انواع خواب روز و عوارض آن

در طب سنتی و همچنین آموزه‌های اسلامی خواب روز توصیه نمی‌شود و عوارضی را به همراه دارد. در این مقاله انواع خواب روزانه را بررسی کرده و عوارض هر یک را بیان می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• خواب های مضر روز
• خواب بین الطلوعین
  • عوارض خواب بین الطلوعین
• خواب حوالی غروب
  • عوارض خواب غروب
  • راهکار جلوگیری از خواب غروب
• خواب اول صبح
  • عوارض خواب اول صبح
  • راهکار جلوگیری از خواب اول صبح

خواب روز

خواب‌ها به انواع و اقسامی تقسیم می‌شوند. اولین تقسیم‌بندی بین خواب روز و شب صورت می‌گیرد. همان‌طور که می‌دانید خواب توصیه شده در طب ایرانی و در توصیه‌های سلامتی‌بخش اسلام، خواب شب است. یعنی شما باید خواب را فقط برای شب در نظر بگیرید و خواب‌های کوتاهی که در روز بعضی اوقات از آن صحبت شده است و در مورد فواید آن گفته شده است مثل خواب قیلوله که خواب کوتاه و سبک است و برای موارد و مواقع خاص مثل روزهای طولانی تابستانه است و یک استثنا است. در غیر آن کلاً عادت به خواب روز، عادتی بد و بیماری‌زا است.

خواب های مضر روز

چند نوع خواب روز داریم که به طور خاص از همۀ خواب‌های دیگر در ساعات روز بدتر هستند و روی سلامت بدن و سلامت روح و قوای مغزی و یادگیری، تمرکز و غیره تأثیر خاص و ویژه‌ای می‌گذارند که می‌خواهیم در این مقاله در مورد آن‌ها صحبت بکنیم.

خواب بین الطلوعین

یکی از خواب‌های بسیار بیماری‌زا و آسیب زننده به بدن خواب بین الطلوعین است. یعنی بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب. یعنی بین آن وقتی که اذان صبح را می‌گویند تا وقتی که آفتاب بالا می‌آید و خورشید طلوع می‌کند و نماز صبح قضا می‌شود. این ساعت در زمان‌های مختلف یک چیزی حدود یک ساعت و ربع، یک ساعت و نیم است، از ساعت‌های خاصی است که در آن بسیار برکت وجود دارد. خصوصاً برای کسانی که می‌خواهند از قوای قلبی، معنوی یا قوای مغزی، یادگیری و غیرۀ خود استفاده ببرند. خواهشاً برنامه‌ریزی بکنند، خود را عادت بدهند که در این ساعات استفادۀ کافی ببرند و خواب نباشند.

بالاترین انرژی حیاتی عالم در بین الطلوعین

یک بررسی با یک سری دستگاه‌هایی که انرژی‌های مختلف را اندازه می‌گرفت، انجام شد و این دستگاه سنجش انرژی را در ساعات مختلف شبانه روز، در نقاط مختلف قرار دادند تا ببینند بالاترین ساعتی که انرژی بیش از حدی و بالاترین سطح از انرژی به سطح زمین وارد می‌شود کدام ساعت است، گزارش نهایی این بود –مرکزی که این گزارش را می‌داد، یک مرکز روسی بود، مسلمان هم نبودند، بین الطلوعین ما را هم بلد نبودند- بالاترین انرژی عالم حیات بین ساعت طلوع فجر تا طلوع آفتاب، در این ساعت خاص اندازه‌گیری شده است و گزارش شده است.

غیر از این گزارش هم بود، خود ما براساس روایات و توصیه‌های طبی قدیم می‌دانستیم که بالاترین انرژی عالم برای گرفتن سلامتی، برای گرفتن آموزش، برای دریافت‌های معنوی و غیره، ساعت بین الطلوعین است. هرگز از این غافل نشوید. یعنی اگر می‌خواهید پرورش معنوی بدهید، پرورش مغزی بدهید، یادگیری را افزایش بدهید، بیایید از این ساعت استفاده بکنید.

