اهمیت وعده صبحانه

وعده صبحانه یکی از وعده‌های مهم غذایی است که متاسفانه گاهی به آن کم توجهی می‌شود. در طب ایرانی و همچنین در توصیه‌های سلامتی‌بخش اسلام بر مصرف صبحانه تأکید شده است. بنا بر تحقیقات پزشکان حذف صبحانه عوارض منفی فراوانی به همراه دارد. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اهمیت وعده صبحانه
• اهمیت صبحانه در روایات
• عوارض حذف صبحانه
  • افزایش وزن
  • ضعف حافظه و ضعف عمومی بدن
• علت‌های کاهش اشتها در صبح
  • سبک زندگی و عادت نادرست
  • بدخوابی و دیرخوابی
  • روزخوابی
  • دیر شام خوردن
  • ریزه‌خواری بین شام و خواب
  • سوء مزاج معده

اهمیت وعده صبحانه

یکی از نکات مهم در امور مأکول و مشروب در طب ایرانی و همچنین در توصیه‌های سلامتی بخش دین ما، تأکید بر مصرف صبحانه است. خصوصاً شما که دغدغه تربیتی، چه رشد و پرورش ذهنی، فکری، قلبی، معنوی و حتی رشد جسمی کودکان خود را دارید، جوانان خود را دارید، این نکته خیلی واجب است که حتماً صبحانه باید میل بشود و حتماً باید غذای کامل و مقوی باشد. یعنی به وعده صبحانه اهمیت بدهید و برای آن برنامه‌ریزی خوب و خاص داشته باشید.

اهمیت وعده صبحانه در روایات

حضرت امام صادق (ع) می‌فرمایند: شایسته است مؤمن تا اول صبح غذا نخورده است، از خانه خارج نشود چرا که این کار به او استواری بیشتری می‌دهد.[1] در جای دیگری هم می‌فرمایند: وقتی نماز صبح را خواندید، پاره‌ای نان بخور تا دهان خود را خوش بو بکنی، حرارت خود را فرو بنشانی، دندان‌ها را استوار بکنی، به لثه‌ها استحکام ببخشی و خوی خود را نیکو بکنی.[2] یعنی دقیقاً در انتها به مسئله اخلاقی و تربیتی آن هم اشاره شده است.

در مجموع چه برای سلامتی جسم خود، سلامتی استخوان‌بندی خود، سلامت بدن خود، استواری بدن خود و چه برای آغاز یک روزی که می‌خواهید کارهای تربیتی آموزشی و پرورشی داشته باشید، چاره‌ای ندارید جز این‌که حتماً روی وعده صبحانه یک برنامه‌ریزی دقیق و خاص داشته باشید. باید صبحانه میل بشود و باید صبحانه کامل و مقوی باشد.

عوارض حذف وعده صبحانه

تأثیرات منفی حذف صبحانه در تحقیقات اخیر طب و تغذیه کلاسیک هم به اثبات رسیده است.

۱. افزایش وزن

یکی از شایع‌ترین مضرات آن که مورد غفلت واقع می‌شود، افزایش وزن است. یعنی خیلی‌ها می‌خواهند وزن کم بکنند، یک برنامه برای پرورش جسمی خود ریختند، می‌خواهند اضافه وزن خود را درمان بکنند، اشتباهاً می‌آیند یک وعده به نام وعده صبحانه را حذف می‌کنند و فکر می‌کنند دارند با کاهش کالری به کاهش وزن خود کمک می‌کنند.

 امّا اتفاقاً افزایش وزن از عوارض کاهش صبحانه یا حذف وعده صبحانه است. حتماً باید صبحانه مصرف شود. وقتی شما صبحانه خوب می‌خورید، در ادامه روز ریزه‌خواری، پرخوری، درهم خوری را نخواهید داشت. این صبحانه خوب باعث می‌شود، سیستم سوخت و ساز و متابولیسم شما به طور دقیق و طبق برنامه‌ریزی پایه خود شروع بشود و بدن شروع به استفاده از مخازن چربی یا انباشته‌های خود بکند و این اصلاً باعث می‌شود شما کاهش وزن پیدا بکنید.

 امّا اگر صبحانه نخورده باشید، بدن در حالت دفاعی قرار می‌گیرد، همان را هم که دارد محکم می‌گیرد، کپسوله می‌کند، غیر قابل دسترس می‌کند. شما به آن اضافه وزن می‌گویید و ما به آن خزینه‌های غذا برای وقت نیاز می‌گوییم. یک سیستم دفاعی برای بدن است، حس بحران و گرسنگی شدید برای آن رخ داده است و سعی می‌کند بیشتر از این مواد غذایی انباشته شده محافظت بکند. پس چاقی و افزایش وزن‌های مقاوم به درمان می‌آورد.

