آیا دعا در سرنوشت انسان تاثیر دارد؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
تأثیر دعا در سرنوشت انسان موضوعی است که همواره در متون دینی و ادبیات معنوی مورد توجه قرار گرفته است. دعا به عنوان یک عمل عبادی و رابطه ملکوتی بین انسان و خداوند، می‌تواند نقش بسزایی در سرنوشت فرد ایفا کند.
در دین اسلام، دعا وسیله‌ای برای جلب رحمت الهی و بهبود وضعیت زندگی است. آیات و روایات متعددی در قرآن و سیره پیامبر (صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم) وجود دارد که بر اهمیت دعا و استجابت آن تأکید می‌کنند. این مقاله به بررسی تأثیر دعا در سرنوشت انسان و ابعاد مختلف آن می‌پردازد.
بررسی تأثیر دعا در سرنوشت انسان در آیات قرآن
تأثیر دعا در سرنوشت انسان در آیات قرآن به عنوان ابزاری مؤثر مورد توجه قرار گرفته است. آیه ۶۰ سوره غافر به صراحت می‌گوید: «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛ مرا با (خلوص دل) بخوانید تا دعای شما مستجاب کنم. این آیه تاکید می‌کند خداوند از بندگانش می‌خواهد که به درگاه او دعا کنند و وعده استجابت دعاها را می‌دهد. این آیه اهمیت دعا و تأثیر آن بر زندگی مؤمنان را نشان می‌دهد.
در جای دیگری از قرآن، خداوند متعال می‌فرماید: «… أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي…[1]»؛ و چون بندگان من (از دوری و نزدیکی) من از تو پرسند، (بدانند که) من به آنها نزدیکم، هرگاه کسی مرا خواند دعای او را اجابت کنم…
این آیات به ما تأثیر دعا در سرنوشت انسان را یادآوری می‌کند و این که دعا نه تنها راهی برای طلب یاری است، بلکه فرصتی برای نزدیکی به خداوند نیز می‌باشد.
بررسی تأثیر دعا در سرنوشت انسان در روایات اهل بیت (علیهم‌السلام)
پیامبر اکرم (صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم) و اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز بر تأثیر دعا در سرنوشت و اهمیت آن تأکید دارند. بزرگان دین در دعاهای خود از خداوند طلب رحمت، هدایت و کمک می‌کردند. این امر الگویی برای مسلمانان است تا در زندگی روزمره خود به دعا توجه و آن را عمل کنند.
همچنین از اهتمام و سفارش آنها به دعا می‌توان نتیجه گرفت که تأثیر دعا در سرنوشت انسان، به عنوان تأثیری ژرف می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات و موانع زندگی باشد.
در این باره پیامبر خدا (صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم) می‌فرماید: «آيا سلاحى را به شما نشان دهم كه از دشمنان نجاتتان مى‌دهد و روزى‌تان را زياد مى‌كند؟ عرض كردند: آرى. فرمود: شب و روز به درگاه پروردگارتان دعا كنيد؛ زيرا سلاح مؤمنين دعاست[2]».
ایمان داشتن به تأثیر دعا در سرنوشت
یکی از ابزار قوی و مهم معنوی در زندگی انسان دعاست. بسیاری از روایات اسلامی به تأثیر دعا در سرنوشت تأکید می‌کنند که دعا می‌تواند عاقبت فرد را تحت تأثیر قرار دهد و او را از بدبختی و فلاکت به سوی نیک‌بختی سعادتمندی سوق دهد.
دعا، نه تنها ابزاری برای ارتباط با خداوند است، بلکه می‌تواند در تغییر مسیر زندگی و ایجاد شرایط بهتر برای انسان مؤثر باشد.
برخی از روایات بیان می‌کنند که دعا وسیله‌ای برای نجات از مشکلات و سختی‌هاست. به عنوان مثال، دعای هفتم صحیفه سجادیه که در ایام کرونا نیز مقام معظم رهبری (مدّظله‌العالی) نیز مداومت بر خواندن آن را توصیه کردند. یا دعای غریق[3]، دعای مشمول و … که در شرایط سخت علاوه بر کمک به فرد، آرامش قلب و امید را نیز به برای او همراه دارد؛ زیرا که باعث اطمینان خاطر می‌گردد .
