روزه خاص الخاص چه نوع روزه‌ای است؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
در میان انواع روزه‌ها، روزه خاص الخاص به عنوان یک روزه ویژه است که گروه خاصی از روزه‌داران به آن اهتمام می‌ورزند. این نوع روزه به دلیل شرایط خاص و روحانی که بر اساس آن رعایت می‌شود، از دیگر انواع روزه‌ها متمایز است. روزه‌داران خاص الخاص، به افرادی اطلاق می‌شود که در جستجوی قرب الهی و تقویت ارتباط معنوی خود با خداوند، شرایط ویژه‌ای را برای روزه‌داری در ماه مبارک رمضان انتخاب می‌کنند.
به دلیل جایگاه خاص این نوع روزه‌داری، در این مقاله برآنیم که به بررسی معنی و مفهوم روزه خاص الخاص، ویژگی‌ها و شرایط آن، همچنین چگونگی نقش موثر این نوع روزه در ارتقاء روحیه معنوی و اقامه ارتباط با خداوند در زندگی انسان‌ها بپردازیم. امید است که این مقاله، زمینه رعایت و دقت بیشتر در ماه رمضان را برای ما فراهم نماید تا از برکات معنوی این ماه عزیز بیش از پیش بهره‌مند گردیم.
انواع روزه
1- روزه عوام: روزه‌ای که روزه‌دار در آن به خویشتن‌داری از مبطلات روزه چون خوردن و آشامیدن و کنترل شهوت می‌پردازد؛
2- روزه خواص: در این نوع از روزه، روزه‌دار علاوه بر روزه عوام، خودداری دست و پا، چشم و گوش از گناه و معصیت را نیز رعایت می‌کند؛
۳- روزه خاص الخاص: علاوه بر رعایت شرایط روزه خواص، روزه‌دار به محافظت از دل که از یاد خدا غافل نشود و تصفیه آن از رذایل اخلاقی، اهتمام ویژه دارد. این روزه، روزه انبیاء، صدیقین و مقربین است که روزه قلب و فکر می‌گیرند.
خاصان چه کسانی هستند؟
خاصان، به افرادی اطلاق می‌شود که نگاه ویژه‌ای به عبادات و ارتباطات معنوی دارند و به نوعی وظیفه شناسی آنها نسبت به فرایض و امورات معنوی، فراتر از دیگران است. این اصطلاح در اکثر مواقع به افرادی اشاره دارد که به اصول و قواعد دینی و روحانی به طور عمیق‌تری پای‌بند بوده و در جستجوی ارتباط نزدیک‌تر با خداوند و تجربیات معنوی غنی‌تری هستند. این افراد معمولاً ویژگی‌های زیر را دارند:
۱. ارتباط نزدیک با خداوند: خاصان به دنبال تقویت رابطه خود با خداوند هستند و سعی می‌کنند در همه ابعاد زندگی خود، او را در نظر گیرند. آنها معمولاً به ذکر، دعا و عبادت بخصوص روزه در ماه رمضان توجه زیادی نشان می‌دهند.
۲. اخلاق و رفتار نیکو: این افراد معمولاً در زندگی روزمره خود به اخلاق و رفتار نیکو، احترام به دیگران و رعایت اصول اسلامی مقید هستند.
۳. علم و دانش دینی: خاصان معمولاً دارای دانش و آگاهی عمیق‌تری از معانی و مفاهیم دینی می‌باشند و به یادگیری علوم دینی علاقمندند.
۴. زهد و واجبات: خاصان به اصول زهد و دوری از دنیای مادی مقید هستند و تلاش می‌کنند تا از تعلقات دنیوی فاصله بگیرند و زندگی ساده‌ای همراه با قناعت داشته باشند.
۵. توجه به عبادات ویژه: این افراد معمولاً به انجام عبادات خاص، روزه‌های مستحبی، شب‌زنده‌داری و دیگر معارف دینی می‌پردازند و این اعمال را به عنوان راهی برای نزدیک‌تر شدن به خداوند در نظر می‌گیرند.
روزه خاص الخاص، تقویت کننده پرهیزکاری
خاصان افرادی هستند که با تلاش در جهت تقویت ارتباط با خداوند، به دنبال نیکی و تعالی روحی خود هستند. آنها می‌توانند به عنوان الگوهایی برای دیگران در زمینه زندگی معنوی و دینی معرفی شوند که همواره در جستجوی حقیقت و نور الهی زندگی می‌کنند. از جمله آنها می‌توان به پیامبران، ائمه معصومین (علیهم‌السلام)، علما و صدیقین اشاره داشت. در این راستا، روزه خاص الخاص، یکی از روش‌های آنها برای تحقق این اهداف است.
