لوازم مناسب خواب در طب سنتی
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
در طب سنتی برای خواب آدابی بیان می‌شود. یک سری آداب مربوط به لوازم مناسب خواب است که در این مقاله می‌خواهیم در مورد آن مطالبی را بیان کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- روانداز و زیرانداز
- علت نیاز به روانداز
- جنس زیراندازهای متناسب با مزاج و فصل
- لباس خواب در لوازم مناسب خواب
- ویژگی های لباس خواب مناسب
- شب کلاه
- علت نیاز به شب کلاه
- پرهیز از خوابیدن در آفتاب
- مضرات خوابیدن در آفتاب
چکیده لوازم مناسب خواب در طب سنتی:
- وقتی که می‌خواهید بخوابید چون حرکت روح به داخل بدن است و از ظاهر بدن دور می‌شود، ظاهر و سطح بدن سردتر از وقتی است که بیدار هستید. چرا که مزاج خواب برای سطح بدن سردی و تری و برای عمق بدن گرمی و تری می‌آورد. بنابراین این سردی ظاهری بدن باعث می‌شود یک مقدار آسیب‌های سرمایی به ظاهر بدن بیشتر وارد شود و لازم است که سطح پوست بدن را با یک پوششی حمایت کنیم تا آسیب‌های سرمایی کمتر شود و همچنین برای این‌که بدن احساس آرامش بیشتری داشته باشد و خواب به راحتی عمیق شود.
- جنس رختخواب باید به گونه‌ای باشد که متناسب با مزاج فرد و مزاج فصل باشد. یعنی این‌که در فصل گرما و برای افراد گرم مزاج طبق توصیۀ طب ایرانی از زیرانداز و بستری با جنس کتان استفاده شود و در فصل سرما و برای افراد سرد مزاج از زیرانداز یا بستری با جنس پشم باید استفاده شود. البته جنس پنبه هم میانگین است یعنی در هر دو صورت می‌تواند استفاده شود و از شروط آن این‌که این پشم یا این پنبه به خوبی ندافی شده باشد، یعنی یکدست باشد و پستی و بلندی نداشته باشد.
- ویژگی‌های لباس خواب مناسب همانند زیراندازها بهتر است بر اساس مزاج فرد و فصل باشد بدین گونه که جنس این لباس باید کتان در گرم مزاج‌ها در فصل گرما و جنسی از پشم یا پنبه در سرد مزاج‌ها در فصل سرما داشته باشد. لباس خواب باید لطیف، آزاد، تمیز و خوشبو باشد و در مجموع لباس خواب باید برای فرد حس آرامش ایجاد کند تا بتواند با یک خواب عمیق و یکدست و با کیفیت یک فردای خوب را برای خود رقم بزند.
- یکی دیگر از پوشش‌های مناسب خواب، شب کلاه است. از قدیم الایام در طب ایرانی شب کلاه جزء لباس خواب بوده است. یعنی پوشاندن و حمایت از سر از کارهای بسیار مهم در طول خواب، خصوصاً برای افرادی که می‌خواهند از مغز و قوای مغزی خود بیشتر استفاده کنند.
- از دیدگاه طب ایرانی، سر جزء اندام‌های ظاهر است و از آنجا که مزاج خواب برای ظاهر، سرد و تر است. بنابراین این سردی مزاج خواب دربارۀ سر صدق می‌کند. به همین دلیل برای سر یک پوشش جداگانه به عنوان لباس خواب به نام شب کلاه در نظر گرفته شده است که بنا به فصل می‌تواند از یک جنس نخی خیلی لطیف یا از جنس پشمی و ضخیم‌تر باشد.
- در کتب طبی توصیه شده است که هنگام خواب مراقب باشید که مستقیم زیر آفتاب نخوابید. تابش مستقیم آفتاب روی بدن خصوصاً ناحیۀ سر هنگام خواب دارای مضراتی است که عبارت‌اند از:
- غلیان اخلاط مضر خصوصاً غلیان صفرا در بدن
- آشفتگی و اضطراب و به هم خوردن نظم تفکری و آسیب جدی به سیستم تفکر
روانداز و زیرانداز
روانداز و زیر انداز مناسب در طب ایرانی تعریف شده است. شما می‌توانید تمام این ظرافت‌ها را در لا‌به‌لای کتب کلیات طب ایرانی حتی جنس روانداز و زیر انداز خود و جنس لباس مناسب برای خواب خود را هم پیدا کنید، این بحث خیلی ظریف و جالبی است.
علت نیاز به روانداز
وقتی که می‌خواهید بخوابید چون حرکت روح به داخل بدن است و از ظاهر بدن دور می‌شود، ظاهر و سطح بدن سردتر از وقتی است که بیدار هستید. همه این را حس کردید، دوست دارید وقتی می‌خواهید بخوابید یک رواندازی حتی اگر ظریف هم باشد روی خود بکشید؛ چرا که مزاج خواب برای سطح بدن سردی و تری و برای عمق بدن گرمی و تری می‌آورد.
