مزاج شناسی لازمۀ تربیت موفق

مزاج عبارت است از یک چهارچوب اصلی کیفی در بدن انسان که در هر فرد متفاوت است. مزاج شناسی یک اصل خیلی حساس و دقیق است. یعنی هر فردی به تنهایی باید با خصوصیات فردی‌اش توسط یک فرد کاملاً متبحر و متخصص بررسی و مزاج دقیق او استخراج شود. شناخت طبع انسان در نوع یادگیری و همچنین تربیت شخص بسیار موثر است. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• مزاج شناسی یکی از عوامل موثر بر تربیت
• چیستی مزاج
• چهار کیفیت اصلی مزاج
• مزاج‌های نه‌گانه
• لزوم دقت به تفاوت مزاج‌ها در روند تربیت
  • مزاج گرم و خشک
  • مزاج سرد و تر
  • رابطۀ مزاج با یادگیری
  • آثار افراط در گرمی
  • آثار افراط در خشکی
• تمرکز بر استعدادهای مختص به هر مزاج
• مزاج شناسی مقدمه برنامه‌ریزی تربیتی
• تشویق و تنبیه متناسب با مزاج

مزاج شناسی یکی از عوامل موثر بر تربیت

می‌خواهیم دربارۀ یکی ازعوامل سلامتی و مؤثر بر تربیت صحبت کنیم و قصد داریم براساس دیدگاه طب ایرانی، برخی مسائل مؤثر بر تربیت را مرور کنیم. یک نکتۀ بسیار مهم در این‌جا هست و آن هم شناخت طبایع و مزاج‌ها است که شناخت این‌ها چقدر می‌تواند در موفقیت و تربیت ما تأثیرگذار باشد.

چیستی مزاج

مزاج شناسی یک اصل خیلی حساس و دقیقی است. یعنی هر فردی به تنهایی شخصاً باید با آن خصوصیات فردی خود توسط یک فرد کاملاً متبحر و متخصص بررسی بشود و آن مزاج دقیق او استخراج بشود، اعلام بشود. می‌خواهیم نکاتی را به صورت کلی برای شما بگویم این‌که کلاً ما مزاج را چه می‌دانیم:

مزاج یک چهارچوب اصلی کیفی در بدن هر فرد است، هم جسم و هم روح او را در برمی‌گیرد و تعداد و اندازه‌های خاص دارد. یعنی در طب ایرانی یک تقسیم‌بندی‌های تئوری و یک سری تقسیم‌بندی‌های عملی در مورد آن انجام شده است که حتماً باید به نکتۀ کاربردی و عملی آن دقت نظر داشته باشید.

چهار کیفیت اصلی مزاج

اما این مزاج چیست؟ ما یک کیفیت‌هایی در بدن خود داریم. مثلاً ممکن است کسی از لحاظ عکس العمل‌های خارجی خود نسبت به سرما، نسبت به سردیجات و نسبت به رفتارها و اعمال سرد -همۀ چیزهایی که در محیط اطراف ما هستند دارای مزاج هستند- عکس العمل خاص نشان می‌دهند، نسبت به گرمی‌ها یا تری‌ها یا خشکی‌ها. این چهار تا کیفیت اصلی است که در مزاج خیلی در مورد آن صحبت می‌کنیم. سردی، گرمی، تری و خشکی.

برای هر فردی از ترکیب این چهار امر (چهار کیفیت)، یک چیزی ساخته می‌شود. این چهار مورد با همدیگر ممزوج می‌شود و یک چیزی به نام مزاج ساخته می‌شود. بحث آن علمی است، سخت است، لازم نیست وارد آن بشویم که ارکان چطور با هم تناسب پیدا می‌کنند، تداخل پیدا می‌کنند، ممزوج می‌شوند و نهایتاً مزاج یک فرد، انسان یا یک ماده، یا یک رنگ یا هر چیزی را در اطراف ما می‌سازند. نهایتاً بدانید که هر فردی دارای یک مزاجی است که ترکیبی از این چهار کیفیت است.

مزاج‌های نه‌گانه

به طور تئوری اگر بخواهیم بشماریم که این کیفیت‌ها چند مورد هستند و چطور ممکن است باشد به عدد نُه می‌رسیم. یعنی ترکیب این چهار کیفیت مزاج‌های نه‌گانه را می‌سازند که در سه دسته آنها را بیان می‌کنیم:

۱. مزاج‌های مفرد

ممکن است یک فرد فقط سرد باشد امّا در تری و خشکی آن تناسب داشته باشد، تعادل داشته باشد. ممکن است یک فرد فقط گرم باشد، باز در تری و خشکی در تعادل باشد. ممکن است یک فرد تر مزاج باشد، و در سردی و گرمی در تعادل باشد. ممکن است طبع یک فرد خشک باشد، باز در سردی و گرمی خود در تعادل باشد. این چهار مزاج ساده هستند، به آن مفرد می‌گویند.