این افراد همان طور که در قرآن کریم آمده است، تقوا را حاصل روزه می‌دانند. خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ[1]»؛ ای اهل ایمان، بر شما هم روزه واجب گردید چنانکه بر امت‌های گذشته واجب شده بود، و این دستور برای آن است که پاک و پرهیزکار شوید.
آنها که درک درستی از خطاب مهربانانه خداوند برای تکلیف روزه دارند، با جان و دل مشتاق ماه رمضان هستند و برای رسیدن آن لحظه شماری می‌کنند تا از فیوضات آن بهره‌مند شوند؛ چراکه آنها در عبادت روزه به این باورند که برای رسیدن به مرحله اخلاص باید از فرصت روزه‌داری استفاده کرد. این حدیث امام علی (علیه‌السلام) که می‌فرماید: «خداوند روزه را برای آزمایش اخلاص بندگان واجب کرد[2]»، گواه این معرفت است.
عامل تحقق روزه خاص الخاص
اگر در ماه رمضان همه امورات بنده برای پروردگار متعال باشد؛ روزه خاص الخاص محقق می‌شود. به همین دلیل است که در روز اول ماه مبارک رمضان از خدای مهربان می‌خواهیم «اللَّهُمَّ اجْعَلْ صِیَامِی فِیهِ صِیَامَ الصَّائِمِینَ»؛ خداوندا روزه مرا روزه خاص الخاص قرار بده. این روزه، روزه‌ای هست که با آن در دل روزه‌دار غیر از خدا هیچ چیز دیگری نباشد و بنده با رنگ خدایی دادن به لحظه لحظه خود در رمضان الکریم، هدفی جز جلب رضایت پروردگار نداشته باشد.
تشویق شهید مطهری به روزه خاص الخاص
شهید مطهری درباره روزه خاص الخاص می‌گوید: «یک ماه رمضان را تجربه کنید و یک روزه واقعی، همین‌طور که پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) فرموده است و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) دستور داده‌اند، روزه بگیرید؛ یعنی اولًا ظاهر روزه را که ترک کردن مأکولات و مشروبات و یک عده مسائل دیگر است، عمل کنیم. این کار را که البته همه ما می‌کنیم، ولی آن روزه‌ای که در حدیث «روزه خاص الخاص» تعبیر شده است، آن روزه را هم بگیریم؛ یعنی در این یک ماه، تنها دهان ما روزه نگیرد، زبان ما هم روزه بگیرد.
در ماه رمضان کوشش کنیم که زبان ما غیبت نکند، دروغ نگوید ولو این دروغ برایمان منافع زیادی دارد؛ زبان ما افطار نکند، چون روزه تنها به نخوردن نیست. پیغمبر فرمود: «رُبَّ صائِمٍ لاحَظَّ لَهُ الَّا الْجوعُ وَ الْعَطَشُ»؛ ای بسا روزه‌دارهایی که حظّ و بهره‌ای ندارند جز گرسنگی و تشنگی. زبان ما بیهوده و لغو نگوید، جز حرفی که مورد نیاز زندگی دنیای ما یا آخرت ماست، حرف دیگری نزند. گوش ما غیبت نشنود، لهو و لعب نشنود، فحش نشنود؛ چشم ما به ناموس مردم خیره نشود؛ دست ما به طرف خیانت دراز نشود؛ قدم ما به طرف خیانت و ظلم نرود.
در مقابل، این ماه رمضان را ماه اطعام و دلجویی و محبت و احسان و خدمت قرار بدهیم. امتحان کنیم، یک ماه رمضان کوشش کنیم انسان باشیم، آن وقت شما ببینید بعد از یک ماه، عبادت و عبودیت اثر خودش را می‌بخشد یا نمی‌بخشد؛ ببینید بعد از یک ماه همین روزه شما را عوض می‌کند یا نمی‌کند؟!»
درخواست روزه‌داران از درگاه خداوند در دعای روز هفتم
در دعای روز هفتم ماه مبارک رمضان، روزه‌داران از خداوند درخواست می‌کنند: «اَللّهم اعنّی فیهِ علی صِیامِهِ و قیامِهِ و جَنّبنی فیهِ من هَفَواتِهِ و آثامِهِ و ارْزُقْنی فیهِ ذِکْرَکَ بِدوامِهِ بتوفیقِکَ یا هادیَ المُضِلّین»؛
خدایا یاری کن مرا در این روز بر روزه گرفتن و عبادت و برکنارم دار در آن از بیهودگی و گناهان و روزیم کن در آن یادت را برای همیشه به توفیق خودت ای راهنمای گمراهان.
کسانی که روزه خاص الخاص می‌گیرند، قلب‌شان در ماه رمضان به غیر خدا متوجه نمی‌شود. طبق دعای روز هفتم از خدا می‌خواهند: خدایا روزی کن که در ماه رمضان دائماً به یاد تو باشم، چه با زبان چه با قلب.