بنابراین این سردی ظاهری بدن باعث می‌شود یک مقدار آسیب‌های سرمایی به ظاهر بدن بیشتر وارد شود و لازم است که سطح پوست بدن را با یک پوششی حمایت کنیم تا این آسیب‌های سرمایی کمتر شود و همچنین برای این‌که بدن احساس آرامش بیشتری داشته باشد و خواب به راحتی عمیق شود.
باز هم خود حس کردید وقتی که فرد احساس کوچکی از لرز یا سرما از سطح بدن خود داشته باشد در حالت بیدار خوابی می‌ماند یعنی عمق خواب او خوب نمی‌شود. اگر یک روانداز خوب روی خود بیندازد خواب او آرام و عمیق می‌شود؛ حتی این قضیه را روی بچه‌ها و کودکان هم کاملاً حس می‌کنید. بی‌قراری و ناآرامی در خواب آن‌ها را می‌توان با یک پوشش مناسب اصلاح کرد.
به خاطر همین برای این‌که یک خواب سطحی نداشته باشید، حالت بیدارخوابی که منجر به آشفتگی ذهن و آشفتگی خواب می‌شود و در فردای آن صبح برای شما ایجاد تمرکز کافی را نمی‌کند و نشاط کافی را به وجود نمی‌آورد، به راحتی با انتخاب یک روانداز مناسب در سطح بدن خود می‌توانید این عارضه را هم برطرف کنید. می‌دانید ناگفته پیدا است بنا بر این‌که در چه فصلی قرار گرفته باشید، بنا بر این‌که چه مزاجی داشته باشید و سایر خصوصیات و شرایط شخصی خود جنس روانداز و قطر آن و گرم کنندگی آن متفاوت می‌شود.
جنس زیراندازهای متناسب با مزاج و فصل
جنس بستر یا زیرانداز شما هم در طب ایرانی تعریف شده است، برای این‌که بهترین کیفیت را برای خواب ایجاد کند. می‌خواهیم ببینیم باید چه کار کنیم که خواب ما یک کیفیتی داشته باشد که قوای ذهنی و قلبی، آموزشی و تربیتی بچه و جوان ما بالا برود.
یکی از راهکارهای مناسب این است که جنس رختخواب بچۀ شما، جوان شما به گونه‌ای باشد که متناسب با مزاج او و مزاج فصل باشد. یعنی این‌که در فصل گرما و برای افراد گرم مزاج طبق توصیۀ طب ایرانی از زیرانداز و بستری با جنس کتان باید استفاده شود و در فصل سرما و برای افراد سرد مزاج از زیرانداز یا بستری با جنس پشم باید استفاده شود.
جنس پنبه هم میانگین است یعنی در هر دو صورت می‌تواند استفاده شود و از شروط آن این‌که این پشم یا این پنبه به خوبی ندافی شده باشد، یعنی خوب زده شده باشد و یکدست باشد و پستی و بلندی نداشته باشد؛ چرا که غیر از این‌که جنس مناسبی دارد باید حال عمومی مناسبی هم برای خوابیدن فرد ایجاد کند. یعنی با فراز و نشیب‌هایی که در این سطح است، خواب فرد مختل نشود یا به یکی از اندام‌ها، عضلات و اعصاب و غیره فشار بیشتری وارد نشود.
به عنوان مثال اگر در این زمانه خوشخواب‌ها بیشتر استفاده می‌شوند این خوشخواب نباید فرو رفتگی و برآمدگی داشته باشد، باید یکدست باشد. اگر این‌گونه شد بعداً برای فرد خستگی ایجاد می‌کند و این جنس‌هایی که گفتیم می‌توانید به صورت یک پوشش یعنی یک ملافه یا یک روانداز روی سطح خوشخواب‌های خود به کار ببرید تا جنس آن را مناسب مزاج و فصل برای فرد تغییر بدهید.
لباس خواب در لوازم مناسب خواب
تمام این نکاتی که گفتیم در مورد لباس خواب فرد هم صدق می‌کند.
ویژگی های لباس خواب مناسب
جنس این لباس باید کتان در گرم مزاج‌ها در فصل گرما و جنسی از پشم یا پنبه در سرد مزاج‌ها در فصل سرما داشته باشد. لباس خواب باید لطیف باشد، لباس خواب باید آزاد باشد یعنی فرد در فشار نباشد و تنگ نباشد، باید تمیز و خوشبو باشد و در مجموع لباس خواب باید برای فرد حس آرامش ایجاد کند تا بتواند با یک خواب عمیق و یکدست و با کیفیت یک فردای خوب را برای خود رقم بزند.
