تمهیدات فصل زمستان

در طب سنتی به شناخت فصل ها اهمیت فراوانی داده شده است. بدون بررسی فصل‌ها نمی‌توانیم تدابیر صحیحی برای سلامتی بیاندیشیم. در این مقاله به بیان خصوصیات فصل زمستان می‌پردازیم و تمهیدات لازم برای این فصل را بررسی می‌کنیم. همچنین بیماری‌های شایع در زمستان را بیان کرده و راه پیشگیری از آنها را نیز بررسی می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

•  محدودۀ زمستان
•  تمهیدات زمستان
  •  گرم نکردن بیش از حد محیط
  •  بستن منافذ خانه و ایجاد گرمای ملایم
  •  استفاده از پوشش مناسب
  •  راه‌کارهای پیشگیری از شوک حرارتی
  • فعالیت بدنی و ورزش کردن
  • تأمین غذای مورد نیاز بدن
• بیماری‌های زمستانه و راه‌های پیشگیری و درمان
  • نزله و زکام
  • غلبۀ بلغم
  • درد مفاصل
  • افسردگی و خمودگی

محدودۀ فصل زمستان

فصل زمستان مزاجی سرد و تر دارد یعنی فصلی که شروع آن با بارندگی‌ها و نزولات جوی در میانۀ سرما شروع می‌شود. یعنی قبلاً فصل سرما با پاییز شروع شده است، امّا هنوز رطوبت نیامده است تا آن موقع هوا سرد و خشک است، همین که رطوبت می‌آید فصل سرد و تر یعنی فصل زمستان شروع می‌شود، فصل سرمای به علاوۀ بارندگی اتفاق می‌افتد (حالا چه برف و چه باران و نزولات جوی مد نظر است).

تمهیدات فصل زمستان

در فصل زمستان چند نکتۀ خیلی مهم است که اگر رعایت کنید باعث می‌شود قوای آموزشی و تربیتی، پرورشی بچه‌های خود را بالا ببرید، زمینه‌ را فراهم‌تر کنید خصوصاً این‌که فصل زمستان اوج فصل درس خواندن مدارس و دانشگاه‌ها و غیره است و باید بیشترین مراقبت هم در همین فصول باشد.

۱. گرم نکردن بیش از حد محیط

از نکات خیلی مهمی که ما داریم و متأسفانه خیلی هم رعایت نمی‌شود، این است که باید فصل زمستان هوای خانه بیش از حد گرم نشود. همان نکته‌ای که درباره فصل تابستان گفته می‌شود که نباید در تابستان خانه را بیش از حد سرد کرد، این در مورد زمستان هم صدق می‌کند که هوای خانه نباید بیش از حد گرم شود. فصل زمستان یک مزاج حکیمانه‌ای دارد و بر اساس یک حکمت الهی سرد و تر آفریده شده است، باید سرد و تر بماند و بدن این مقطع سرد و تر را حس کند تا سلامت بدن حفظ شود و قرار نیست بدن دائماً در یک سطح ثابتی از سرما و گرما، تری و خشکی بماند، این نوسانات چهارگانۀ فصلی برای سلامت بدن و تعادل بدن لازم و ضروری است.

شوک حرارتی و عوارض آن

حالا اگر ما بیاییم با گرم کننده‌های خیلی قدرتمند فضای خانه و یا محل کار و محل آموزش، فضای تربیتی خود، مدرسه و دانشگاه و غیره را با فضای بیرونی متفاوت کنیم و نه تنها از آن فواید مزاجی فصل بهره نمی‌بریم بلکه به علت یک شوک حرارتی که مداوم و پی در پی وقتی خروج از خانه و ورود به فضای خارج از خانه یا خروج از فضای آموزشی و دوباره آمدن در فضای خیابان و غیره باعث می‌شود این شوک حرارتی دائماً به بدن وارد شود، بدن دچار سوء مزاج شود، بدن دچار تلاطم و شوک حرارتی شود و بیمار شود.

این بیماری‌ها هم بیماری‌های مزمن و بد علاجی هستند، بیماری که طبیعت را دچار شوک و سردرگم می‌کند، قدرت مقابله با بیماری را از او می‌گیرد. بنابراین باعث می‌شود بیماری‌های بد علاج و طولانی برای بدن ایجاد شود. اغلب بیماری‌های زمستانی که الآن ما در این دوره و زمانه می‌بینیم بیشتر آن‌ها به خاطر همین شوک حرارتی است و اگر همین رعایت کوچک انجام شود می‌توانید بچه‌های خود، جوانان خود را بیشتر سلامت نگه دارید و از قوای آن‌ها هم بیشتر استفاده کنید.

