آداب مصرف نوشیدنی ها در طب ایرانی

در طب ایرانی مصرف نوشیدنی ها آدابی دارد. مصرف نوشیدنی نباید همراه غدا باشد و عوارضی را به همراه دارد. در این مقاله مصرف صحیح نوشیدنی ها در طب ایرانی را بیان کرده و عوارض نوشیدن همراه غذا را بررسی می‌کنیم و راه‌کارهایی برای پرهیز از مصرف نوشیدنی هنگام غذا بیان می‌کنیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• آداب مصرف نوشیدنی ها
• ممنوعیت مصرف نوشیدنی همراه غذا
• عوارض مصرف نوشیدنی همراه غذا
  • اختلال در هضم
  • ایجاد رطوبت زاید مزاجی
  • ایجاد سستی و کسلی
  • سرد شدن معده
• راه‌کارهایی برای پرهیز از مصرف نوشیدنی هنگام غذا
• ممنوعیت مصرف نوشیدنی بعد از غذا
• جرعه جرعه نوشیدن
• پرهیز از آب خیلی سرد
• انواع عطش
• عطش‌های صادق

مصرف صحیح نوشیدنی ها

آداب نوشیدن هم از آن آداب بسیار مهمی است که اگر در مورد آن غفلت بشود، می‌تواند ضررهای جدی به قوای ذهنی و قلبی شما و حتی قوای جسمی شما برساند. این‌قدر مهم است که ما در مورد آن روایات مکرر هم در آداب اسلامی داریم. یک دقت در این مطالب به ما می‌رساند که آب فقط یک مایع سادۀ بی‌خاصیتی نیست که وارد (بدن) می‌شود و رفع عطش می‌کند و بعد هم از طریق ادرار خارج می‌شود. در سیستم‌های مختلف بدن ما بسیار تداخل می‌کند. بنابراین وقتی می‌خواهید مایعات را استفاده بکنید، با تفکر و تأمل استفاده بکنید.

آداب مصرف نوشیدنی ها:

۱. ممنوعیت مصرف نوشیدنی ها همراه غذا

یک نکتۀ خیلی مهم که معمولاً هم مورد غفلت قرار می‌گیرد، خصوصاً در مورد گروه هدف ما، مثلاً کودکان جوانان که می‌خواهند غذا بخورند، زیاد وسط غذا آب می‌خورند. خوردن آب در حین غذا یا حتی بقیۀ مایعات، هر مایعی که باشد، شربت‌ها، دوغ، نوشیدنی ها، خدایی ناکرده نوشابه‌های صنعتی، همۀ این‌ها ممنوع است، بسیار مضر است. باعث می‌شود که یک دستی و همگنی مادۀ غذایی داخل معدۀ شما به هم بریزد.

عوارض مصرف نوشیدنی همراه غذا

برخی از عوارض مصرف نوشیدنی همراه غذا عبارتند از:

الف. اختلال در هضم

وقتی این قوام غذای داخل معده به هم ریخت، ناهمگون شد، نظم هضم غذا به هم می‌ریزد. یعنی برنامۀ هضم به هم می‌خورد و معده نمی‌تواند آن‌طور که شایسته است از این مادۀ غذایی برای سلول‌های بدن شما استفاده بکند و مادۀ مورد نیاز را به آن‌ها برساند. بنابراین خوردن مایعات وسط غذا بسیار کار اشتباهی است.

ما برای این‌که بتوانیم یک هضم صحیح انجام بدهیم، نیاز داریم که ابتدا غذا به یک خمیر یک دست تبدیل بشود و معده برای هضم این خمیر یک دست، چه در مراحل فیزیکی و چه در مراحل آنزیمی هضم آن، برنامه‌ریزی می‌کند.

هر چیزی که بیاید و این یک دستی و همگنی را به هم بزند، مخل هضم است. می‌خواهد مایعات باشد، می‌خواهد یک غذای متفاوت باشد که آن درهم خواری و آشفته‌خواری می‌شود و نباید این کار را انجام داد.

 ب. ایجاد رطوبت زاید مزاجی

حضرت امام رضا (ع) می‌فرمایند: هر کسی می‌خواهد معده‌اش او را آزار ندهد، بر غذا آب نخورد و تا هنگامی که غذا خوردن را به پایان می‌برد، آب ننوشد. هر کسی چنین بکند، بدن او به رطوبت می‌گراید، معدۀ او ضعیف می‌شود و رگ‌های او نیروی غذا را به خود نمی‌گیرد. زیرا اگر پشت سر هم روی غذا آب ریخته شود، غذا در معده نارس و بد گوارش می‌شود.[1]

(این سخن) یک توضیح خیلی کامل طبی است از این‌که وقتی غذا را با آب مخلوط می‌کنیم، هنگام غذا آب می‌خوریم یا بعد از غذا آب می‌خوریم، چه اتفاقی و چه بلایی در معدۀ ما به وجود می‌آید و باعث می‌شود نه تنها از غذا بهره نبریم، یعنی معده نتواند گوارش خوب انجام بدهد، غذا ناگوارده از معده رد بشود و به سمت کبد برود، بلکه باعث می‌شود کل بدن دچار رطوبت زاید مزاجی بشود و بعد تمام عوارض سوء مزاج رَطب هم بر بدن عارض بشود.