۲. ضعف حافظه و ضعف عمومی بدن

از آن طرف مشکل دیگر ایجاد می‌کند، شما صبحانه نخورید ضعف حافظه می‌آورد. می‌خواهید بچه‌ای را، جوانی را به مدرسه و دانشگاه بفرستید، خود شما می‌خواهید یک کار آموزشی، تربیتی، فکری، ذهنی را شروع بکنید، وقتی صبحانه نخوردید، انتظار زیادی از خود و فرزندان خود نداشته باشید. بدخلقی، ضعف حافظه، ضعف عمومی بدن، سرگیجه، لرزش، سردرد (از اثرات نخوردن صبحانه است) روی تک تک این چیزهایی که دارم به شما می‌گویم، مقاله داریم. یعنی در طب کلاسیک در مورد این‌که صبحانه خورده نشود و این عارضه دیده بشود مقاله وجود دارد. کاملاً به اثبات رسیده و شناخته شده است.

 پس به هیچ وجه و در هیچ شرایطی، چه برای خود در بزرگسال‌ها و چه برای کودکان خود وعده صبحانه را حذف نکنید. یک مطلب خیلی مهم است که بچه‌ها صبح‌ها به صبحانه اشتها ندارند، مهم است. باید بدانیم چرا این عادت ایجاد شده است و آن را چگونه برطرف بکنیم. در این باره بیشتر با هم صحبت خواهیم کرد.

علت‌های کاهش اشتها در صبح

می‌خواهیم درباره علت کاهش اشتها در صبح با هم صحبت بکنیم. چه می‌شود یک فرد بزرگسال یا کودک صبح‌ها از خواب بلند می‌شود و با وجود این‌که یک دوره عدم دریافت غذایی طولانی دارد، یعنی تمام طول شب را که خوابیده است، هشت ساعت، ده ساعت، اگر فاصله مناسبی از شام داشته باشد ممکن است تا 12 ساعت به این بدن غذا نرسیده باشد امّا الآن صبح است و او نمی‌تواند صبحانه بخورد، اشتهای به غذا ندارد. این به چه علت به وجود می‌آید؟ دقت بکنید علت آن همان روش برطرف کردن آن است. چون وقتی ما رفع سبب بکنیم، دوباره می‌توانیم به حالت طبیعی و عادی برگردیم.

۱. سبک زندگی و عادت به ترک وعده صبحانه

یکی از دلایل عدم اشتها در وعده صبحانه، عادت‌های غلط است، این دلیل از همه رایج‌تر است. یعنی یک خانواده‌ای عادت کرده است و فرزند خود را عادت داده است به این‌که صبح یا دیر بیدار بشود یا با کسالت از خواب بیدار بشود، مدت زمانی در رخت خواب غلت بزند، یک عادت‌های به این شکل که بعضی از خانواده‌ها دارند و بعد صبحانه بخورد یا نخورید، سفره صبحانه آماده باشد یا نباشد، این‌ها خیلی مورد دقت و تأکید نبوده است.

یعنی بچه از کودکی یاد گرفته است یا یک فرد از یک مقطعی مثلاً فرض کنید دانشجو به دانشگاه می‌رود، دیگر مثل همیشه مادر او بلند نمی‌شود برای او صبحانه تهیه بکند، این عادت غلط در او ایجاد می‌شود که بدون صبحانه سر کلاس و درس خود برود و این عادت برای او شکل می‌گیرد که صبحانه را نخورد و از خانه بیرون می‌رود، ساعت ده صبح یک چیزی می‌خورد، یک میان وعده‌ای می‌خورد. این عادت غلط از شایع‌ترین چیزها است که افراد وعده صبحانه را کنار می‌گذارند یا حس می‌کنند نیاز به صبحانه ندارند.

راه حل

حتماً از کودکی و بعد در تمام مقاطع زندگی برنامه‌ریزی بکنید و روی این عادت صحیح پافشاری بکنید که حتماً باید سفره صبحانه با دقت چیده بشود. سفره صبحانه هر روز بنا به خصوصیات خود با انواع غذاهایی که در وعده صبحانه مفید است آراسته بشود و فرد عادت بکند به این‌که حتماً صبحانه را بخورد و اصلاً به عنوان یک قانون، یک ملکه ذهنی در ذهن فرد ایجاد بشود که من تا صبحانه نخوردم، اجازه ندارم از خانه خارج بشود. طبق همین روایت که خدمت شما خواندم حتماً ما طبق عادت اسلامی خود اوّل باید صبحانه بخوریم و بعد هر کاری را در طول روز شروع بکنیم.