۲. بستن منافذ خانه و ایجاد گرمای ملایم

البته به یاد داشته باشید ما فصل سرما باید یک گرمای ملایم و متعادلی در فضای سکونت و استراحت خود داشته باشیم. اصلاً از توصیه‌های طب ایرانی این است که فضای زمستانۀ خانه باید به گونه‌ای باشد که هوای بیرون عبور نکند، یعنی می‌گوید منافذ خانه را ببندید یعنی جریان هوای سرد و سوزناک درون خانه نداشته باشید و از یک گرمابخش ملایم در فضای خانه استفاده کنید. یعنی تفاوت دمای بیرون و درون آن‌قدر فاحش نباشد که شما احساس کنید به بدن‌تان شوک وارد شده است.

در چنین شرایطی حالا چه این فضای درون را فضای آموزشی در نظر بگیرید، چه فضای خانه در نظر بگیرید، در یک چنین شرایطی این بهترین بهره از قوا برده می‌شود. یعنی بیرون سرد است، بدن با سرما تماس داشته است، داخل فضای آموزشی خانه می‌آید، کمی گرم‌تر است و آن کودک و آن جوان وقتی می‌آید آن پوشش اولیۀ خود را که حالا کت پوشیده است یا کاپشن پوشیده است، آن را می‌تواند در بیاورد، یعنی همین حد گرما کافی است. یعنی نباید دیگر تعریق داشته باشد.

اگر که فرد وارد فضای آموزشی یا وارد فضای داخلی شد و تعریق پیدا کرد و یا این‌که احساس کرد بدن او کلافه است، نیاز پیدا کرد که برود پنجره را باز کند و هوای بیرون را استنشاق کند، این یعنی تعادل حرارت خوبی برقرار نشده است. راهکار این است که با تنظیم پوشش یعنی فرد لباس گرم بپوشد و در فضا احساس راحتی کند و تنظیم دما در کنار همدیگر یک اختلاف حرارتی خیلی ملایم بین بیرون و درون ایجاد کنیم تا بهترین قوا را در اندام‌‌های رئیسه داشته باشیم و از آن‌ها استفاده کنیم.

۳. استفاده از پوشش مناسب در فصل زمستان

در فصل زمستان یک نکتۀ خیلی مهم پوشش مناسب است. به یاد داشته باشیم اگر که ما از لباس مناسب در زمستان استفاده کنیم، نیاز نیست که فضا را بیش از حد گرم کنیم. بنابراین بدن با پوشش خود یاد می‌گیرد که با قوای درونی خود تعادل حرارتی خود را برقرار کند. بنابراین آن قوۀ ایمنی و طبیعت بدن قوی می‌شود. یعنی خودش می‌تواند از خود مراقبت کند.

فواید پوشش مناسب در دمای معتدل

این تقویت قوای ایمنی و قوای طبیعت در درون بدن نه تنها برای جسم فرد، جوان و کودک شما خوب است، مفید است و او را به گونه‌ای از لوازم خارجی استقلال می‌دهد، بلکه حتی یک نوع پرورش روحی هم برای او محسوب می‌شود. یعنی این فرد روی قوای طبیعت خود اثر می‌گذارد. یعنی کودک نه تنها یاد می‌گیرد، بدن آن جوان نه تنها یاد می‌گیرد که حرارت و گرمای بدن را خودش تأمین کند بلکه یاد می‌گیرد در مقابله با هر امر آزارنده‌ای خارجی با تنظیم قوای طبیعت و سیستم ایمنی با آن مقابله کند نه خیلی زود به سراغ یک عامل کمک کنندۀ خارجی برود.

این یک اثر عمیق پرورشی هم در درون بدن دارد، همان‌طور که می‌دانید غیر از این‌که سرما و کلاً مناطق سرد بدن را مقاوم و مستحکم می‌کند. ما بهترین مزاج‌ها را دربارۀ افراد ساکن مناطق سردسیر و کوهستان داریم. در مناطق سردسیر و کوهستانی مزاج‌ها بسیار قوی و سرسخت بار می‌آیند. یعنی به آسانی بیمار نمی‌شوند و آسیب‌پذیر نیستند یعنی تلاطم و نوسان سلامت و بیماری آن‌ها خیلی کمتر است. همین کار را می‌شود در همۀ اقلیم‌ها انجام داد به شرط آن‌که اجازه بدهیم فصل نوسانات خود را به صورت سالم یعنی با مراقبت ملایم ما روی بدن افراد انجام بدهد.

