمرو حلم و بردباری، خشم است. حلیم کسی است که خشم خود را مهار کند. با پیشامد سخت‌ترین مشکلات و اتفاقات، کنترل خشم در خانواده را مدّ نظر قرار می‌دهد و با خردورزی، متانت و بدون شتاب رفتار می‌کند.
بردباری علاوه بر آرامشی که نصیب انسان می‌کند، به نفوذ اجتماعی، دوست‌یابی، جلب توجه مثبت و محبوبیت هر چه بیشتر فرد کمک می‌کند.
امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) برای مبارزه با خشم به وسیله بردباری می‌فرماید: «مبارزه با خشم به وسیله بردباری، نشانه شرافتمندی است[10]».
چگونه بردبار شویم؟
برای این که بتوانیم صفت بردباری را در وجود خود به خُلقی پایدار تبدیل کنیم سه راهکار وجود دارد:
۱. بازی نقش: گاهی فرد دارای صفتی چون بردباری نیست، اما می‌تواند نقش فرد بردبار را بازی کند تا به مرودر در وجودش نهادینه شود. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «اگر بردبار نیستی خود را به بردباری وادار کن[11]».
۲. تغافل: با چشم پوشی کردن از خطای دیگران فشار کمتری بر فرد بردبار وارد می شود، گویی که اصلا آن رفتار ناپسند را ندیده است. تغافل هم بار استرس را از دوش فرد بردبار بر می‌دارد هم گامی در راه اصلاح فرد خطاکار است. امام باقر (عليه‌السلام) می‌فرماید: «درستىِ وضع زندگى و معاشرت با مردم، مانند پيمانهٔ پُرى است كه دو سوم آن توجّه و هوشيارى است و يك سومش ناديده گرفتن[12]».
جهت اطلاع بیشتر نسبت به این موضوع مطالعه مقاله «اهمیت و تأثیر تغافل و نادیده گرفتن در تحکیم خانواده» پیشنهاد می‌گردد.
۳. شکیبایی: از جمله اساسی‌ترین مفاهیم اخلاق اسلامی صبر و شکیبایی است که نقش عمده‌ای در حیات انسان دارد و لحظه‌ای انسان از آن بی‌نیاز نیست. در برخی روایات بر شکیبایی در موقعیت‌های سه گانه مصیبت، طاعت و معصیت تأکید شده است. امام صادق (علیه‌السلام) در خصوص پاداش شکیبایی و خویشتن‌داری می‌فرماید: «نیکو جرعه‌ای است خشم برای کسی که بر آن صبر کند؛ زیرا پاداش بزرگ در برابر بلای بزرگ است، و خدا مردمی را که دوست دارد، گرفتارشان می‌سازد[13]».
اعضای خانواده بخصوص بزرگترها با بکار بستن راهکارهای بردباری نسبت به فرزندان و کوچکترها و کنترل خشم در خانواده، فضایی بدون تنش و ترس را رقم می‌زنند و این رفتار پسندیده خود را به آنها نیز می‌آموزند که در برابر رفتار دیگران در طول زندگی باید گاهی خود را به تغافل زد و گاهی صبور بود و نقش فرد بردبار را بازی کرد.
- تخلیه هیجانی
از راه‌هایی که برای تخلیه انرژی و استرس و کنترل خشم در خانواده بیان شده اهتمام اعضای خانواده به ورزش کردن به صورت مداوم، حرف زدن و درد دل کردن با فرد مورد اعتماد، نوشتن افکار و احساسات خود بر روی کاغذ و … می‌باشد.
بنابر پژوهش‌های انجام شده، آوردن تجارب و اتفاقات ناراحت کننده بر روی کاغذ به صورت منظم و روزانه علاوه بر پیشگیری از بیماری‌های جسمانی و روانی، باعث خواهد شد تا افراد با خشم شدید خود بهتر کنار بیایند و در نتیجه کارکرد فردی و اجتماعی بهتری بیابند[14].
- داشتن تغذیه سالم
در بخشی از روایات با موضوع خشم، به مواردی خاص اشاره شده که خوردن آن در کاهش این صفت ناپسند مؤثر است. از جمله این موارد عبارتند از:
۱. کشمش: طبق آنچه یکی از یاران رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) از آن حضرت روایت می کند مصرف کشمش می‌تواند اثر شفابخشی در کنترل خشم داشته باشد.
ابوهند نقل می‌کند طبقی که رویش پوشانده شده بود به رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) هدیه شد. حضرت روکش آن را کنار زد و فرمود: «با نام خدا بخورید. چه نیکو خوراکی است کشمش؛ اعصاب را تقویت می‌بخشد و ضعف جسمانی را مرتفع می‌سازد و خشم را خاموش می‌کند[15]».
۲. گوشت بلدرچین: گاهی خشم ناشی از کمبود مواد پروتینی بدن است که خوردن گوشت بلدرچین این کمبود را جبران می‌کند. در این باره پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) می‌فرماید: «هر کس می‌خواهد خشمش کاهش یابد، گوشت بلدرچین بخورد[16]».