شب کلاه
یکی دیگر از پوشش‌های مناسب خواب شب کلاه است. از قدیم الایام در طب ایرانی شب کلاه جزء لباس خواب بوده است. یعنی پوشاندن و حمایت از سر از کارهای بسیار مهم در طول خواب است و خصوصاً برای افرادی که می‌خواهند از مغز و قوای مغزی خود بیشتر استفاده کنند این واجب‌تر است. یعنی شما می‌خواهید توانایی‌های مغزی دانش‌آموز و دانشجو و فراگیر خود را بالا ببرید، قوای عصبی او را افزایش دهید حتماً باید از مغز و سر او در طول خواب بیشتر استفاده شود.
علت نیاز به شب کلاه
از دیدگاه طب ایرانی سر جزء اندام‌های ظاهر است یعنی جزء اندام‌های باطن نیست. به یاد داشته باشید گفتیم مزاج خواب برای ظاهر اندام‌ها سرد و تر است. بنابراین این سردی در مورد قلب صدق نمی‌کند، جزء اندام‌های باطن است، امّا این سردی مزاج خواب در مورد سر صدق می‌کند، به خاطر همین است که در طب ایرانی به طور خاص برای سر یک پوشش جداگانه به عنوان لباس خواب به نام شب کلاه در نظر گرفته شده است.
حالا این بسته به این‌که چه فصلی باشد، مزاج فرد چه باشد، گرمایی باشد، سرمایی باشد، تابستان باشد یا زمستان باشد می‌تواند از یک جنس نخی خیلی لطیف انتخاب شود یا در فصل‌هایی که سردتر است، می‌تواند از جنس پشمی و ضخیم‌تر انتخاب شود. حرف ما سر این است که ناحیۀ ملاج و پیشانی علی الخصوص در هنگام خواب بهتر است که با یک پارچه و پوششی پوشانده شده باشد. محافظت از سر برای اهل علم خاص است. شاید یکی از حکمت‌های عمامه گذاشتن بر سر برای اهل علم محافظت از سر باشد. یعنی از قدیم اهل علم یا کلاه یا عمامه یا پوشش سر خاصی داشتند که معرف آن‌ها بوده است.
حفاظت از سر و پوشاندن سر یکی از آدابی بوده است که برای اهل علم از قدیم الایام معرفی می‌شده و در طب ایرانی تأکید بسیار شده است کسانی که می‌خواهند از سر بیشتر استفاده کنند و اهل تفکر و اهل کارهای حفظ و یادگیری هستند و شغل آن‌ها یا دغدغۀ آن‌ها این است که به مطالعه یا قوای مغزی خود بپردازند لازم است که به طور خاص از مغز حفاظت کنند علی الخصوص در خواب که ما غافل از بدن می‌شویم و ممکن است سرمای اطراف آسیبی به بدن ما وارد کند.
پس هنگام خواب که ظاهر بدن و مغز سرد می‌شود عوامل سرمایی‌زای محیطی قدرت بیشتری برای ایجاد سوء مزاجات سرد پیدا می‌کنند، لازم است برای جلوگیری از بروز بیماری‌های سرد از ظاهر بدن علی الخصوص سر بیشتر محافظت شود و می‌دانید که سوء مزاج سرد سر یکی از بدترین سوء مزاج‌ها است که قوای سر را کاهش می‌دهد و قوای حفظ و یادگیری را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بنابراین اگر شرایط شما به گونه‌ای است نمی‌توانید حداقل دمای محیط را به گونه‌ای انتخاب کنید که در تعادل کامل در طول شب باشد، حتماً شب کلاه را بگذارید. سعی کنید در هر صورت خود و بچه‌های خود را به پوشاندن سر در شب عادت دهید و در جایی نخوابید که در معرض عبور و جریان هوا باشد و دائماً از یک سمت به سمت دیگر در کنار ناحیۀ سر شما حرکت هوا و باد محسوس باشد، این به طور خاص آسیب‌زایی هوای سرد و سرمای خارجی را بر سر تشدید می‌کند. یک پوشش سبک بنا به فصل برای سر انتخاب کنید و از سر خود هنگام خواب محافظت کنید.
پرهیز از خوابیدن در آفتاب
علاوه بر نکته‌ای که در مورد محافظت بدن خصوصاً سر در مورد آسیب‌های سرمایی در بخش قبل گفته شد، یک نکتۀ دیگر هم در کتب طبی آمده است که نقطۀ مقابل این است و توجه به آن بسیار مهم است. در کتب طبی آمده است هنگام خواب مراقب باشید که مستقیم زیر آفتاب نخوابید.
