آیه اولی الامر

آیه اولی الامر یکی از آیات مهمی است که در مسأله امامت مورد استناد شیعیان قرار می‌‌گیرد.
و این مقاله در نظر دارد پیرامون این آیه به پرسش‌های زیر پاسخ دهد:
• آیا اولی الامر هر حاکم و صاحب امری را شامل می‌‌شود حتی اگر ظالم و فاسق باشد؟
• آیا از این آيه به دست می‌‌آید که جانشینان پیامبر حتما باید معصوم باشند؟ نظر علمای اهل سنت در این رابطه چیست؟
• آیا در روایات اهل سنت امامان معصوم به عنوان اولی الامر معرفی نشده‌اند؟
• روایات شیعه چه توضیحاتی برای این آیه دارند؟
این مقاله بر پایه قرآن کریم معنای اولی الامر را شرح داده و آیه اولی الامر را بررسی می‌‌نماید و در ضمن آن به سوالات بالا پاسخ می‌‌دهد. ابتدا چکیده‌ای از مطالب ارائه شده است.

مقدّمه

امامت همانند نبوت شاخه‌ای از توحید است. امام رضا (ع) در حدیث سلسلة الذّهب امامت خود را شرط تحقق توحید دانسته‌اند. که ما این مطلب را در مقاله «امامت و ولایت الله» بیان کرده‌ایم.
اهل سنت در مسأله امامت و خلافت بعد از پیامبر اکرم (ص) دلایلی را مطرح می‌‌کنند. آنها بر شورا و اجماع تکیه می‌‌کنند که هم از جهت مصداق و هم از جهت اصل مسئله باطل و مردود است که در مقاله «امام بعد پیامبر از دیدگاه اهل سنت چه کسی است؟» می‌‌توانید به آن مراجعه کنید. شیعیان معتقد به امامت امیرالمؤمنین (ع) هستند که با نصب الهی و ابلاغ رسول اکرم (ص) صورت گرفته است و دلایل عقلی و نقلی برای آن مطرح می‌‌کنند. دیدگاه شیعه و دلایل آنها را می‌‌توانید در مقاله «امام حق از دیدگاه شیعه» مطالعه فرمایید.
در منابع شیعه به تعداد فراوانی از آیات استناد می‌‌شود که بر مساله امامت دلالت دارند و مسائلی را پیرامون آن بیان می‌‌کنند مثل آیه سوم آیه الکرسی که مبنا و ریشه مطلب را بیان می‌‌کند و پایه مباحث امامت است که در مقاله «تفسیر آیه الکرسی و مسأله امامت» به آن پرداخته‌ایم. یکی از آیات مهم در مساله امامت آیه ۵۹ سوره نساء است که به آیه اولی الامر شهرت دارد. با توجه به این آیه شریفه ثابت می‌‌کنیم که اطاعت از عده‌ای واجب است، و افرادی که امر امامت و خلافت را از خدا در دست داشته باشند ولی امر مؤمنین هستند.

آیه اولی الامر

قرآن در آیه اولی الامر به مؤمنین خطاب می‌‌کند:

اولی الامر یعنی صاحب فرمان. امر دو معنا دارد؛ یکی به معنای کار، دوم به معنای فرمان که «امر» به معنای فرمان، زیاد به کار رفته است.

در آیه اولی الامر نیز معنای «امر» فرمان است. در نتیجه اولی الامر به معنای صاحب فرمان و فرمانروا می‌باشد. بحثهای زیادی دربارهٔ این آیه مطرح شده است. خلاصهٔ سخن این است که شیعیان بر اساس روایاتی که از پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) صادر شده است مصداق اولی الامر را امامان اهل بیت می‌دانند، دوازده نور مقدس امامت. امیرالمؤمنین (ع) بعد از پیامبر اکرم (ص) اولین مصداق اولی الامر بودند.
اهل سنت نظرات دیگری دارند و می‌‌گویند که این آیه فرمان به اطاعت از مطلق اولی الامر داده است، یعنی آیه را به همهٔ حکام برگرداندند، اگر کسی فرمانروا شد، اطاعت از او واجب است.
در بررسی این نظر می‌گوییم که چنین چیزی نمی‌تواند فرمان خدا باشد. چرا که قرآن کریم در جای دیگری به مؤمنان دستور می‌دهد:

هیچگاه خداوند مؤمنین را به اطاعت از ظالمان و جنایتکاران امر نمی‌کند که این از نظر عقل و وجدان و شریعت اسلام باطل است؛ در حالی که اینها از نظر لغوی اولی الامر و فرمانروا هستند؛ پس هر اولی الامری واجب الاطاعه نیست، بلکه باید مشخصاتی داشته باشد. خوب اگر منظور این آیه این بود که هر کسی فرمانروا شد، از او اطاعت کنید، در قرآن تناقض پیش می‌آمد. آیا آیه می‌‌تواند در صدد بیان چنین مطلبی باشد؟

یک نکته ادبی

اینجا باید به یک نکتهٔ ادبی توجه کرد که نکتهٔ بسیار مهمی است. قاعده‌ای در ادبیات عرب است که این قاعده را سیوطی در الاتقان که کتابی در علوم قرآنی است آورده است و تفتازانی نیز در مطول که کتاب ادبی است این قاعده را ذکر می‌‌کند: گاهی الف و لام به جای ضمیر مضاف الیه می‌نشیند. مثالی را بیان می‌‌کنند:

همه گفتند: «الْمَأْوى» در اینجا به جای «مأواه» آمده است. «فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِی مأواه» بهشت جایگاه او است. ضمیر«ه» که مضاف الیه بوده برداشته شده و «ال» بر مضاف (مأوا)، آمده است.

بدون لحاظ این نکته ادبی عبارت گویا نیست و معنای آیه به این صورت می‌شود: کسی که از مقام خدا بترسد و نفس را از هوا و هوس باز دارد بدون شک بهشت جایگاه او است!؟
مثال دیگری که در قرآن است و روشنتر می‌باشد: حضرت زکریا (ع) از خداوند درخواست ذریه‌ای می‌‌کند. در مقدمهٔ درخواست می‌‌فرماید:

کنایه از این که به قدری سفید و نورانی است که گویا دارد شعله می‌کشد. عرضه می‌دارد که «وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ» منظور حضرت زکریا (ع) کدام سر است؟ در واقع «الرأس» به جای «رأسی» است. اگر این نکته در نظر گرفته نشود نمی‌توان آیه را درست معنا کرد و معنا این گونه می‌شود «خدایا استخوان من سست شده است و سر در حال پیری شعله می‌کشد» در حالی که منظور حضرت زکریا (ع) از «الرأس» سر خودش می‌باشد نه مطلق سر. درنتیجه به این صورت است «و اشتعل رأسی شیبا» ضمیر «ی» مضاف الیه برداشته شده است، به جای آن الف و لام آمده است.
دقیقاً ما همین نکته را در آیهٔ ذوی القربی می‌بینیم:

«قربا» یعنی ارحام و نزدیکان. در این آیه کدام نزدیکان مورد بحث است؟ آیا منظور این است که هر کسی برود به نزدیکان و ارحام خود مودت کند که اجر رسالت رسول الله (ص) باشد، این کار خوبی است اما ارتباطی با مسأله اجر رسالت ندارد. در اینجا «إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى» یعنی «إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی قُرْبای» ضمیر «ی» قربای برداشته شده است و به جای آن الف و لام گذاشته شده است. «القربی» به جای «قربای» یعنی «نزدیکانم» است. بنابراین نباید به «نزدیکان» معنا کرد و معنای صحیح «نزدیکانم» می‌باشد.
در آیهٔ اولی الامر نیز دقیقاً این نکته ادبی وجود دارد و اگر لحاظ نشود، خدشه ادبی و مفهومی پیدا می‌شود.

«الرسول» یعنی «رسوله»، یعنی «رسول خدا» را اطاعت کنید. «اولی الامر» یعنی «اولی امره» یعنی «صاحبان امر خدا»، افرادی که از طرف خدا فرمان ولایت را در دست دارند، را اطاعت بکنید.

این نکتهٔ بسیار مهمی است که برای فهم صحیح آیه، باید مورد توجه قرار گیرد. درنتیجه قرآن در این آیه امر به اطاعت از مطلق اولی الامر نمی‌کند، «أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ» یعنی «اطیعوا رسوله»، یعنی رسول الله، و «اولی الامر» یعنی «اولی امره»، کسی که امر ولایت را از خدا در دست دارد.
از این آیه نتیجه می‌گیریم که باید کسانی بعد از پیامبر اکرم (ص) باشند که خدا به آنها فرمان ولایت بدهد و مردم باید از آنها اطاعت بکنند و در غیر این صورت مگر می‌شود فرمان اطاعت از هر اولی الامری داده بشود؟! صدام از نظر مفهومی‌ یک اولی الامر و فرمانروا بود. خیلی از جنایتکاران تاریخ این چنین هستند. آیا قرآن اطاعت از اینها را واجب دانسته است؟ قطعاً اینطور نیست. پس اولی الامر یعنی اولی امره، کسی که صاحب فرمان و ولایت از طرف خدای تبارک و تعالی است.
پس این آیه ما را وارد این حوزه می‌‌کند که شما باید از اهل بیت پیامبر اکرم (ص) اطاعت کنید، اهل بیت فرمانروا هستند. اهل بیت مطهر هستند و باید کسی اطاعت شود که اولی الامر باشد. پس اهل بیت اولی الامر هستند.