۲. مزاج‌های ترکیبی

 چهار مزاج ترکیبی هم داریم. یعنی ممکن است یک فردی سرد و تر باشد، یک فردی سرد و خشک باشد. یک فردی گرم و تر باشد و یا گرم و خشک باشد. این چهار مورد را چهار مزاج مرکب یا ترکیبی می‌گویند. چهار تا مفرد شد، چهار تا مرکب شد.

۳. مزاج متعادل

 نهمین مورد آن است که در هر چهار مزاج در تعادل باشد، یعنی مزاج معتدل باشد. معتدل واقعی که وجود ندارد. یعنی از لحاظ علمی و تئوری هم امکان آن وجود ندارد که این چهار تا کیفیت در نقطۀ صفر یعنی تعادل کامل با هم قرار بگیرند. بحث این مفصل است وارد آن نمی‌شویم.

 امّا حدوداً -ما به آن معتدل فرضی می‌گوییم- در تعادل باشد. بین تری، خشکی، سردی و گرمی در تعادل باشد که به آن معتدل فرضی می‌گوییم و جزء مزاج‌هایی است که قوانین خاص خود را دارد. پس این نُه مزاجی است که از لحاظ تئوری داریم.

مزاج منحصر به‌فرد برای هر شخص

امّا در کاربرد و در میدان عمل، هر فردی برای خود یک مزاج دارد. یعنی به عبارتی به عدد انسان‌ها مزاج وجود دارد. اگر ما یک جدولی بکشیم، یک نموداری را بکشیم و بخواهیم مزاج هر فردی را تعیین بکنیم، ممکن است به ندرت دو نفر کاملاً منطبق بر هم در یک نقطه قرار بگیرند. یعنی ممکن است محدودۀ گرم و خشک‌ها مشخص باشد امّا این محدوده یک محدودۀ بسیار وسیع است که هر کسی در محدودۀ گرم و خشک‌ها، در یک نقطه‌ای از این قرار می‌گیرد. سرد و ترها هم همین‌طور، گرم و ترها هم همین‌طور، سرد و خشک‌ها هم همین‌طور، هر کدام از این چهار مورد که در ترکیبی‌ها گفتم و گرمها و سردها و ترها و خشک‌ها هم به همین صورت.

لزوم دقت به تفاوت مزاج‌ها در روند تربیت

منظور از این بحث چیست، این چه نکتۀ عملی دارد؟ نکتۀ عملی آن این است که حتی اگر دو نفر هم با هم یک مزاج مشترک داشته باشند، باز هم با هم تفاوت دارند. تفاوت‌های فردی، تفاوت‌های جسمی و تفاوت‌های کاملاً روحی و مسائل تربیتی آن‌ها باید به صورت اختصاصی تعریف بشود. یک وقت است شما در آموزش‌ها یاد می‌گیرید که با کل گرم و خشک مزاج‌ها چطور رفتار بکنید.

یک وقت یاد می‌گیرید با کسی که گرم و خشک است امّا گرمی او بیش از خشکی او است یا خشکی او بیش از گرمی او است یا گرمی او زیاد است و از تعادل هم خارج شده است یا بالعکس خشکی او از تعادل خارج شده است امّا گرمی او هنوز در تعادل مزاجی او است و این‌که فرد در مزاج گرم و خشک است امّا در تعادل گرم و خشک خود نیست. همۀ این نکات و ریزه‌کاری‌ها را باید یاد بگیرید تا بدانید چرا کودک شما، جوان شما، وارد مقطع سنی خاصی که شد، ناگهان اخلاق او عوض شد.

وقتی جوان شما وارد محیط خاصی شد، دانشگاه قبول شد از این شهر به یک شهر دیگر رفت، چرا یک دفعه اخلاق او عوض شد، تربیت او عوض شد میزان یادگیری او عوض شد؟ تأثیری که اقلیم، شرایط مزاجی محیط یا شرایط مزاجی سن یا شرایط مزاجی فصول یا همۀ چیزهایی که اطراف ما است روی فرد می‌گذارد چقدر می‌تواند فرد را در دامنۀ مزاجی خود جا به جا بکند و حالا شما باید چه انعطاف‌پذیری را در مسائل تربیتی در نظر بگیرید که بتوانید موفقیت بیشتری داشته باشد.