همین که فصول کار خود را به درستی روی بدن انجام بدهند بدن آرام آرام به نقطۀ مقاومت و استحکام می‌رسد. بنابراین یک اصل خیلی مهم و عمده در طب ایرانی داریم و آن این‌که سرما تا وقتی که بیرون از بدن ایستاده است، عامل استحکام و تقویت بدن است و وقتی به درون بدن نفوذ کند عامل بیماری است.

پس ما یک کار مهم در فصل سرما داریم که نباید اجازۀ نفوذ سرما به درون بدن را بدهیم، نه این‌که اجازه ندهیم سرما با بدن تماس پیدا کند. این نکتۀ خیلی حساس و مهمی است. اگر می‌خواهید جوان و کودک شما بدنی محکم داشته باشد، با یک تغییر شرایط، با ورود اولین ویروس بیماری‌زا، با برخورد با اولین فرد بیمار سریع بیمار نشود و زمین‌گیر نشود و قوا و توان او همه فروکش نکند، شما باید خود این بدن را مستحکم و قوی کنید.

از کارهای مهمی که برای این کار می‌توانید انجام بدهید این است که بدن را از بیرون و از سطح با سرما آشنا کنید یعنی بگذارید بدن در معرض سرما قرار بگیرد، امّا نقاط و مراکز نفوذ سرما به بدن را باید ببندید. این مراکز سه مرکز اصلی هستند که إن‌شاءالله در قسمت بعدی دربارۀ آن صحبت می‌کنیم و این‌که چطور باید از آن مراقبت کنیم، امّا می‌خواهم این‌جا این اصل مهم جا بیفتد که لازم نیست ما با گرم کردن بیش از حد محیط، با گرم کردن بیش از حد بدن نگذاریم به هیچ وجه در فصل سرما و فصل زمستان هیچ سرمایی به بدن فرد و یا جوان و کودک ما برسد، بلکه فقط لازم است در مقابل سرمایی که نفوذ به درون پیدا می‌کند بدن را محافظت کنیم.

در این صورت است که ما هم یک بدن قوی، محکم و عضلانی پیدا خواهیم کرد که با سرما به راحتی کنار می‌آید و از وجود آن لذت می‌برد و هم از نفوذ و شیوع بیماری‌های فصل زمستان به درون بدن جلوگیری می‌کنیم.

۴. راه‌کارهای پیشگیری از شوک حرارتی

فصل زمستان، فصل سرما مزاجی سرد و تر دارد. با تماس سرمای ناگهانی ممکن است بدن دچار شوک شود. بنابراین همان‌طور که تدبیر حکیمانه هم قرار گرفته است، فصول به گونه‌ای تنظیم شدند که سرما آرام آرام می‌آید و آرام آرام خارج می‌شود و بدن معمولاً در ناگهان و غافلگیرانه با سرما مقابل نمی‌شود. گاهی اوقات خود ما با سوء تدبیرها باعث می‌شویم این حالت پیش بیاید.

الف. گرم نکردن بیش از حد محیط

از جمله که قبلاً هم اشاره کردیم خانه را بیش از حد گرم می‌کنیم، فضای آموزشی را بیش از حد گرم می‌کنیم و همین که بچه با آن بدن عرق کردۀ گرمِ برافروخته از درون خانه یا مدرسه یا دانشگاه بیرون می‌آید، در فضای بیرون قرار می‌گیرد و ناگهان یک شوک سرمایی شدید به او وارد می‌شود و بدن بیمار می‌شود. چه کار کنیم که این سرما به بدن نفوذ پیدا نکند. 1- فضاهای استقرار خود را مثل خانه، مثل آموزشگاه، مثل دانشگاه، مثل مدرسه و غیره را بیش از حد گرم نکنیم.

ب. استفاده از پوشش متعادل و متناسب با مزاج

دوم اینکه بدن را به طور کلی یعنی کل پوشش بدن را بیش از حد گرم نکنیم یعنی خیلی لباس گرم روی هم برای خود یا بچۀ خود نپوشانیم. یک لباس گرم متعادل متناسب با مزاج فرد باشد. یعنی اگر یک جوان یا کودکی گرم مزاجی دارید شاید یک پوشش زمستانه برای او کافی باشد، اگر یک بچۀ سرد و تر مزاج دارید شاید دو پوشش زمستانه برای او لازم باشد. این پوشش‌ها را بسته به مزاج او تنظیم کنید، ولی بیش از حد بدن را از لباس گرم انباشته نکنید که بتواند تماس با سرما را حس کند.