۲. بدخوابی و دیرخوابی

دومین دلیل از عدم اشتها به صبحانه بدخوابی‌ها و دیرخوابی‌ها است. افرادی که عادت می‌کنند خیلی دیر بخوابند و ساعت خواب خود را از ساعت مطلوب خواب به تعویق می‌اندازند و یا این ساعت خواب کلی را یا کم می‌کنند یا این‌که جبران آن را در ابتدای روز انجام می‌دهند. یعنی یا بد می‌خوابند یا دیر می‌خوابند. هر دو حالت باعث می‌شود که اشتها به صبحانه در صبح‌ها کم بشود.

یعنی اگر خواب شب درست انجام نشود، یک تغییراتی در سیستم گوارش انجام می‌شود و ضعف گوارش و غیره ایجاد می‌شود و همچنین اگر روز به جای شب، یعنی اول صبح به جای ساعات مناسب شب، خواب زیاد باشد، افزایش یک سری مواد انباشته در معده که از فضولات، و دفعی و غیره هستند، انجام می‌گیرد که وقتی فرد از خواب بلند می‌شود، حال معده او حالی است که غذا را نمی‌طلبد، دوست ندارد یک چیزی بخورد. راهکار آن این است که خواب خود را درست بکنید.

۳. روزخوابی

دلیل بعدی که یک ارتباط خاصی با دلیل قبلی ما دارد و می‌خواهم به طور خاص به آن اشاره بکنم، روز خوابی است. خوابیدن اول صبح به طور خاص و ویژه شما را در مورد وعده صبحانه یا غذای اول روز بی‌اشتها می‌کند. حالا می‌خواهد بدخوابی یا دیرخوابی داشته باشید که موضوع قبلی باشد یا نداشته باشید. اصلاً شب را هم خوب خوابیدید، ساعت مناسب هم خوابیدید اما خواب خود را همین‌طور تا اوایل صبح  ادامه دادید.

یعنی مثلاً به جای این‌که وقت طلوع آفتاب یا حتی یک ساعت دو ساعت بعد از طلوع آفتاب (اگر خیلی بخواهیم این مدت را زیاد بکنیم) در این ساعت مناسب بیدار بشوید، یک چند ساعتی بیشتر طول کشیده است، آفتاب بالا آمده است و شما همچنان در رخت خواب بودید. وقتی بلند بشوید به علت تجمع یک سری مواد زاید بلغمی در معده، معده شما طلب غذای خوب نمی‌کند.

بعضی وقت‌ها ممکن است زمان ببرد تا این مسئله پیش بیاید. یعنی اوایل فرد بگوید: من صبح هم زیاد می‌خوابم، هیچ مشکلی هم ندارم، صبحانه هم می‌خورم. یک مقدار که این طول بکشد و ادامه پیدا بکند و معده ضعیف بشود و از این مواد مضر و بیماری‌زا انباشته بشود، این بی‌اشتهایی نسبت به غذای صبح یا به زور خوردن صبحانه برای شما ایجاد می‌شود و آن را حس خواهید کرد.

۴. دیر شام خوردن

باز از مسائل بسیار مهم دیر خوردن شام است. در مورد کودکان خیلی دقت بکنید. اگر بچه‌ها شام خود را زود و سر شب نخورند و بعد زود و در ساعت مناسب نخوابند، حتماً اول صبح با اختلال صبحانه خوردن یا عدم تمایل به صبحانه خوردن روبرو می‌شوند. این مسئله خیلی مهم است. دیر خوردن شام از عوامل مهم عدم تمایل به وعده صبحانه است.

بعضی افراد کلاً وعده اصلی شام خود را دیر می‌خورند. خانواده ساعت شام خوردن را مثلاً با ساعت مهمانی، ساعت شب‌نشینی تنظیم می‌کند یا این‌که مثلاً همسر، آقای خانه دیر به خانه می‌آید، شغل و کار او به نحوی است که ساعت‌های انتهای شب می‌آید، تمام بچه‌ها تمام افراد خانواده، بی‌شام تا ساعت‌های آخر شب می‌مانند و بعد یک ساعتی نزدیک به خواب و یک ساعت نامناسب تازه سفره شام چیده می‌شود و غذا در حالی که اصلاً مراحل ابتدایی فرو رفتن و پایین رفتن را انجام نداده است و در قعر معده آرام نگرفته است، فرد مجبور است بخوابد.