خاصان درگاه خداوند از او درخواست راهنمایی می‌کنند، همانی که گمراهان و غفلت زدگان را راهنمایی می‌کند، و از عمق جان از او می‌خواهند که دعای روز هفتم درباره آنها مستجاب شود.
در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است: «هیچ پرنده ای به دام صیاد نمی‌افتد، جز با غفلت کردن از یاد خدا و ترک سبحان الله[3]». همه موجودات عالم از درخت و گل و گیاه گرفته تا کوه و دشت و دریا ذکر خدا می‌گویند، پس چرا انسان جز غافلین باشد و تسبیح خدا نگوید؛ زیرا دلی که در گرو خدا نباشد اسیر دام صیاد می‌گردد.
روزه خاص الخاص، سپری از آتش جهنم
رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «روزه، سپری در برابر آتش است[4]». روزه‌ای که انسان در حین روزه‌داری از حرام دوری می‌کند. حتی کارهای مباح را ترک کرده، با کم کردن کارها و امور دنیوی به مستحبات پرداخته و به تدبر و تلاوت قرآن کریم می‌پردازد، چون خداوند از بندگان خود این گونه خواسته است.
روزه خاصان این گونه است و آنان به قدری در تقویت اراده قوی می‌شوند که علاوه بر پرهیز از حرام، مکروهی را انجام نمی‌دهند و امور ثواب و خیر آنها تعطیل نشده بلکه برای جلب رضایت پروردگار بی‌وقفه می‌کوشند. این طور روزه گرفتن است که در روز قیامت به عنوان سپری برای بنده از آتش جهنم او را نجات می‌بخشد.
روزه خاص الخاص، روزه جوارح
افرادی که علاوه بر امساک از خوردن و آشامیدن مراقبت ویژه‌ای نسبت به دیگر اعضا و جوارح خود دارند، می‌توانند به مرحله‌ای دست یابند که مورد توجه پروردگار قرار بگیرند. چراکه روزه‌ای که در آن اندام‌ها از حرام الهی حفظ نشود فایده برای آن فرد ندارد.
بانوی دو عالم، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) می‌فرماید: «اگر روزه‌دار زبان و گوش و چشم و اعضا و جوارح خود را نگه ندارد، روزه به چه کارش می‌آید[5]». فلسفه و حکمت این نوع از روزه این است که دیگران از دست و زبان و دیگر جوارح فرد روزه‌دار در امان هستند و چون فرد هدفی جز جلب رضایت خداوند ندارد در راه خدمت به خلق قدم برمی‌دارد و چه زیبا نگاه محبوب را به خود جلب می‌نماید.
روزه خاص الخاص و کسب معرفت
با روزه باید اراده خود را در برابر گناه قوی کرد و به معرفت و شناخت رسید. اما با کدام روزه؟ چراکه چشم می‌بیند و دل می‌خواهد، اینجاست که اگر چشم بر روی خواسته نفس بسته شود، نور الهی در دل پدید می‌آید. دیگر اعضا و جوارح نیز همین گونه‌اند، طالب لذت زودگذر دنیایی‌اند. آنجاست که برای بندگان خاص خدا، با گرفتن روزه خاص الخاص، و دریافت حقایق عبودیت و بندگی دیگر امور دنیوی در نزدشان پست و حقیر است و شیرینی و حلاوت این صفا و نشاط عبادت چنان در دل‌هایشان جا می‌گیرد که دنیا و زینت‌هایش در نظرشان نمی‌آید.
اندرون از طعام خالی دار تا در او نور معرفت بینی[6]
به همین دلیل، ماه رمضان ماه رشد و تعالی است و می‌بایست با دیگر روزها و ماه‌‌های تفاوت چشمگیری برای فرد داشته باشد و در روایات به مومنین توصیه شده که از ماه رجب و شعبان این آمادگی را در خود ایجاد کنند تا با رسیدن به ماه میهمانی خدا با آمادگی حاضری خود را در این امتحان عظیم نزد پروردگار بزنند. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «هرگاه روزه گرفتی باید گوش و چشم و مو و پوست تو نیز روزه داشته باشد. آن حضرت اعضای دیگری را نام برد و فرمود: روزی که روزه گرفته‌ای با روزی که روزه نیستی یکسان نباشد[7]».