ج. پوشاندن نواحی نفوذپذیر بدن

سوم اینکه مهمترین قسمت بحث ما سه ناحیه است که نفوذ سرما از این سه ناحیه صورت می‌گیرد. اگر این سه ناحیه را درست بپوشانید کمترین احتمال وقوع بیماری‌های فصل سرما را در پی خواهید داشت و همچنین به یاد داشته باشید این سه منطقه از مناطقی است که از قدیم الایام در طب ایرانی در فصول سرد مورد توجه بودند و پوشش خاص برای آن‌ها توصیه شده است.

 سر

اولین ناحیه و شاید مهمترین آن سر است. خصوصاً در موضوع آموزش و تربیت که می‌خواهید از مغز و قوای مغزی بسیار استفاده کنید لازم است در فصل سرما از تماس مستقیم سرما با سر جلوگیری شود. یعنی پوشیدن کلاه از عادات پسندیدۀ سنتی ما است که متأسفانه امروز خیلی مورد اهمال واقع شده است و افراد خیلی نمی‌پسندند که در فصل زمستان کلاه روی سر خود بگذارند. حتماً این عادت را چه بزرگسال و چه جوان و چه کودک باید در فصل سرد داشته باشد که سر خود را با کلاه بپوشانید وقتی که از فضای داخل خانه یا آموزشگاه خارج می‌شوید و به فضای بیرون می‌آیید که در معرض هوای آزاد هستید.

سر از آن مناطقی است که اگر سرد شد نفوذ سرما در آن بسیار آسان است. یعنی ما یک منافذی در فضای سر داریم که می‌تواند سرما را به درون بکشد و اگر سرد شد تمام قوای مغزی، تفکر شما، یادگیری شما، تمرکز شما و غیره کاهش پیدا می‌کند و همچنین بیماری‌های سرد و مزمن مثل نزله‌ها که بسیار بیماری‌زا هستند. یعنی نزله‌ها آفت علم و آموزش هستند، شیوع پیدا می‌کند و زیاد می‌شود.

پاها

نقطۀ دوم که باید حتماً آن را بپوشانید پاها هستند. نفوذ سرما از کف پا بسیار سریع اتفاق می‌افتد. همۀ افراد خود این را حس کردند یعنی شما در فصل سرما دوست ندارید پای خود را روی سرامیک بگذارید و فرش کردن و پوشاندن کف خانه در فصل سرما خیلی لازم است یا این‌که دمای حرارتی از کف داشته باشد و همچنین پا را بپوشانید. یعنی عادت کنید که جوراب نخی مناسب یا پاپوش مناسب بپوشید.

از قدیم الایام پاپوش زمستانه خصوصاً حتی می‌خواستند از خانه خارج شوند این پوشش را تا زیر زانو یعنی ناحیۀ ساق هم حتماً می‌کشاندند که کار خیلی مناسبی است، باعث می‌شود نفوذ سرما به درون بدن کم شود و انواع بیماری‌های زمستانه کاهش پیدا کند.

گردن

نقطۀ سومی که برای محافظت از نفوذ سرما باید آن را بپوشانید گردن است. شال گردن یا پوشاندن ناحیۀ گردن هم از قدیم الایام جزء عادات طب ایرانی بوده است و در فصل سرما و زمستان شما باید گردن را با یک پارچۀ مناسبی که با مزاج شما تناسب داشته باشد، حالا از نوع پشم یا کتان باشد حتماً بپوشانید.

در واقع الآن ما می‌دانیم که غدۀ تیروئید در این‌جا واقع شده است و اگر غدۀ تیروئید سرما را به درون خود نفوذ بدهد کل متابولیسم بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد و این چیزی است که امروز در طب جدید کاملاً با آن آشنا هستید. پوشاندن جلوی گردن می‌تواند از محافظت کننده‌های شما در مقابل آسیب‌های سرمایی باشد، این سه ناحیه را در بچه‌های خود، در جوان‌های خود و در خود با دقت در فصل سرما بپوشانید و از بدن خود مراقبت کنید تا بتوانید از قوای قلبی و مغزی و سایر قوای درونی بدن خود به بهترین نحو استفاده کنید.

۵. فعالیت بدنی و ورزش کردن

زمستان فصلی سرد و تر است و به خاطر این‌که مدارس بچه‌ها و اوج کار آموزشی دانشگاه‌ها و غیره هم در همین فصل است شاید یک سری مراقبت‌های ویژه برای بهره‌گیری‌های تربیتی، آموزشی، پرورشی و غیره داشته باشد.

در فصل سرما دقت داشته باشید که باید بدن را گرم نگه بدارید و این گرم نگه داشتن نباید با وسائل گرما بخش خارجی به صورت افراطی باشد، بلکه بیشتر باید با ورزش صورت بگیرد.