راه کار بیدار ماندن آسان در بین الطلوعین

اگر عادات غلط خود را اصلاح بکنید، یعنی ساعت خوابیدن شب را درست بکنید (موفق به بیدار ماندن در این ساعت می‌شوید) وقتی خواب در ساعات اولیۀ صبح، همان ساعت همان اول اذان صبح به اتمام برسد، یعنی کافی بود، بدن احساس کرد که دیگر نیاز به خواب ندارد به راحتی می‌تواند بین الطلوعین را بیدار بماند و لازمۀ آن این است که شب زود خوابیده باشد.

یعنی انتظار نداشته باشید که بعد از نیمه شب 12 و دوازده و نیم بخوابید و بعد انتظار داشته باشید نماز صبح بلند بشوید و سرحال از بین الطلوعین هم استفاده بکنید. حتماً توان شما کاهش پیدا می‌کند و یا نمی‌توانید از این ساعت‌ها استفاده بکنید. ساعت خواب خود را درست بکنید، عمق و کیفیت خواب را بالا ببرید تا بتوانید از بین الطلوعین بهترین استفاده را ببرید.

عوارض خواب بین الطلوعین

این ساعت، ساعتی بسیار با برکت است. در روایت داریم که خواب بین الطلوعین موجب بیماری و دفع برکات است و حضرت امام سجاد (ع) مستقیماً در این مورد اشاره می‌کنند که نباید این ساعت خوابید. برکات روز از شما دفع می‌شود، دور می‌شود و بیدار ماندن آن چه برای برکات روح و ذهن شما و حتی برکت رزق و روزی شما لازم و ضروری است. برای آن برنامه ریزی بکنید تا إن‌شاءالله بتوانید از آن استفاده بکنید.[1]

خواب حوالی غروب

 دومین خوابی که ممنوع است و بسیار مضر است، خواب حوالی غروب است. هرگز حوالی غروب آفتاب نخوابید و هرگز به فرزندان خود اجازه ندهید نزدیک غروب آفتاب بخوابند. عادت غلطی که بسیاری از خانواده‌ها به علت غفلت و ندانستن این امر، آن را انجام می‌دهند و باعث می‌شوند ضرر عمده‌ای به سلامت کودکان آن‌ها وارد بشود. یعنی کودک تا بعد از ظهر، غروب همین‌طور فعالیت و بازی می‌کند، بعد یک دفعه انرژی او تمام می‌شود، می‌گیرد می‌خوابد و علاوه بر این‌که خود را از یک خواب شب خوب و با کیفیت محروم می‌کند.

عوارض خواب غروب

خواب در این ساعت از روز یک سری بیماری‌هایی را هم به بدن وارد می‌کند و بدن را مستعد بیماری می‌کند.

۱. کوتاهی عمر و مرگ ناگهانی

در طب ایرانی داریم که خواب حوالی غروب، عمر را کوتاه می‌کند. یعنی مضر طول عمر است. شما به واسطۀ این خواب، طول عمر خود را کوتاه می‌کنید. در طب ایرانی خواب غروب را معادل خواب مرگ می‌دانند. یعنی می‌گوید: مرگ‌های ناگهانی در خواب، عمدتاً در خواب حوالی غروب رخ می‌دهد.

این شاید برای شما تکان‌دهنده باشد و در ذهن شما غریب باشد امّا یک ساعت‌هایی است که وقتی روح به درون می‌رود که به واسطۀ خواب این اتفاق می‌افتد، از دیدگاه طب ایرانی، بازگشت آن از درون به بیرون با سختی مواجه می‌شود و به خاطر همین است که خیلی از مرگ‌های ناگهانی در خواب در خواب‌های حوالی غروب اتفاق می‌افتد. آمار خیلی ویژه‌ای در این دوره زمانه در دست من نیست که ارائه بکنم، امّا در گوشه و کنار، در برخورد با بیماران و اطرافیان آن‌ها می‌بینیم که خواب حوالی غروب هم بیماری‌زایی بالایی دارد و هم تعداد مرگ ناگهانی در خواب حوالی غروب بیشتر گزارش و دیده شده است.