۳. نوشیدن آب: خنکای آب، ماهیت آتش گون خشم را خاموش و در وضعیت زیستی بدن تغییر ایجاد می‌کند. سفارش امام کاظم (علیه‌السلام) این است که فرمود: «… نوشیدن آب خشم را فرو می‌نشاند …[17]».
- بکارگیری امور معنوی
در روایات ائمه هدی (علیهم‌السلام) عامل خشم، شیطان دانسته شده است. فرد خشمگین برای مهار رفتار و هیجان خود از یاد خدا و پناه بردن به او بهره می‌گیرد و بدین وسیله روح خود را تعالی می‌بخشد. از جمله اموری که در کنترل خشم در خانواده و دیگران در متون دینی مؤثر دانسته شده عبارتند از:
۱. وضو و غسل: انجام این دو عمل ارزشمند نوعی مقابله با خشم است. همان‌گونه که رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) می‌فرماید: «هرگاه کسی از شما خشمگین شد، وضو سازد و غسل کند[18]».
۲. دعا: برای مهار کردن خشم از دعا باید بهره جست. امام صادق (علیه‌السلام) هنگامی که حالت غضب به ایشان دست می داد، ابتدا بر رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) درود می‌فرستاد، سپس آیه ۱۵ سوره توبه را می‌خواند و این دعا را به درگاه خداوند عرضه می‌داشت: «اللَّهُمَّ اِغْفِرْ ذَنْبِي وَ أَذْهِبْ غَيْظَ قَلْبِي وَ أَجِرْنِي مِنَ اَلشَّيْطَانِ اَلرَّجِيمِ وَ لاَحَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِيِّ اَلْعَظِيم»؛ خداوندا! گناهانم را ببخش و خشم دلم را برطرف ساز و مرا از شیطان رانده شده، پناه بده و هر تحرک و توانایی فقط به مدد خداوند بلندمرتبه و بزرگ است.
۳. استعاذه: پناه بردن به خدا از صفت ناپسند خشم، عامل معنوی دیگری است. پیشواس ششم شیعیان در این باره می‌فرماید: «هرگاه کسی از شما هنگام عصبانیت بگوید «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» خشم از وجودش می‌رود[19]».
۴. حفظ قرآن: مأنوس شدن با قرآن راهکاری بازدارنده و مهار کننده هیجان‌های منفی از جمله خشم است. رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) می‌فرماید: «هر کس قرآن را حفظ کند و حق آن را به جا آورد، با کسی که با او به نادانی برخورد می‌کند با نادانی مقابله نمی کند و بر کسی که بر او خشم می‌گیرد خشمگین نمی‌شود و با تندخو تندخویی نمی‌کند، بلکه برای بزرگداشت قرآن می‌بخشد و روی خوش نشان می‌دهد و گذشت می‌کند و بردباری می‌نماید[20]».
سخن آخر
کنترل خشم در خانواده و زندگی زناشویی یک فرآیند طولانی‌مدت است که نیاز به تمرین و خودآگاهی دارد. به طور قطع آموزش و یادگیری تکنیک‌های مدیریت خشم می‌تواند به بهبود کیفیت، روابط و ایجاد فضایی سالم‌تر کمک کند. با این راهکارهای ساده اما کارساز می‌توان بر احساسات خود مسلط شد و به افکار سامان داد و رفتار را تنظیم کرد.
«اللَّهُمَّ إِنيِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَيَجَانِ الْحِرْصِ، وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ، وَ غَلَبَةِ الْحَسَدِ، وَ ضَعْفِ الصَّبْرِ، وَ قِلَّةِ الْقَنَاعَةِ، وَ شَكَاسَةِ الْخُلْقِ…[21]»
خدایا! به تو پناه می‌آورم از طوفان حرص، و تندی و شدّت خشم، و چیرگی حسد، و ناتوانی صبر، و کمی قناعت و ناسازگاری اخلاق…
[1] . انگیزش و هیجان، ص ۳۶۴.
[2] . مکارم الأخلاق، ص ۱۳.
[3] . من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۹۴.
[4] . غررالحکم و دررالکلم، ص ۴۳۰، ح ۴۹۱۰.
[5] . بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۶۴ و ۲۷۲.
[6] . همان، ج ۱۴، ص ۴۳.
[7] . جوامع الأخبار، ص ۱۶۰.
[8] . غررالحکم و درر الکلم، ص ۸۱۹، ح ۵۱۵۵.
[9] . درالمنثور، ج ۲، ص ۷۶.
[10] . غررالحکم و درر الکلم، ص ۳۰۹، ح ۴۷۷۳.
[11] . الکافی، ج ۲، ص ۱۱۲.
[12] . بحار الأنوار، ج 74، ص167.
[13] . الکافی، ج ۲، ص ۱۰۹.
[14] . مهندسی رفتار ارتباطی بین شخص و درون شخصی، ص ۱۹۷.
[15] . بحارالانوار، ج ۶۳، ص ۱۵۳.
[16] . وسائل الشیعه، ج ۲۵، ص ۵۰.
[17] . همان، ص ۲۳۶.
[18] . بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۷۲.
[19] . همان، ج ۹۲، ص ۳۳۹.
[20] . الکافی، ج ۲، ص ۶۰۵.
[21] . صحیفه سجادیه، دعای هشتم.