 پ. ایجاد سستی و کسلی

به یاد داشته باشید بدنی که بیش از حد رَطب شد، بیش از حد سست می‌شود، رخوت پیدا می‌کند. می‌خواهد در بحث یادگیری باشد، این فرد با نشاط و فعال  سر مسائل یادگیری خود نمی‌نشیند، سست است. خواب فرد زیاد می‌شود، حالت خواب آلوده و کسل پیدا می‌کند.

اگر در مسائل جسمی بخواهید تربیت جسمی کار بکنید، این فرد سست بدن می‌شود. حتی مفاصل و رباط‌ها سست می‌شود. یعنی در رفتگی‌های پی در پی در اثر غلبۀ رطوبت مزاج در موضع می‌تواند به وجود بیاید. یعنی مزاج جسمی، عضلانی و اندام‌های فرد هم به نحوی نمی‌شود که بتوانید یک تربیت حتی جسمی و فیزیکی خوب روی او انجام بدهید. سوء مزاج رَطب خیلی می‌تواند به بدن لطمه بزند. همۀ سوء مزاج‌ها مضر هستند. چون موضوع بحث ما این مورد است، دارم عرض می‌کنم.

 ت. سرد شدن معده

یک مطلب دیگری که در هنگام غذا خوردن و مصرف آب هنگام غذا به وجود می‌آید، سرد شدن معده است. یعنی وقتی معدۀ ما مشغول هضم غذا است، نیاز به حرارت دارد. دو کیفیت بسیار مهم و حیاتی برای معده -تا بتوانند هضم خوب داشته باشند- کیفیت حرارت و کیفیت رطوبت است. اگر در معده رطوبت خیلی زیاد یا خیلی کم بشود و اگر حرارت خیلی زیاد یا خیلی کم بشود، همۀ این عوامل باعث اختلال هضم می‌شوند و اختلال هضم یعنی اختلال ساخت خون مناسب و بعد اختلال تمام اندام‌های مهم و حیاتی.

 وقتی که آب یا مایع نوشیدنی ما خصوصاً اگر که حرارتی سرد داشته باشد یا متأسفانه با مواد سرد کننده مثل یخ و غیره حرارت آن خیلی پایین آمده باشد، وارد معده می‌شود، ناگهان حرارت معده کاهش پیدا می‌کند و از آن حرارت مناسب هضم و شرایطی که برای انجام وظایف صحیح خود به آن نیاز دارد افت پیدا می‌کند، به شدت دچار اختلال کارکرد می‌شود و شما نه تنها با وارد کردن مایع زیادی، قوام غذا را به هم ریختید، یک دستی غذا را خراب کردید، بلکه به واسطۀ سرد کردن معده هم باعث شدید هضم شما به هم بریزد.

این کاهش حرارت معده و سرد کردن معده می‌تواند یکی از عواملی باشد که حتی در طولانی مدت سوء مزاجات ماندگار معده را هم برای شما به جا بگذارد. یعنی می‌بینید یک فرد مزاج گرمی دارد، فردی است که از لحاظ جسمانی و سایر اندام‌های بدن در حالت گرمی به سر می‌برد امّا یک معدۀ بسیار سرد دارد. مثلاً فرضاً می‌خواهید ببینید مزاج او چه است، می‌بینید هر چه مزاج به معده برمی‌گردد علائم سردی نشان می‌دهد ولی وقتی مزاج او را نگاه می‌کنید، گرمی را می‌بینید.

دلیل آن این است که در طولانی مدت به همین عادت‌های غلط، مثل آب سرد نوشیدن مکرر خصوصاً آب سرد نوشیدن هنگام غذا بدن خود را عادت داده است و معده با وجودی که شرایط آن را دارد که گرم و خوب کار خود را انجام بدهد، امّا سرد و ناتوان شده است. پس علاوه بر تمام مشکلاتی که گفتیم، سرد شدن معده و به جا ماندن یک سوء مزاج سرد ماندگار هم از عوارضی است که به واسطۀ آب زیاد نوشیدن، خصوصاً هنگام غذا، خصوصاً اگر سرد باشد به وجود می‌آید.