۲. برهم خوردن نظم طبیعت بدن

یکی از مشکلاتی که به واسطۀ خواب غروب اتفاق می‌افتد، بر هم زدن نظم طبیعت است. طبیعت بدن این‌طور برنامه ریزی شده است که باید در اوایل روز رو به سمت افزایش فعالیت، تحرک، انرژی و قوا و افعال برود و آرام آرام از نیمۀ روز به سمت غروب کاهش پیدا بکند و نزدیک بعد از غروب آفتاب و آغاز شب، بدن به سمت خواب و تجدید قوا برود.

 اگر این نظم را به هم بزنیم، یعنی قبل از آن که ساعت تجدید قوا و خواب برسد، بدن را به خواب ببریم، باعث می‌شود نظم طبیعت به هم بریزد. یکی از نشانه‌های این به هم خوردن نظم طبیعت که شما به صورت بارز می‌بینید، اختلال خواب شب است. یعنی کودکی را شما در نظر بگیرید که حوالی غروب می‌خوابد، به هیچ وجه دیگر نمی‌توانید سر شب این کودک را بخوابانید. این همان اتفاقی است که برای بدن بزرگسال هم می‌افتد. ممکن است بزرگسال به اجبار خود را با یک برنامه‌ریزی به خواب ببرد امّا این خواب، خوابی عمیق، با کیفیت و سلامتی‌بخش برای بدن نخواهد بود. این خواب، خوابی است که حتی اگر به صورت ظاهری هم اتفاق بیفتد، بدن از فواید خواب مفید بهره‌مند نمی‌شود.

پس بی‌نظمی ساعات خواب و بیداری اتفاق می‌افتد، بی‌نظمی کیفیت خواب اتفاق می‌افتد و کلاً به این واسطه سلامت بدن به خطر می‌افتد و همان‌طور که می‌دانید چون خواب از مهمترین اصول سلامت مغز است، باعث می‌شود که سلامت مغز و قوای مغزی و قوای دماغی و عصبی شما هم تحت تأثیر قرار بگیرد و چون موضوع بحث ما یادگیری و تربیت و آموزش است، فردای آن روزی که شما خوابی بد داشتید که بد کیفیت بوده است، هم قوای شما کاهش پیدا می‌کند.

۳. سبک شدن خواب شب

یکی دیگر از مشکلاتی که خواب غروب به وجود می‌آورد، سطحی و سبک شدن خواب شب است. یعنی شما خوابی دارید که دائماً بریده بریده و تکه تکه شده است و مکرر ممکن است در طول این خواب بیدار بشوید. یک طوری به قول طب ایرانی بیدار خوابی اتفاق می‌افتد. یعنی در عین حال که ظاهراً خواب هستید امّا در عمل بیدار هستید. کاهش قوای ذهنی و تمرکز از عوارض بیدار خوابی است.

یعنی چه فردی که به واسطۀ خواب غروب بیدار خوابی پیدا کرده است، چه فردی که به واسطۀ سوء مزاج مغز خود و بیماری‌های سوء مزاجی بیدار خوابی پیدا کرده است، یعنی شب می‌خوابد، ظاهراً هم خواب است امّا همۀ حرکت‌ها را حس می‌کند، صداها را می‌شنود، رفتارها را در عین حال که در خواب است امّا فردا به خاطر می‌آورد که اطراف او چه اتفاقی افتاده است، قوای ذهنی و مغزی، یادگیری، تمرکز، تفکر در این فرد کاهش پیدا می‌کند و اگر چنین اتفاقی برای شما، جوان شما، کودک شما افتاد، حتماً باید رفع سبب بشود و همچنین درمان بشود. اگر سبب آن خواب غروب است، حتماً باید آن را تعطیل بکنید.