محوریت مزاج‌های نه‌گانه در مباحث

ما وقتی می‌خواهیم بحث تئوری بکنیم، معمولاً در همین نُه مزاج بحث خود را جمع می‌کنیم به این دلیل که بتوانیم آن را جمع بکنیم. اگر بخواهیم به عدد انسان‌ها هم بحث مزاجی بکنیم، اصلاً بحث قابل جمع کردن نیست. امّا نکته‌ها و ریزه‌کاری‌هایی هر کجا لازم است گفته بشود چرا که طیف مزاجی وسیع است و تأثیرگذار است.

مزاج گرم و خشک

یک مثال برای شما بزنم که مسائل مزاجی و طبیعت افراد چطور می‌تواند در مسائل تربیتی آن‌ها تأثیر بگذارد. مثلاً فرض بکنید یک فردی که گرم و خشک مزاج است، در رفتارهای خود و در عکس العمل‌های خود تند و تیز است. این شخص خیلی با شدت اعمال خود را انجام می‌دهد، عجله می‌دهد، این‌ها خیلی عجول هستند و سرعت برای او خیلی مهم است. یعنی وقتی یک کاری را سریع انجام می‌دهد، خیلی حس رضایت می‌کند. وقتی به این فرد می‌خواهید آرامش بدهید و بگویید با کندی یک کاری را انجام بده، احساس نارضایتی و ناموفق بودن می‌کند.

اگر در مورد این‌گونه افراد اصل مزاجی آن‌ها را در نظر نگیرید و یک برنامۀ ثابت برای افراد با مزاج مختلف برای مثلاً ساعت یادگیری یک امر یا نحوۀ یادگیری یک امر در نظر بگیرید، ممکن است یک فردی که فرضاً گرم و خشک مزاج است ناراضی بشود، زود از کلاس خسته بشود، احساس بکند که دارد وقت او تلف می‌شود یا این میزان زمان را برای کلاس قرار دادن برای او اتلاف عمر است و بعد از آموزش سر باز بزند.

مزاج سرد و تر

برعکس آن هم وجود دارد. یک فردی که سرد و تر مزاج است، خیلی با تأنی و تأمل دارد یک کاری را یاد می‌گیرد، این‌طور احساس رضایت می‌کند. وقتی شما به او سرعت عمل می‌دهید و از او سرعت عمل می‌خواهید، یعنی فرد احساس می‌کند که نمی‌تواند از توانایی‌های خود استفاده بکند، چون ایجاد تمرکز و تأمل روی هر امری برای فرد سرد و تر مزاجی زمان‌بر است و فرد نمی‌تواند آن احساس رضایت عمقی را برای خود ایجاد بکند. پس تغییراتی که در هر فردی براساس مزاج او ایجاد می‌شود را باید در نظر بگیرد.

رابطۀ مزاج با یادگیری

در مسائل مزاجی دقت به یک نکته خیلی مهم است. هر چه یک مزاجی در حد مطلوب و تعادل خود، گرمی بیشتر داشته باشد، قدرت یادگیری بیشتری دارد. اگر به این مطلب دقت نکنید، ممکن است با بچه‌ها یکسان برخورد بکنید و این اشتباه است. هر چه یک مزاجی خشکی بیشتری داشته باشد، به حافظه سپاری مطالب در آن بهتر است. وقتی در تعادل است، وقتی خشکی مطلوب است، گرمی مطلوب است.

آثار افراط در گرمی مزاج

همین دو شخص را که الآن مثال زدیم در نظر بگیرید که این‌ها از تعادل خود خارج بشوند. یعنی با خود فکر کردید که فرزند من چه گرمی خوبی دارد، بیایم به او گرمی بدهم و آن را زیادتر بکنم، یادگیری او بالاتر برود. دقیقاً برعکس جواب می‌دهد. از دیدگاه طب ایرانی وقتی گرمی حالت افراطی پیدا می‌کند، مشکلی به نام تشویش به وجود می‌آید. ناآرامی بی‌قراری و عدم تمرکز روی مسائلی که دارد یاد می‌گیرد. بنابراین هر چه شما آموزش را بیشتر می‌کنید، یادگیری او کمتر می‌شود. به خاطر این‌که تشویش افکار پیدا کرده است.