فصل زمستان، بهترین فصل برای فعالیت بدنی

 از دیدگاه طب ایرانی مناسب‌ترین فصل در کل سال برای فعالیت بدنی فصل زمستان است. اگر می‌خواهید یک فصلی بهترین بهره را از ورزش ببرید، فصل زمستان است، چرا که هم باعث می‌شود بدن شما قوی بشود و این قوی شدن جلوی نفوذ سرما را می‌گیرد، هم باعث می‌شود بدن شما عضلانی بشود، یعنی استحکام اسکلتی عضلانی از خواص و فواید ورزش در طب ایرانی است که باز هر چه شما بافت عضلانی بهتری داشته باشید، قوۀ ایمنی و محافظتی بدنی بهتری دارید.

عضله، محافظ بدن

 کلاً در طب ایرانی عضله محافظ بدن است. هر چه شما عضله داشته باشید، بدن قوی‌تر داریم. هر چه فقط بافت چربی زیاد باشد، بدن شما سست‌ و تر و سرد می‌شود و هر چه خالی از عضله و چربی باشد، یعنی بدنی خشکیده و چروکیده داشته باشید، بدنی ضعیف از لحاظ ایمنی و مقاومت خواهید داشت.

بهترین زمان ساخت عضله

 پس تا می‌توانید برای خود یک بافت عضلانی مناسب بسازید که در فصل زمستان با ورزش کردن به بهترین نحو می‌توانید به این هدف برسید و همچنین می‌توانید قوای درونی خود را با ورزش تقویت بکنید. یعنی وقتی شما در فصل زمستان به خاطر تصفیه‌ای که در بدن خود انجام می‌دهید، ورزش می‌کنید و بدن را از انواع سموم پاک می‌کنید، قوای اندام‌های رئیسۀ خود را بالا می‌برید، چرا که آن‌ها را پاکسازی می‌کنید، به آن‌ها فرصت نفس کشیدن می‌دهید و فرصت استفاده از بهترین توانایی‌ها، یعنی بهره‌وری آن‌ها را بالا می‌برید.

دفع رطوبت‌های زاید با ورزش زمستانه

 مزاج ورزش گرم است. ورزش زدایندۀ رطوبت‌های زاید بیمارگونه از بدن است و چون دارید در فصل سرد و تر یعنی فصل زمستان به سر می‌برید، این رطوبت‌های بیمارگونه در بدن بیشتر خواهد بود و به واسطۀ سردی و تری فصل زمستان بیشتر نشست خواهد کرد و این‌که بدن سعی می‌کند بیشتر مواد غذایی را انباشته بکند، ذخیره بکند.

یک نوع قدرت ایمنی در بدن است که می‌خواهد از خود مراقبت بکند، نسبت به فصل سرما احساس بحران می‌کند، بنابراین انباشتگی مواد در درون بدن -مواد زیادی مواد اضافه بر نیاز که مصرف شده‌اند- باعث می‌شود بلغم‌ها، رطوبت‌ها سردی و تری کلاً در بدن زیاد بنشیند و شما به واسطۀ ورزش می‌توانید بدن را از عوارض این رطوبت‌های زاید خلاص بکنید، نجات بدهید و بدن را به یک سری قوت‌هایی مثل قوت اسکلتی، عضلانی، قوای اندام‌ها و کلاً در یک حالت تعادل برسانید و این باعث می‌شود که فضولات احتباس یافته کم بشوند.

 مروری بر فواید ورزش

ما بیشترین احتباس و انباشتگی مواد را در فصل زمستان داریم. به خاطر همین است که بهترین فصل هم برای پاکسازی‌ها، با مراقبت و ملایمت فصل زمستان، خصوصاً اواخر فصل زمستان و اوائل فصل بهار است که از شر مواد و فضولات احتباس پیدا کرده خلاص بشوید و بدن را دوباره سبک بکنید.

یک چیزی که باعث می‌شود شما بیش از حد گرفتار این مواد نشوید، بدن خسته نشود، اندام‌های رئیسه گرفتار فضولات زاید انباشته شده نباشند و قوای آن کاهش پیدا نکند، ورزش کردن است. می‌دانید ورزش گردش خون را بالا می‌برد. خود شما در هنگام ورزش می‌بینید که بدن شما گرم می‌شود، بدن شما سرخ می‌شود، یعنی وقتی ورزش می‌کنید خون دارد بهتر  در بدن می‌چرخد.