به همین دلیل، از سوی ائمه اطهار (علیهم‌السلام) به پیروانشان سفارش می‌شود که به دعا و نیایش توجه کنند و در سختی‌ها و مشکلات از آن مدد بجویند و به تأثیر دعا در سرنوشت خود ایمان داشته باشند و زمینه فرجام نیکوی خود را در دنیا و آخرت فراهم نمایند.
افزون بر آن دعا می‌تواند باعث تغییر تقدیر الهی شود؛ زیرا خداوند رحمت و فیض خود را بر اساس لیاقت و شایستگی انسان‌ها نازل می‌کند. هر چه انسان به خدا نزدیک‌تر شود و تقوای بیشتری داشته باشد، برای دریافت لطف و رحمت الهی شایسته‌تر و لایق‌تر می‌شود.
دعا و اعمال نیک و صالح، نشان‌دهنده یک تحول درونی و هیجان روحی هستند. وقتی که آدمی به دقت و با سوز و گداز دعا می‌کند، احساس نزدیکی بیشتری به خداوند دارد. به همین دلیل، درخواست‌هایی که با عنایت و توجه به درگاه پروردگار عالم از او خواسته می‌شوند، معمولاً پذیرفته شده و می‌توانند تقدیر فرد را تغییر دهند.
به عبارتی، دعا کردن به انسان کمک می‌کند تا درهای رحمت الهی را به روی خود باز کند و زندگی خود را به سمت بهتر شدن هدایت کرده و با دیدن نتایج آن به تأثیر دعا در سرنوشت خود آگاه شود.
دعای چه کسانی به مرحله اجابت می‌رسد؟
در قرآن کریم به این نکته اشاره شده که فقط دعا و درخواست آن گروه مستجاب است که افرادی باایمان و دارای عمل نیک باشند؛ چنانکه می‌فرماید: «وَيَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَيَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ[4]»؛ دعای آن دسته مستجاب می‌گردد که ایمان دارند و عمل صالح انجام می‌دهند و خداوند از فضل و کرم خود، نعمت خود را در حق آنان افزایش می‌دهد». این شایستگی در اثر ایمان و عمل صالحی است به شخص دعا کننده بخشیده و دعای او مستجاب می گردد؛ و حتی در سرنوشت او تأثیر دارد.
پافشاری و اصرار بر دعا برای تغییر سرنوشت
یکی از نکات مهم و کاربردی این است که استقامت و پافشاری در دعا و یقین به اجابت دعا، نشان از اعتماد به خداوند و جلب محبت پروردگار است. در این خصوص به روایتی از امام جعفر صادق (علیه‌السلام) می‌پردازیم که می‌فرماید:» سَل حاجَتَكَ وَ اَلِحَّ فی‌الطَّلَبِ فَاِنَّ اللهَ یحبُّ اِلحاحَ المُلِحّینَ مِن عبادِهِ المُؤمنین[5]»؛ حاجت خود را از خدا بخواه و بر آن پافشاری کن. خداوند بندگان مؤمن خود را که در خواسته‌هایشان اصرار و پافشاری می‌کنند، دوست می‌دارد.
پس اگر انسان همانند گدای سمجی که برای دریافت صله پیله کرده، از درگاه خداوند عاجزانه درخواست خود را بخواهد، بنا به فرموده امام صادق (علیه‌السلام) به آن خواهد رسید و تأثیر دعا در سرنوشت خود را تجربه خواهد کرد.
دعا کلید گشودن درهای بسته
تأثیر دعا در سرنوشت، اصرار بر دعا برای تغییر آن، رسیدن به خواسته و رفع نیاز همان است که خداوند متعال از بنده خود توقع دارد که او در خانهٔ غیر از خالق خود را نزند؛ زیراکه خداوند مشتاق شنیدن صدای بندگان خود است. این نکته مهم در کلام امام علی (علیه‌السلام) کاملاً مشهود است. حضرت می‌فرماید: «اَلدُّعاءُ تِرسُ المُؤمنِ وَ مَتی تُكثِرُ قَرْعَ البابِ یفتَحُ لَك[6]»؛ دعا سپر و حفاظ مؤمن است. تو هر وقت دری را زیاد بکوبی بالأخره به روی تو باز خواهد شد.