حتی بچه‌های مدرسه‌ای که باید زودتر بخوابند و فردا روز آموزشی و تربیتی خود را شروع بکنند، به علت خوردن شام در دیر وقت و ساعتی که باید خواب آن‌ها کامل بشود، به سرعت روی غذا مجبور می‌شوند بخوابند و این معده دچار اختلال هضم می‌شود. یکی از علائم (دیر شام خوردن) آن بد اشتهایی صبح است. علائم خیلی زیاد دیگری هم دارد از بوی بد دهان بگیرید و غیره که بعداً در مورد آن صحبت می‌کنیم. کار خیلی غلطی است.

دیر صبحانه خوردن در صبح -که عارضه این نوع تغذیه است- روی این‌که بچه در ساعت‌های اوّلیه درس خود نتواند آن گیرایی کافی را داشته باشد، تأثیر می‌گذارد. بدن سنگین و کسل باشد و معده مواد بد و نامناسب تولید کرده باشد.

راه حل

چاره کار این است که شما بدون توجه به این‌که ساعتی که فرض کنید پدر از سر کار می‌آید یا مشکلاتی پیش آمده است، شام آن روز به تعویق افتاده است و غیره فارغ از این مسائل شما یک ساعت خاص و ثابتی برای شام خوردن بچه‌ها داشته باشید، خصوصاً بچه‌هایی که کار تربیتی و آموزشی دارند و فردا صبح می‌خواهند زود بیدار بشوند و به مدرسه بروند، به دانشگاه بروند، به دبیرستان بروند، به هر جایی که کار آن‌ها می‌خواهد شروع بشود. آن‌ها شام را زود بخورند، همیشه برنامه خاص داشته باشند و بعد (برای خوردن شام) فاصله کافی از خواب داشته باشند و بعد هم یک خواب مناسب و در ساعت خوب داشته باشند.

۵. ریزه‌خواری بین شام و خواب

کنار این بگذارید ریزه‌خواری‌هایی که بین شام و خواب انجام می‌شود. یعنی گاهی وقت‌ها افراد شام را زود می‌خورند امّا از وقتی شام می‌خورند تا می‌خواهند بخوابند دائماً ریزه‌خواری دارند. یعنی برنامه خود را به یک نحوی قرار داده است که چون حالا افراد خانواده در طول روز دور هم جمع نبودند، شام را که خورد، فاصله کافی نگذشته است، می‌خواهد میوه بیاورد فاصله کافی نگذشته است می‌خواهد شربت بیاورد، فاصله خوب نگذشته است می‌خواهد به بچه شیر نوشیدنی بدهد و این باعث می‌شود تداخل هضم، آشفتگی معده و به هم ریختن هضم غذا در درون معده اتفاق بیفتد.

بچه خوابید و صبح با یک معده خسته، آزرده و انباشته از مواد نیمه هضم شده از خواب بلند می‌شود، به هیچ وجه میلی به وعده صبحانه نخواهد داشت.

۶. سوء مزاج معده

 در کنار این قرار بدهید سو مزاج‌های معده، بیماری‌های مثل ریزش اخلاط -که ما به آن نزله می‌گویم- داخل معده که از بیماری‌های مزمن و شایع است، بیماری‌های متابولیکی خاص مثل کم خونی که این‌ها بی‌اشتهایی می‌آورند، خصوصاً بی‌اشتهایی اول صبح می‌آورند. این‌ها هم از مشکلاتی هستند که اشتهای به صبحانه را از بین می‌برند، این‌ها باید جداگانه درمان بشوند. یعنی من الآن این‌جا نمی‌توانم توصیه خاص در مورد آن بکنم.

راه حل

اگر فرضاً معده فردی بیش از حد سوء مزاج رطوبی پیدا کرده است و انباشتگی مواد در معده بالا رفته است، این معده حتماً باید به روش‌های طب طبیعی، تخلیه و پاکسازی بشود و یا این‌که آن ریزش اخلاط دائم درون معده که شب تا صبح معده را از یک سری خلط لزجی انباشته می‌کند که صبح بی‌اشتهایی، تهوع و بد مزگی دهان ایجاد می‌کند، باید درمان بشود و اگر بیماری‌های مثل کم خونی است… که خصوصاً در مورد بچه‌ها خیلی مهم است، باید درمان بشود.

کاهش اشتهای صبح و صبحانه نخوردن یک طرف، اثر مستقیم آن روی کاهش استعداد یادگیری و توانایی‌های فهمی و هوشی هم در طرف دیگر. همه این‌ها باعث می‌شود این کم خونی در اولویت باشد، حتماً باید به سرعت درمان بشود. إن‌شاءالله که با دقت کافی در وعده صبحانه این موانع تربیتی را برطرف می‌کنید و با یک صبحانه خوب استحکام بدن خود و فرزندان خود را تأمین بکنید.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. دانشنامه احادیث پزشکی، ج 2، ص161.

[2]. همان.