یک استئناء

 فقط به یاد داشته باشید ما در این میان یک استثنای خیلی کوچک داریم و آن هم این است که وقتی فرد خیلی گرم مزاج است، یعنی معده‌ای به شدت گرم دارد، به نحوی که در دیدگاه طب ایرانی می‌گوییم: غذا در معده می‌سوزد، یعنی حرارت معده این‌قدر زیاد است که فرصت نمی‌دهد غذا درست هضم بشود، این افراد به مقدار کم و با حجم کم اجازه دارند وسط غذا آب خورند ولی این آب هم نباید خیلی سرد باشد. یک آب خنک با دمای ملایم و حجم کم.

 مثلاً فرض کنید کودکی دارید که از لحاظ ظاهری و خصوصیات معده متخصص امر به شما گفته است که این کودک مزاج بسیار گرم دارد یا معده‌ای بسیار گرم دارد و شما قبل از غذا خوردن این فرد را حتماً سیراب کردید، یعنی کودک یا جوان با حال تشنگی سر سفره ننشسته است. وسط غذا خوردن احساس اذیّت در معدۀ خود می‌کند، احساس خشکی می‌کند، به مقدار کم، مثلاً یک نیم استکان، خیلی کم می‌تواند کمی آب خنک را وسط غذا بخورد.

تکرار نوشیدن و سرد بودن آب مفید نیست و اختلال هضم ایجاد می‌کند. امّا در این میزان کم اشکالی ندارد، اجازه داده می‌شود برای گرم مزاجان استفاده بشود. امّا به هیچ وجه برای افرادی که در اعتدال مزاج هستند یا افرادی که معده‌ای سرد و رطوبی دارند خصوصاً به هیچ وجه اجازۀ مصرف نوشیدنی و آب و مایعات میان غذا را نداریم و جز عارضه برای معده چیزی را به همراه نمی‌آورد.

راه‌کارهایی برای پرهیز از مصرف نوشیدنی هنگام غذا

اگر شما نوشیدن آب حین غذا را کنترل نکنید دچار مشکلات می‌شوید خصوصاً در کودکان که معمولاً به این چیزها دقت ندارند و براساس عادت‌های خود کار می‌کنند، پس باید راه‌کارهایی را برای آن در نظر گرفت:

الف. نیاوردن آب در سفره

وضعیت مدیریت سفره به عهدۀ والدین است. باید کمک بکنید، غذا وقتی دارد خورده می‌شود اولاً اصلاً آب سر سفره نباشد، نوشیدنی به عنوان یک مکمّل، یک سفره آرا، یک چیزی که سر سفره باید گذاشته بشود، اصلاً آورده نشود. یعنی شما نباید پارچ و لیوان در سفره داشته باشید.

ب. سیراب شدن قبل از غذا

قبل از این‌که کودک، جوان یا حتی خود شما، بزرگسال می‌خواهید سر سفره بنشینید، نگاه بکنید ببینید تشنه هستید یا تشنه نیستید. اگر فرزند شما دارد بازی می‌کند، فعالیت می‌کند، از مدرسه آمده است، هوا گرم بوده است، از محیط خارج از خانه آمده است، نباید به سرعت سر سفره بنشیند. اول باید آب بنوشید. عطش او رفع بشود، حالت آرامش در او ایجاد بشود. مطمئن بشوید دیگر عطش به آب ندارد، تازه با یک فاصلۀ ده دقیقه، یک ربع کافی است، می‌تواند سر سفره بنشیند و غذای خود را شروع بکند که آن عطش قبلی باعث آب خواستن نشود.

پ. خوب جویدن غذا

اگر کودک عادت بکند غذا را خوب بجود، آرام بخورد و در اثر ترشح بزاق مناسب در دهان، دیگر این حالت بلعیدن غذا آسان بشود، معمولاً طلب آب کم می‌شود. چون بچه‌ها معمولاً تند می‌خورند و خوب نمی‌جوند، غذا اصلاً آمادۀ بلعیدن نیست. یعنی حلق دارد اعلام می‌کند من نمی‌توانم این غذا را ببلعم، بیشتر باید جویده بشود. امّا فرد می‌خواهد با وارد کردن یک آب و مایعات او را به زور از حلق پایین بدهد. بنابراین این کار اشتباهی است. شما باید آداب غذا را درست بکنید تا آب نوشیدن‌های وسط غذا کم بشود.