راهکار جلوگیری از خواب غروب

راهکار آن هم خیلی ساده است. کافی است اگر فرد نیاز به یک خواب میانۀ روز به علت فعالیت بیش از حد یا خستگی یا مزاج خاص دارد، یک استراحت عصرگاهی برای او در نظر بگیرید، یعنی یکی دو ساعت مانده به غروب، یک استراحت کوتاه که فرد در هنگام غروب نیاز به خواب پیدا نکند. مثلاً کودک شما از مدرسه آمده است، قبل از این‌که مشغول بازی و یا انجام دادن تکلیف خود و غیره بشود، یک استراحت کوتاه عصر برای او در نظر بگیرید که نزدیک غروب نیاز به خواب پیدا نکند تا بتواند خواب شب خوبی داشته باشد و از قوای مغزی خود هم به بهترین نحو استفاده بکند.

خواب اول صبح

یکی دیگر از خواب‌های روز که می‌تواند خواب مضر و بیماری‌زایی خصوصاً در موضوع تربیتی ما باشد، خواب اول صبح است. یعنی همین که آفتاب بلند شد، فرد به هیچ وجه نباید در رخت خواب باشد. روایت مستقیم از حضرت امام صادق (ع) داریم که از حضرت رسول اکرم (ص) نقل قول می‌کنند که می‌فرمایند: خوابی که بعد از اول صبح، اول النهار انجام بگیرد، فرد را از روزی‌های خود محروم می‌کند.[2] ممکن است این روزی‌ها روزی‌های مالی باشد، ممکن است جسمی باشد و ممکن است روحی و معنوی باشد همۀ انواع روزی‌ها.

عوارض خواب اول صبح:

۱. کاهش قوای ذهنی

 در طب ایرانی هم خواب اول صبح، خوابی که بعد از بلند شدن آفتاب رخ می‌دهد، از عوامل سستی و کدورت حواس است. یعنی فرد وقتی اول صبح می‌خوابد، کند ذهن می‌شود. قوای ذهنی فرد کاهش پیدا می‌کند. حداقل تا اوائل آن که این عادت نشده است و زیاد تکرار نشده است تا چندین ساعت این کدورت حواس را با خود دارد. اگر عادت شد و زیاد تکرار شد، یعنی فرد هر روز اول صبح خوابید، این کدورت حواس و کند ذهنی در این فرد مزمن و ماندگار می‌شود و دیگر خیلی انتظار نداریم فردی که مثلاً صبح را تا نه و ده صبح خوابیده است حتی تا هشت و نه صبح خوابیده است، الآن وقتی بیدار شد، یک ذهن جوال و عالی و تند برای یاد گرفتن مطالب و موارد آموزشی یا پرورشی خود داشته باشد.

کندی ذهن و کدورت حواس بسیار عارضۀ مزمن و بیماری‌زایی برای امر یادگیری و تربیت است و حتماً باید جلوی آن را گرفت. یکی از کارهایی که می‌تواند جلوی آن را بگیرد، تنظیم ساعت‌های خواب و ییداری است.

ساعت بلند شدن قبل از بلند شدن آفتاب است. خواب اول صبح، خواب چاشت بین طلوع آفتاب تا بلند شدن آفتاب یک مقدار فاصله است. یعنی ممکن است برای مواقعی که شب کوتاه است مثل روزهای تابستانه یا اوائل پاییز شب هنوز کوتاه است، بعد از طلوع آفتاب، یک مقدار مختصر مثلاً حدوداً یک ساعتی تا بلند شدن آفتاب فاصله باشد. اگر خواب شب کافی نبوده است و ساعت خواب فرد بنابر مزاج او هنوز تکمیل نشده است، می‌تواند آن یک ساعت را هم استراحت بکند. امّا دیگر بیش از آن یعنی وقتی که آفتاب به آسمان آمد و دیده شد، یعنی از افق بلند شد، فرد اصلاً اجازه ندارد در رخت خواب باشد و در حالت خواب باشد.