تابش مستقیم آفتاب روی بدن خصوصاً ناحیۀ سر هنگام خواب آسیب جدی به قوای مغزی می‌زند. یعنی ممکن است بحث قبل این شبهه را برای شما ایجاد کند که اگر قرار است سوء مزاج سرد پیدا نکنیم، برویم و در معرض گرما خصوصاً در معرض آفتاب قرار بگیریم. این بحث خاص در مورد آفتاب است؛ نه، این هم اشتباه است، نباید این کار را هم انجام بدهیم.
مضرات خوابیدن در آفتاب
یعنی کلاً تابش مستقیم آفتاب موجب غلیان اخلاط مضر خصوصاً غلیان صفرا در بدن می‌شود و اگر این غلیان صفرا به طور خاص در مغز و سیستم مغزی ایجاد شود باعث یک آشفتگی و اضطراب و به هم خوردن نظم تفکری می‌شود و آسیب جدی به سیستم تفکر شما می‌زند و یکی از کارهای خیلی بد است.
در طب ایرانی که نکتۀ خاص و جداگانه‌ای به آن اشاره شده است، در توصیه‌های سلامتی بخش اسلام هم در مورد این مطلب روایت داریم. یعنی شکی در این نیست که توقف در آفتاب و تابش مستقیم آفتاب خصوصاً بر سر بسیار بیماری‌زا است.
حضرت رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: توقف در آفتاب با خود چهار ضرر برای شما دارد: رنگ را دگرگون می‌کند، بوی بدن را بد می‌کند، جامه را کهنه می‌کند و بیماری‌ها را بر جا می‌گذارد.[1]
کلاً در طب ایرانی و توصیه‌های سلامتی‌بخش اسلام مستقیماً در معرض آفتاب قرار گرفتن کار خوبی نیست. هر جا هم که توصیه شده است از فواید آفتاب استفاده شود، گفته شده که پشت به آفتاب باشید و سر را بپوشانید و نگذارید آفتاب به رو و چهره و مستقیماً به سر بتابد تا از آن فواید آفتاب هم در فاصلۀ بسیار کوتاه زمانی بخواهد استفاده شود.
همان‌طور که گفتم به طور خاص و به طور جدی قوی‌ترین آسیب را بر قوای مغزی و توانایی‌های آن می‌زند و آن ابزار یادگیری است. نکتۀ دیگر هم این است ما حتی اگر به گونه‌ای در شرایط خواب یعنی رختخواب فرد، بستر خواب به گونه‌ای قرار بگیرد که بخشی از بدن او در سایه و بخشی از بدن او در آفتاب باشد باز هم این منع شده است. به خاطر این‌که در اخلاط دگرگونی ایجاد می‌کند. یعنی در قسمتی از بدن تابش مستقیم آفتاب غلیان به وجود می‌آورد و در قسمت دیگری از بدن خواب و سکون در سایه، تمرکز و آرامش اخلاط در درون را ایجاد می‌کند و این تناقض اخلاط آرامش یافته و اخلاط غلیان یافته باز به علت دگرگونی حال درون منجر به ایجاد بیماری می‌شود.
پس در این حالت هم شما اجازه ندارید باز بخوابید یعنی به گونه‌ای قرار بگیرید که بخشی از بدن در آفتاب باشد و بخشی از بدن در سایه باشد. باز گفته شده است یعنی تمام شرایط را در نظر گرفتند حتی اگر مجبور شدید یعنی به هیچ وجه نمی‌شد به گونه‌ای قرار بگیرید که همۀ بدن در سایه قرار بگیرد و مجبور بودید در این شرایط بخوابید جایی را که باید در سایه قرار بدهید باز ناحیۀ سر است. حداقل این است که مغز و قوای مغزی را به واسطۀ تابش مستقیم آفتاب کمتر آسیب می‌زند.
پس در مجموع اول این‌که اگر خواستید زیر آفتاب قرار بگیرید حالت خواب نباشد. یعنی اگر مجبور شدید زیر آفتاب قرار بگیرید در حالت خواب قرار نگیرید، آسیب‌زایی آن در حالت خواب بیشتر می‌شود. سوم این‌که هیچ وقت به گونه‌ای نخوابید که یک قسمت از بدن در آفتاب و قسمت دیگر در سایه باشد و اگر به گونه‌ای بود که ناگزیر و ناچاری هستید در این شرایط قرار بگیرید حداقل سر را در ناحیۀ سایه قرار بدهید و نگذارید آفتاب مستقیم به ناحیۀ سر برسد. این نکات را هم دقت کنید تا از خواب خود بهرۀ کافی ببرید.
[1]. دانشنامه احادیث پزشکی، ج 1، ص491.
مفیدبود
مشکریم
از لطف شما سپاسگزاریم
سلام. بسیار عالی بود. تشکر
با سلام و احترام
از لطف شما سپاسگزاریم.