 وقتی که خون خوب می‌چرخد، به خلل و فرج بدن شما نفوذ پیدا می‌کند و مواد انباشته را مصرف می‌کند یا به درون گردش خون می‌کشد و به مجاری دفعی هدایت می‌کند. بنابراین بدن پاک می‌شود، پاکیزه می‌شود، قلب پاک می‌شود، مغز از رطوبت‌های زاید و انباشته پاک می‌شود، بنابراین قوای مغزی شما بالا می‌رود، قوای قلبی، آموزشی، معنوی شما بالا می‌رود، قوای عضلانی شما بالا می‌رود. پس در نتیجه اگر ورزش در زمستان را عادت خود، فرزندان و جوانان خود قرار بدهید، بهتر می‌تواند از مسائل آموزشی، پرورشی، تربیتی خود استفاده ببرید.

غیر از این‌که کلاً ورزش یک گرمای طبیعی، سالم و مطبوعی برای بدن ایجاد می‌کند که باعث می‌شود این گرما در فصل سرما به بدن شما کمک بکند تا تعادل حرارتی خود را با قوای طبیعی خود برقرار بکند.

حضرت امام رضا (ع) می‌فرمایند: حرکت فعالیت و کار را در ماه اسفند انجام بده که آن بسیار نیکو است. [1]

۶. تأمین غذای مورد نیاز بدن در فصل زمستان

 نیاز بیشتر بدن به غذا

همچنین در فصل زمستان به خاطر این‌که نیاز بدن ما به حرارت بالا می‌رود و به موادی که حرارت را در درون خود بدن بتواند ایجاد بکند، بنابراین نیاز بدن به غذا بالا می‌رود. چون اولین عامل ایجاد کنندۀ حرارت و انرژی از درون برای بدن، غذا است که سلول‌ها را فعال نگه می‌دارد و انرژی آن‌ها را تأمین می‌کند. بنابراین به طور متعادل در میان چهار فصل سال، فصل زمستان بیشترین میزان نیاز به غذا در بدن وجود دارد.

 پرهیز از پرخوری

البته به یاد داشته باشیم این نباید منجر به این بشود که ما در فصل زمستان پرخوری بکنیم، بیش از حد غذا بخوریم. بلکه منظور این است که غذای کافی و مناسب را به بدن برسانیم. مثلاً فرض کنید یک فردی در حال پرورش قوای جسمانی خود است، پرورش اندام خود است و این فرد دارد در یک سری مقاطعی رژیم می‌گیرد و غذا کم مصرف می‌کند یا سعی می‌کند غذاهایی که انرژی و کالری خوب دارند را مصرف نکند که اضافۀ وزن پیدا نکند.

 محدود نکردن تغذیه به غذاهای سرد و کم انرژی

در فصل زمستان باید مراقب باشد اگر خود را فقط محدود به سالاد و سبزیجات و غذاهای سرد و کم انرژی کرد، بدن او برای مقابله با شوک‌های حرارتی و مقابله با سرمای زمستانه با مشکل مواجه می‌شود و قوۀ ایمنی بدن او افت پیدا می‌کند و ممکن است این فرد از یک طرف اندام مناسب پیدا بکند امّا قوای ایمنی خود را ضعیف کرده باشد و مستعد انواع بیماری‌ها بشود یا مثلاً فرض کنید بچه‌ها اگر عادات غذایی مناسب پیدا نکنند، مثلاً بد اشتهایی، بد غذایی، غذای نامناسب یا کم خوردن غذا را در وعده‌های غذایی داشته باشند، در فصل زمستان نسبت به فصل تابستان آسیب بیشتری به آن‌ها می‌رسد.

چرا که این فصل بدن از غذا برای تأمین حرارت مناسب خود انرژی می‌گیرد و این حرارت حتماً باید از قوای درونی ایجاد بشود که بدن یاد بگیرد خود او در مواقع روبرو شدن با یک شک خارجی از خود مراقبت بکند، به خاطر همین است که بچه‌هایی که به طور مناسب غذا می‌خورند، در فصل زمستان هم خوب و کافی غذا می‌خورند، کودکان جوانان و نوجوانانی می‌شوند که در مقاطع مختلف هم در مقابله با شرایط خارجی بهتر می‌توانند از بدن خود مراقبت بکنند ایمنی و قوۀ مقاومت در بدن ما هم بالاتر می‌رود.

 قوی‌تر شدن قوۀ هضم

سیستم گوارش به طور کلی در فصل زمستان گرم‌تر و قوی‌تر می‌شود. نقطۀ مقابل فصل تابستان است. چون بیرون سرد است و درون نگران سرد شدن اندام‌های حیاتی خود است، بنابراین حرارت خود را در باطن متمرکز می‌کند تا از اندام‌های رئیسه و اصلی خود مراقبت بکند. بنابراین درون گرم می‌شود. قلبی گرم، معده‌ای گرم، گوارشی گرم، کبدی گرم و این باعث می‌شود که برای تولید گرمای مناسب در بدن، مواد غذایی درخواست بکند، از این مواد غذایی بهترین هضم را برای آن‌ها ایجاد بکند.