این بدان معناست که هرگاه شما به طور مکرر و با اصرار در دعا، با خدای خود مناجات کنید، در نهایت درها به روی شما باز خواهند شد و به نتیجه خواهید رسید.
افزون بر آن پیامبر گرامی اسلام (صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم) در مورد این که چه وقت دعا کنیم؟ می‌فرماید: «اَكثِرْ مِنَ الدُّعاءِ فَاِنّكَ لاتدَری مَتی یستجابُ لَكَ؟![7]»؛ تا می‌توانی زیاد دعا کن، تو چه می‌دانی دعایت در چه وقت به اجابت خواهد رسید؟
نقش دعاهای خاص در تغییر سرنوشت
از آنجایی که تأثیر دعا در سرنوشت، نقش مهمی در موفقیت فرد ایفا می‌کند، بخصوص اگر دعای افراد خاص در حق او باشد می‌تواند عاقبت بخیری فرد را رقم بزند. پس برای جلب این گونه دعاها باید تلاش کرد. از جمله این افراد عبارتند از:
- دعای صالحان: یکی دیگر از دعاهای تأثیرگذار بر سرنوشت انسان‌ها، دعای افرادی است که در راه خدا و انجام اعمال نیکو، تلاش می‌کنند. از آنجایی که افراد با تقوا و بزرگوار نزد خداوند قرب و منزلت ویژه‌ای دارند، می‌توانند در دعا برای دیگران مؤثر باشند.
- دعای ولیّ خدا: به دعای پیامبران، امامان و اولیاء الهی اطلاق می‌شود که دارای اهمیت ویژه‌ای هستند. دعای این افراد به عنوان مقربان الهی، به سبب نزدیکی‌شان به خداوند، به استجابت نزدیک‌تر است و تأثیر دعای آنها در سرنوشت انسان‌ها به وضوح نمایان است. دعای آنان می‌تواند به عنوان شفاعتی در محضر خدا تلقی شود و زمینه‌ساز رحمت و بخشش خداوند بر بندگان باشد.
دعای ولیّ خدا نه تنها به فرد آرامش روحی و معنوی می‌دهد، بلکه می‌تواند در برآورده شدن خواسته‌ها و نیازهای مادی و معنوی تأثیرگذار باشد. نمونه‌های تاریخی نشان می‌دهد که دعاهای این افراد در شرایط دشوار زندگی، موجب هدایت و موفقیت جامعه شده و نقش بسزایی در دگرگونی سرنوشت انسان‌ها ایفا کرده است.
- دعای والدین: دعای پدر و مادر در حق فرزندان به طور خاص بسیار مؤثر است. در بسیاری از روایات آمده است که خداوند دعای والدین را به ویژه در حق فرزندان به سرعت می‌پذیرد و به اجابت می‌رساند.
- دعای مؤمنان به یکدیگر: دعای مؤمنین در حق همدیگر بخصوص در مراسمات مذهبی که به صورت جمعی برگزار می‌شود، نیز می‌تواند مؤثر باشد. در این هنگام که مؤمنان همه با هم دست به دعا برمی‌دارند و با هم یک حاجت را از پروردگار عالم می‌خواهند، دعا به کسب رحمت و لطف الهی نزدیک شده و در سرنوشت انسان تأثیر بسزایی دارد.
- دعای خود انسان: تأثیر دعا در سرنوشت انسان هنگامی نمایان می‌شود که فرد با عزم و اراده‌ای مداوم به دعا پرداخته و بدین ترتیب، نقش مؤثر و سازنده‌ای در شکل‌گیری آینده و سرنوشت نیک خود ایفا کند.
با درخواست و نیایش به درگاه باری تعالی، فرد به تطهیر روح و نزدیکی خود به خدا، سرعت می‌بخشد و با اصرار و مداومت بر دعا و خواستهٔ خود، جایگاه ویژه‌ای نزد خالق بی‌همتا می‌یابد. او از طریق دعا یاد خدا را در دل همیشه زنده نگه می‌دارد و وقتی دل خانه خدا شد، خداوند مهربان نیز همدم او در وقت شکسته‌دلی می‌گردد.