۲. کسالت عمومی بدن

غیر از اثراتی که روی ذهن و قوای ذهنی می‌گذارد که اشاره کردیم، این خواب اول صبح کسالت عمومی بدن را هم به جا می‌گذارد. یعنی آن نشاط و سرزندگی را از فرد می‌گیرد. خصوصاً الآن در بحث تربیتی که موضوع بحث ما است، باعث می‌شود فرد سرزندگی و نشاط برای کار آموزشی و تربیتی خود را نداشته باشد. کسل، خسته، کم انگیزه و سنگین باشد.

 این حس خستگی به واسطۀ خواب روز تشدید پیدا می‌کند. با وجود این‌که فرد بیشتر خوابیده است امّا حس خستگی بیشتری پیدا می‌کند. اگر زودتر بلند بشود، اگر سحرخیز تر باشد، با وجودی که کمتر خوابیده است امّا حس سرزندگی و پر انرژی بودن بیشتری می‌کند.

۳. حالت بد چهره و بدن

باز هم از عوارض آن بد رنگی چهره است، پف کردگی صورت، حالت بد بدن و سنگینی بد دست و پا و کف پا خصوصاً آن حالت عمومی بدن است که از عوامل ناخوشایند در اول صبح است.

به یاد داشته باشید دانش آموزانی که شیفت عصر هستند، به هیچ وجه اجازه ندارند صبح را تا هر وقت دوست دارند خواب باشند یا دانشجویانی که کلاس اول صبح آن‌ها فرض کنید ساعت هفت و هشت صبح نیست، اجازه ندارند تا ساعت هشت یا نه و نیم بگیرند و بخوابند. حتماً باید نظم خواب و بیداری خود را براساس سلامت و قوای یادگیری خود تنظیم کند، نه براساس ساعت شروع کلاس یا مدرسه و این از نکات خیلی دقیق است که باید این ساعت را با دقت براساس تدابیر سلامتی‌بخش تنظیم بکنید.

راهکار جلوگیری از خواب اول صبح

از عوارض بد خوابی شب، خواب زیاد اول صبح است. اگر می‌خواهید خواب اول صبح خود را درست بکنید، شرط آن این است که اولاً و ابتدائاً شروع خواب شب خود را درست بکنید، تنظیم بکنید تا اول صبح اصلاً حس خواب آلودگی نداشته باشید و نیاز به ماندن در رختخواب شما کمتر بشود.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. لا تَنامَنَّ قَبلَ طُلوعِ الشَمس فَاِنّی اکرهها لَکَ إِنَّ اللهَ یُقَسِّمُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ أَرْزَاقَ الْعِبَادِ عَلَى أَیْدِینَا یُجْرِیهَا؛ هرگز قبل از طلوع خورشید نخواب که من آن را برایت خوب نمی‌دانم، زیرا خدواند در آن وقت، روزی بندگانش را به دست ما تقسیم می‌کند. بحارالانوار، ج۴۶، ص۲4.

[2]. النَّوْمُ مِنَ أَوَّلِ النَّهَارِ خُرْقٌ وَ الْقَائِلَةُ نِعْمَةٌ وَ النَّوْمُ بَعْدَ الْعَصْرِ حُمْقٌ وَ بَيْنَ الْعِشَاءَيْنِ يَحْرِمُ الرِّزْق؛ خواب اوّل روز از كم عقلى و حماقت و موجب فقر است و خواب ظهر يا قيلوله نعمت يا موجب جلب نعمت است، و خواب پس از عصر حماقت است، و خواب ميان مغرب و عشاء آدمى را از روزى محروم مى‌سازد. بحارالانوار، ج73، ص185.