نکات مهم آیه اولی الامر:

دربارهٔ این آیه باید چند نکته مطرح شود:
از این آیه معلوم می‌شود که اولی الامر معصوم هستند. چراکه خداوند فرمان مطلق و بدون قید و شرط داده است که از ایشان اطاعت شود. نکته قابل توجه اینکه فخر رازی که از بزرگان به نام اهل سنت است و خیلی در مذهب خود تعصب دارد، این مطلب را بیان کرده است. می‌‌گوید خداوند به طور جزم و قطع، امر به اطاعت اولی الامر نموده است و هر کسی که چنین امری برای او شده باشد، باید از هر خطا و اشتباهی معصوم باشد. زیرا در غیر این صورت اگر آن شخص، اقدام بر اشتباه و خطایی کند و یا دستور به کار خطایی دهد، لازمه امر خداوند به اطاعت از او، امر به همان کار خطایی که از او سر زده و یا فرمان داده است و خطا از این جهت که خطا است، مورد نهی است. نتیجه این است که در صورت عدم عصمت اولی الامر در آیهٔ فوق لازم می‌آید که امر و نهی در یک فعل و به یک اعتبار با هم جمع شده باشند، یعنی در یک مورد واحد خداوند هم امر به انجام آن و هم نهی از انجام آن کرده باشد. یک فرمان خطایی، از کسی که اولی الامر است صادر می‌شود؛ از یک طرف خدا فرمان داده است از او اطاعت بکنید، از این طرف فرمان داده است از کار خطا اطاعت نکنید و این تناقض در فرمان است. درنتیجه مقصود اولی الامر در آیه باید افراد معصوم باشند. 8
در روایات اهل بیت (ع) تأکید شده است که اولی الامر اهل بیت عصمت یعنی دوازده نور مقدس می‌باشند. امام باقر (ع) در حدیثی دربارهٔ این آیه فرمودند:

حدیث دیگری است که جابر می‌گوید:
خداوند آیهٔ «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ» را بر پیامبر خود نازل کرد. گفتم یا رسول الله، خدا و رسولش را شناختم، اولی الامری که خداوند اطاعتشان را با اطاعت خود مقرون کرده است چه کسانی هستند؟ فرمودند آنان جانشینان من و پیشوایان مسلمین پس از من هستند. نخستین آنان علی بن ابیطالب و بعد او حسن و بعد حسین، بعد علی بن الحسین، بعد محمد بن علی است که در تورات نام او به باقر معروف است و تو ای جابر وی را خواهی دید و چون او را ملاقات کردی سلام من را به وی برسان. سپس صادق، جعفر بن محمد است، بعد موسی بن جعفر، بعد از او علی بن موسی، بعد محمد بن علی، بعد علی بن محمد، بعد حسن بن علی است و سپس آن کسی است که نام او نام من است و کنیهٔ او کنیهٔ من. او حجت خدا در زمین و بقیة الله در بین بندگان است. 10
در مستندات برادران اهل سنت نیز احادیثی با همین مضمون وجود دارد. مثلاً حاکم حسکانی از رسول خدا (ص)، چنین نقل کرده است:
شریکان من کسانی هستند که خداوند اطاعت آنان را با اطاعت خویش و اطاعت من مقرون کرده است و دربارهٔ آنان این آیه نازل شده است «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ» امیرالمؤمنین (ع) سؤال می‌‌کند یا رسول الله اینها چه کسانی هستند؟ فرمودند: تو نخستین آنها هستی.
إنشاء الله بتوانیم به وظایف الهی خود در قبال این مقامات عصمت و طهارت (ع) عمل کنیم.

درس منادیان توحید

این مقاله بخشی از “درس‌ امامت” با عنوان “منادیان توحید” است که توسط استاد ارجمند دکتر سید محسن میرباقری تدریس شده است. علاقمندان به مباحث این درس می توانند آن را به صورت ویدیویی، صوتی یا متنی از لینک زیر دریافت کنند.

ورود به صفحه درس