یعنی ما قوی‌ترین قوۀ هضم در طول سال را در فصل سرما داریم، چرا که بهترین حرارت را در درون بدن و متمرکز اطراف گوارش در فصل سرما داریم. این فصل زمستان با یک قدرت سیستم گوارشی بالا برای هضم غذاهای مختلف نسبت به فصل تابستان نیاز هم دارد که غذایی به تناسب، بیشتر دریافت بکند.

خوردن غذاهای گرم و پرهیز از سردیجات

این نیاز بیشتر به معنای پرخوری نیست، این نیاز بیشتر به معنای درهم خوری و روی هم خوری نیست و باز هم دقت داشته باشیم که اگر قرار است ما در فصل زمستان غذا بخوریم، مزاج آن غذا باید مقابل مزاج فصل زمستان یعنی سردی و تری باشد. باید بیشتر از غذاهای گرم متعادل استفاده بکنیم. گرمی که نسبت به فصل پاییز، گرمای بیشتری داشته باشند. به عبارتی سردیجات را از غذاها حذف بکنیم.

 این را حتی در روایت هم داریم. حضرت امام رضا (ع) می‌فرمایند: مبادا در فصل زمستان -در مورد بهمن ماه دارند صحبت می‌کنند- از ماهی تازه و ماست استفاده بکنید. دارند از این‌ها پرهیز می‌دهند.[2] دقیقاً همان نکته‌ای است که در طب ایرانی هم مورد اشاره واقع شده است و باید از سردیجات خصوصاً سردی‌های تر در فصل زمستان پرهیز کرد یا در حداقل ممکن و با مصلحات آن‌ها استفاده بشود.

 و توصیۀ به خوردن غذاهای گرم که باز هم در روایت آمده است که حضرت امام رضا (ع) می‌فرمایند: هر کسی می‌خواهد در فصل زمستان از سرماخوردگی دور بماند، هر روز سه لقمه از عسل بخورد.[3] یک مقدار مختصر گفته است. یعنی ما هیچ وقت افراط و زیاده روی در هیچ فصلی نمی‌پسندیم.

همین که سه لقمه از عسل را اشاره کردند، یعنی یک اندازۀ محدود و مزاج غذا و خوراکی که مشخص کردند به ما این الهام را می‌دهد که مناسب با همین توصیه‌های طب ایرانی، اگر گرمی‌ها را خصوصاً گرمی‌هایی را که انرژی خوب دارند و انرژی خود را به خوبی در دسترس بدن قرار بدهند و در این فصل استفاده بکنید، می‌توانید قوای ایمنی را بالا ببرید و در مقابل بیماری‌های زمستانه، از جمله سرماخوردگی که در این روایت اشاره شده است، بدن خود را محافظت بکنید و قوای درونی بدن خود را هم در حداکثر ممکن خود مورد استفاده قرار بدهید.

 بیماری‌های زمستانه و راه‌های پیشگیری و درمان

می‌خواهم دربارۀ بیماری‌های فصل سرما، بیماری‌های زمستانه که یک ارتباطی هم با بحث تربیتی ما دارند چند نکته‌ای را در این قسمت آخر اشاره بکنم که مقابله با آن‌ها خیلی هم مهم است.

۱. نزله و زکام

از مهمترین و شایع‌ترین و بیماری‌زاترین این بیماری‌ها که بیماری‌های بعدی را به دنبال خود دارند، نزله و زکام است. در فصل پاییز هم این مسأله وجود دارد. این‌که اصلاً به نزله بیماری اهل علم می‌گویند. هر کسی می‌خواهد بیشتر از مغز خود کار بکشد و می‌خواهد بیشتر از قوای فکری خود  استفاده بکند، مغز او بیشتر در معرض ضعیف شدن است، چون دارد خیلی از یک اندام کار می‌کشد، بنابراین ممکن است که اگر محافظت‌های دیگر حاشیه‌ای را نداشته باشد، بیش از بقیۀ افراد در معرض زکام و نزله قرار بگیرد.

 نزله همان ریزش‌های پشت حلق است، چیزی که شاید الآن به آن سینوزیت یا عفونت حلق می‌گویند. حتی تورم لوزه‌ها و غیره و این‌ها نمایش‌هایی از نزله است، این نزله باعث می‌شود که ضعف سر و تمام قوای دماغی به دنبال آن بیاید. یعنی اگر بچۀ شما، جوان شما گرفتار نزله و زکام شد، استفادۀ او از قوای فکری، از تمرکز خود، از حافظۀ خود، حتی از آموزش یعنی یادگیری و فراگیری او کاهش پیدا خواهد کرد و این مشکلی برای شما در امور تربیتی خواهد بود. پس از سر محافظت و مراقبت بکنید.