آثار افراط در خشکی مزاج

یا فرض کنید خشکی مزاجی را با عوامل خوراکی، تربیتی، خواب و بیداری و غیره دستکاری کردید، خشکی فرد بیشتر شد. این فرد که قبلاً با یک خشکی متعادل حافظۀ عالی داشت و یادگیری‌های خوبی را انجام می‌داد، الآن دچار تعصب در یادگیری می‌شود. همان جمود فکری که قبلاً شنیدید. یعنی اگر یک چیزی را غلط یاد گرفت، بخواهید آن را اصلاح بکنید دیگر واقعاً کار بسیار سختی خواهد شد. نمی‌تواند آن چیزی را که غلط یاد گرفته است، اصلاح بکند. چرا به آن تحجر می‌گویند؟ تحجر یعنی حکاکی روی سنگ. انگار یک چیزی را روی سنگ نوشتید. پاک کردن و دوباره از سر نوشتن آن به همان میزان سخت خواهد شد.

تمرکز بر استعدادهای مختص به هر مزاج

پس افرادی که مزاج خود را در تعادل نگه می‌دارند و خود او یا مربی یا والدین او خوب یاد می‌گیرد که چطور از خصوصیات مزاجی او استفاده بکند، آیا این فرد قدرت جسمی خوبی دارد؟ مثلاً فرض بکنید یک گرم و تر مزاج عضلۀ خوبی دارد، این شخص می‌تواند ورزشکار خیلی خوبی بشود، می‌تواند یک دست‌ورز خیلی خوبی بشود، می‌تواند مهارت‌های فنی خوب پیدا بکند، توانایی‌های عضلانی و جسمی او عالی است آیا باید از این توانایی‌ها استفاده کرد؟

یا یک فردی که قدرت یادگیری او به واسطۀ مزاج او خوب است و می‌تواند حفظیات خوب یاد بگیرد یا در واقع آموزش‌های عملی و تئوری خوب داشته باشد یا هر کدام از این خصوصیاتی که خیلی ریزه‌کاری‌های آن زیاد است را باید بگیریم، می‌توانید تأثیر بگذارید روی این‌که اصلاً انتخاب بکنید کودک شما، جوان و نوجوان شما باید چه مسیری را برود تا به موفقیت برسد، یعنی رشد مناسب برای آن فرد در چه مسیری است.

مزاج شناسی مقدمه برنامه‌ریزی تربیتی

یک برنامه‌ریزی از پیش تعیین شده برای هر کودکی نداشته باشید. با شناختن طبع او توانایی‌های واقعی او را پیدا بکنید. آیا این کودک می‌تواند در دامنۀ تخیل و خیال‌پردازی خیلی قوی بشود، این مزاج به این سمت است؟ می‌تواند برود به سمت کارهای گرافیک، کارهای انیمیشن و غیره یا این‌که نه؛ توانایی‌های جسمی او خیلی زیاد است، می‌تواند یک ورزشکار خوب بشود. آیا تأمل او خوب است، مدیریت او خوب است و می‌تواند یک مدیر خوب بشود؟ یعنی همۀ این‌ها براساس مزاج قابل تعریف است.

 بحث مزاج خیلی مفصل است و در جای خود باید بررسی شود تا ببینیم چطور از مزاج کودکان خود آگاهی پیدا بکنیم و مسیر صحیح رشد و تربیت صحیح را برای آن‌ها انتخاب بکنیم. ببینیم چه استعدادهایی بنابر مزاج خود دارد و می‌تواند در چه مسیری موفق بشود.

تشویق و تنبیه متناسب با مزاج

این شناخت مزاج تکلیف تشویق و تنبیه را هم برای ما مشخص می‌کند. یعنی نوع تشویق و تنبیه و حتی وسعت دامنۀ تکالیف هر کودکی، هر جوان و نوجوانی، هر فرد حتی بزرگسالی براساس طبع او مشخص می‌شود. مثلاً فرض بکنید مزاج یک فردی که گرم است یا خشک است، اگر که شما یک ساعت خواب بیشتر به عنوان تشویق به او هدیه دادید، در واقع او را تنبیه کردید. در حالی که یک فرد سرد و تر مزاج، اگر یک ساعت بیشتر اجازۀ خوابیدن به او دادید، یک جایزۀ خیلی خوب به او دادید.

اینها مثال است. همۀ افراد با مزاجی که دارند، نوع تشویق و تنبیه آن‌ها با همدیگر متفاوت خواهد بود. نوع دامنۀ تکالیف آن‌ها با هم متفاوت خواهد بود. إن‌شاءالله یاد بگیریم مزاج سنجی را توسط متخصصین انجام بدهیم و براساس این مزاج خوب و متعادل، تعیین مسیر تربیتی کودکان خود را، تعیین مسیر رشد جوانان و کودکان خود را برنامه ریزی بکنیم و به یک موفقیت چشم‌گیری إن‌شاءالله برسیم.

دکتر مژده پورحسینی