به سوزنی که دهان‌ها بدوخت در رمضان بیا بدوز دهانم که سیرم از گفتار[8]
اثرات و برکات معنوی روزه خاص الخاص
از مهم‌ترین آثار و برکات روزه واقعی، تقوا و خداترسی است. روزه، یگانه عبادت مخفی است که بین بنده و خدای اوست. روزه تقویت کننده اراده، عاطفه و صبر است. روزه خاص الخاص علاوه بر ترک گناه و معصیت، خالی کردن دل از غیر خداست. خاصان و مقربان درگاه خداوند می‌دانند که روزه انسان را شبیه فرشتگان می‌کند؛ زیرا فرشتگان از شهوت و خوردن و آشامیدن به دورند.
برای رسیدن به این مرحله، روزه‌دار می‌بایست از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حق، ناسزا و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزاری، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخن چینی و حرام خواری دوری کند و به دیگران امنیت بخشد. همچنین نسبت به نماز، صبر، صداقت و یاد قیامت توجه خاص و برگزیده داشته باشد.
علاوه بر آن، از خداوند باید یاری و توفیق عبادت در این ماه عظیم را خواست، که اگر این توفیق حاصل شود، دیگر تن احساس خستگی و کسالت ندارد و عبادت، دعا و نیایش بر شمیم جان بنده می‌نشیند.
فرصت رمضان و روزه خاص الخاص
سال ها قبل در قم واعظی بود به نام میرزا محمد تقی اشراقی؛ ایشان به قدری در فن خطابه قوی بودند که تا زنده بود، مرحوم آقای فلسفی به قم دعوت نمی‌شد. مرحوم اشراقی از قول پدر (مرحوم ارباب) این طور نقل می‌کردند: سحر ماه رمضان به حرم امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) مشرف شدم و مشاهده کردم؛ عده‌ای در قنوت نماز وتر دعای ابوحمزه ثمالی را از حفظ می‌خوانند و اشک می‌ریزند؛ وقتی تعداد ایشان را شمردم دیدم هفتاد نفر هستند!
همچنین مرحوم شیخ عباس قمی در احوالات آقا سید صدر الدین عاملی اصفهانی می‌نویسد: «این سید جلیل، بسیار گریه کننده و فراوان اهل مناجات با خدا بود. شبی از شب‌های ماه رمضان به حرم امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در نجف وارد شد و بعد از زیارت مشغول به دعای ابوحمزه ثمالی گردید. وقتی به جمله «الهی لاتؤدبنی بعقوبتک» رسید، به گریه افتاد و پیوسته این جمله را تکرار کرد و آنقدر گریه کرد تا از حال رفت و او را از حرم بیرون بردند[9]».
سخن آخر
در پایان باید گفت، رمضان، ماه سوزاندن گناهان و ماه بخشش و مغفرت است، برای دریافت فیوضات الهی می‌بایست روزه خاص الخاص گرفت و بر تمام اعضا و جوارح خود مراقبت داشت، برای تهذیب و تزکیه نفس تلاش کرد و از باری تعالی درخواست توفیق نمود. در این مرحله بنده به اوج بندگی می‌رسد، ثمره این ماه لطافت روح و دوری از دوزخ، دریافت رحمت و مغفرت می‌گردد و بهترین تقدیرها برای بندگان خوب خدا در شب‌های قدر رقم می‌خورد. از همه مهم‌تر این که اثرات و تغییراتی در رفتار، کردار و گفتار فرد در بعد از این ماه در فرد ایجاد می‌کند و محروم واقعی کسی است که از این همه خیر و برکت در رمضان بی‌نصیب باشد.
درخواست زیبای امام سجاد (ع) با شروع ماه رمضان
اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَأَلْهِمْنَا مَعْرِفَهَ فَضْلِهِ، وَإِجْلَالَ حُرْمَتِهِ، وَالتَّحَفُّظَ مِمّٰا حَظَرْتَ فِیهِ، وَأَعِنَّا عَلیٰ صِیَامِهِ بِکَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیکَ[10]،…
خداوندا بر محمد و آل او درود فرست و توفیق شناخت فضیلت این ماه و بزرگداشت حرمت آن و خوددارى از آنچه در آن ممنوع فرمودهاى را به ما الهام فرما، و ما را یارى کن که ماه رمضان را روزه بگیریم با نگه داشتـن اعضا و جوارح از ارتکاب گناهان و به کارگیرى آنها در آنچه که موجب خشنودى تو مىشود.
[1] . سوره بقره، آیه 183.
[2] . نهج البلاغه، حکمت ۲۵۲.
[3] . گزیده کافی، ج ۳، ص ۱۳.
[4] . الکافی، ج 4، ص 18.
[5] . مستدرک الوسائل، ج 7، ص 366.
[6] . سعدی.
[7] . الکافی، ج 4، ص 87.
[8] . جلال‌الدین محمد بلخی – مولوی.
[9] . گنجینه معارف، ج ۲، ص ۳۲۳.
[10] . صحیفه سجادیه، دعای 115.