ممنوعیت مصرف نوشیدنی بعد از غذا

حتی علاوه بر این امر، یعنی در حین غذا خوردنی که ما نباید آب و مایعات دیگر را بنوشیم، نباید تا یک ساعت بعد از غذا خوردن هم آب نوشید. یعنی اگر غذا هنوز در مراحل اولیۀ هضم است، همان‌طور که گفتیم وقتی غذا وارد معده می‌شود، یک زمانی می‌برد تا به یک خمیر همگن و یک دستی تبدیل بشود. شما نباید در این زمان، مایع وارد این غذا بکنید، آب وارد این غذا بکنید. باید اجازه بدهید مراحل اولیۀ هضم طی بشود، برنامه‌ریزی هضم تنظیم بشود.

اگر یک ساعت، یک ساعت و خرده‌ای بعداز غذا خوردن احساس عطش ایجاد شد، نشانۀ این است که این خمیری که ایجاد شده است به قول ما کیلوسی که در معده ایجاد شده است، غلیظ است و نیاز دارد کمی رقیق بشود، آن هم به میزان کم، یعنی نه پر حجم و با دمای مناسب، یعنی نه بسیار سرد می‌توانید اندکی آب بنوشید.

جرعه جرعه نوشیدن

حتماً جرعه جرعه بنوشید، با آرامش بنوشید که وقتی آب وارد غذا می‌شود، فرصت پیدا بکند آن یک دستی خود را به دست بیاورد و معده فرصت پیدا بکند به شما اطلاع بدهد که این میزان آبی که نوشیدید کافی است یا باید میزان کمتر یا بیشتری مصرف بشود. بنابراین ناگهان نوشیدن، با حجم زیاد نوشیدن، خیلی سرد نوشیدن هم مشکلات دیگری به وجود می‌آورد، حتی اگر یک ساعتی از غذا گذشته باشد.

 پرهیز از آب خیلی سرد

دقت داشته باشید همین آب هم باید در خنکی خود معتدل باشد. یعنی بیش از حد سرد نباشد؛ چون که ما این‌جا به آب نیاز داریم، به رطوبتی که غذا را از آن خشکی و گرمی بیش از حد نجات بدهد ولی اگر آن را بیش از حد سرد کردیم، دوباره اختلالات هضم به دنبال آن خواهد آمد.

انواع عطش

 به یاد داشته باشیم عطشی به نام عطش صادق داریم. یک عطشی به نام عطش کاذب داریم. این‌ها توضیح دارند، در طب ایرانی مفصل است.

عطش‌های صادق

در ادامه سه مورد از عطش‌های صادق را بیان می‌کنیم:

۱. تشنگی یک ساعت بعد از غذا

فقط یکی از عطش‌های صادق را که ما اجازۀ آب نوشیدن داریم این‌جا برای شما شرح می‌دهم، آن عطش صادق این است که بعد از مصرف غذا ساعتی، دو ساعتی گذشته است -بسته به جنس غذا این تعیین می‌شود، یک غذاهایی سخت هضم هستند، طولانی‌تر یک غذاهایی آسان هضم هستند، کوتاهتر- بعد برای این‌که غذا از سمت معده به سمت کبد گذر بکند و این گذر به آرامی انجام می‌شود نیاز دارد رقیق‌تر بشود.

 بنابراین یکی از عطش‌های صادق برای مصرف آب و این‌که بدن ما واقعاً آب نیاز دارد و واقعاً باید به آن آب برسانیم، یکی دو ساعت بعد از غذا است که باعث می‌شود غذا به آسانی، آن کیلوس تشکیل شده به سمت کبد جاری بشود و وارد کبد بشود و کبد بتواند با یک قوام مناسب به درستی از آن استفاده بکند و خون صالح را برای شما بسازد.

۲. تشنگی بعد از دفع زیاد آب

به برخی از عطش‌های صادق دیگر هم اشاره می‌کنم. یکی در مواقعی است که بدن شما تعریق بیش از حد داشته است، آب زیادی از دست داده است، اگر عطش داشتید، اجازه دارید آب بنوشید. یکی مواقعی است که به نحوۀ دیگری مثل مثلاً فردی اسهال بیش از حد داشته است، ادرار بیش از حد داشته است و حالت‌هایی که باعث شده است آب بدن او از دست برود، بدن احساس عطش می‌کند، این هم از عطش‌های صادق است، نیاز دارد که آب بنوشد.

۳. تشنگی در گرمای زیاد هوا

 در فصولی که گرمای بیش از حد هوا باعث می‌شود که آب به صورت نامحسوس از بدن از دست برود، فرد احساس عطش می‌کند، این هم جزء مواقع عطش صادق است، هر وقت احساس نیاز کردید، در این مواقع عطش داشتید، آب بنوشید.

امّا مواقعی است که به هیچ وجه و در هیچ شرایطی نباید آب نوشید به آن عطش کاذب می‌گوییم.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. دانشنامه احادیث پزشکی، ج 1، ص427.