۲. غلبۀ بلغم

دومین بیماری که با آن در بیماری‌های زمستانه روبرو می‌شوید، غلبۀ بلغم یا غلبۀ سردی و تری است. فصل زمستان فصلی سرد و تر است، پس کسی که مزاج سرد و تر دارد یا در مقطع سرد و تر زندگی خود به سر می‌برد یا در اقلیم سرد و تر زندگی می‌کند، این عوامل بر مزاج فصل اضافه می‌شود و باعث می‌شود این نوع بیماری در او بیشتر دیده بشود.

 وقتی که بلغم غلبه پیدا بکند، فرض کنید شما یک کودکی دارید که مزاجی سرد و تر دارد و محافظت لازم را هم در فصل زمستان انجام نداده است و سردی و تری زمستان در مزاج او نفوذ کرده است و بلغم غلبه پیدا کرده است، این فرد خواب آلوده می‌شود، کسالت پیدا می‌کند، در انجام تکالیف خود کم توان می‌شود، نوعی سستی، رخوت، حالت کندی و زمین‌گیری برای او پیش می‌آید. یعنی غلبۀ بلغم از آن بیماری‌هایی است که فرد خیلی ناخواسته، بدون این‌که واقعاً دوست داشته باشند این‌طور باشد، می‌بیند که توان انجام کارهای خود را ندارد.

 باید این فرد را به سرعت درمان کرد. چه در مراحل اولیه با غذا و غیره که تدابیر خاص دارد، إن‌شاءالله اطبای طب سنتی به شما کمک می‌کند و چه اگر پیشرفت کرده باشد با پاکسازی‌ها و اصلاح سوء مزاج‌ها و نباید بگذارید این غلبۀ بلغم مزمن بشود و فرد به واسطۀ بیش از حد خوابیدن، دوباره بلغم بیشتر پیدا بکند یا به واسطۀ کم تحرکی و زمین‌گیری باز هم سردی و تری را در بدن خود بیشتر بکند.

۳. درد مفاصل

بیماری بعدی که در فصل زمستان خیلی شایع است، به خاطر سردی فصل، دردهای مفاصل است. خصوصاً سرد مزاج‌ها در این مرحله از سال در فصل سرما و خصوصاً اگر در مناطق سرد و تر به سر ببرند، بیشتر دردهای عضلانی اسکلتی پیدا می‌کنند، خصوصاً مفاصل و این موضوع بحث ما در مورد کسانی است که دارند به تربیت جسمانی می‌پردازند، می‌خواهند کارهای ورزشی بکنند، پرورش اندام کار بکنند، پرورش جسمی کار بکنند و کارهای حرفه‌ای فیزیکی انجام بدهند، این افراد در این فصول علی الخصوص از مفاصل خود و از سیستم اسکلتی عضلانی باید بیشتر در مقابل سرما مراقبت بکنند و نگذارند سرما در این‌ها نفوذ پیدا بکند. چون فصل بیماری‌های مفصلی، فصل زمستان است.

۴. افسردگی و خمودگی

 همچنین در ادامۀ فصل پاییز، خمودگی، افسردگی و دلگیری هم در مناطقی که زمستان‌های کم بارش دارند، در مناطق کم باران که زمستان همچنان مزاج سرد و خشک پاییزۀ خود را به همراه دارد می‌آورد، این‌ها گرفتار این مشکل می‌شوند. خصوصاً اگر نور مکان کافی نباشد، خصوصاً اگر هوای تازه در مکان جریان پیدا نکند، این افسردگی و خمودگی بیشتر می‌شود.

 حتماً توصیه می‌کنیم در فضاهای آموزشی و همچنین در فضای خانه و اتاق بچه برای انجام تکالیف و غیره و سایر مناطقی که با مکان‌هایی که با مسائل آموزشی و پرورشی شما سر و کار دارند، حتماً در فصل زمستان نور را کافی بکنید. حتی اگر نور بیرون کافی نیست، از نور مصنوعی استفاده بکنید. حتماً در روز چندین نوبت هوای تازه را جریان بدهید و حتماً تمرین تنفس طبی را که قبلاً در مورد آن با هم صحبت کردیم را انجام بدهید که فرد از خطر افسردگی و خمودگی نجات پیدا بکند.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج‏59، ص314.

[2]. بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج‏59، ص 314.

[3]. طب الرضا عليه السلام، ترجمه امير صادقى، ص 72.