- دعای استاد در حق شاگرد: یکی دیگر از دعاهایی که در سرنوشت انسان مؤثر است، دعای استاد در حق شاگرد است. استاد به عنوان یک راهنمای دلسوز، نه تنها به آموزش علم و دانش می‌پردازد، بلکه به تربیت اخلاقی و روحی شاگردان نیز توجه دارد.
وقتی که استاد در حق شاگرد دعا می‌کند، این دعا نه تنها نشانه محبت و علاقه او به پیشرفت و موفقیت شاگرد است، بلکه به دلیل مقام و منزلت استاد، دعایش دارای تأثیر ویژه‌ای در سرنوشت فرد می‌باشد.
در بسیاری از روایات و آموزه‌های دینی آمده است که دعای شخصی که از مقام و منزلت بالایی برخوردار است، به خصوص اگر آن شخص از روی خیرخواهی و محبت دعا کند، به سرعت مورد اجابت قرار می‌گیرد. از این رو، شاگردان باید برای بهره‌مندی از دعای خیر استادان خود تلاش کرده و به ارزش و اهمیت این دعا توجه داشته باشند.
شبهه: عده‌ای تأثیر دعا در سرنوشت انسان را باور ندارند و معتقدند قضا و قدر و سرنوشت انسان از پیش تعیین شده است؟
استاد دکتر میرباقری در ویدئو به این شبهه پاسخ می‌دهند.
متن و شرح آن نیز بدین قرار است:
اولاً همه سرنوشت‌ها از پیش تعیین شده نیست. یک سری از سرنوشت‌ها هست که ما در رحم مادر هستیم و برایمان رقم می‌زنند یک سری را سالانه در شب قدر رقم می‌زنند. مثلاً دانشجویی که به دانشگاه می‌رود یکبار ۱۴۰ واحد همان اول به نام او ثبت می‌شود، بعد در هر ترمی مجدداً باید تعیین واحد کند و واحدگیری نماید.
در شب قدر، مقدرات سالیانه رقم می‌خورد. دعای ما در نحوه‌ی آن مقدرات دقیقاً مؤثر است. عمل ما هم مؤثر است. ما اگر آن شب را بیدار باشیم و به راز و نیاز بپردازیم، طبق دستوری که به بیداری در آن شب دادند و گفته‌اند که حتی در شب قدر در امور دنیا عافیت بخواهید. آن شب، شب رحمت است، در آن شب می‌گویند چه می‌خواهید تا به شما بدهیم؟ ما دست به دعا بلند کنیم و خواسته‌هایمان را بگوییم.
دعای ما در یک سری از مقدرات اثر دارد که خوب تقدیر شود یا بد تقدیر شود. در حدیثی آمده است که دعا جلوی قضا و بلا را می‌گیرد. «إنَّ الدُّعاءَ يَرُدُّ ما قَد قُدِّرَ وَ ما لَم يُقَدَّرْ [8]…». آنهایی که تقدیر شده یا نشده یا در دعای تقدیر شده، اثر می‌گذارد و تقدیر را عوض می‌کند. «لَم يُقَدَّرْ» یعنی چه؟ یعنی «حتی لایکون»؛ تا خدا تقدیر نکند.
احادیث متعددی داریم که اگر بنده مومن قبل از نزول بلا، از بلایی که می‌ترسد به خدا پناه ببرد آن بلا را نخواهد دید، چون خدا آن را دفع می‌کند[9]. پس:
۱. دعای ما باعث می‌شود خدا برای ما تقدیر خیر انجام دهد یا تقدیر سوء را بردارد.
۲. وقتی هم که قَدَر شد و چیزی معین شد و مقدر، در معارف دینی ما به خصوص در معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) مسأله‌ای داریم به نام بداء، یعنی با دعای بنده مقدراتی که خدا انجام داده عوض می‌شود.
حضرت عیسی (علیه‌السلام) از در خانه‌ای می‌گذشت بساط عروسی پهن بود. به اطرافیان فرمودند: «امشب تقدیری است که چه بسا عروسی این‌ها به عزا مبدل می‌شود». فردا آمدند دیدند که اتفاقی نیفتاده. پیامبر خدا فرمودند: «بروید بستر عروس و داماد را وارسی کنید». رفتند و دیدند که مار سهمگینی زیر آن چمبره زده؛ حضرت عیسی (علیه‌السلام) فرمودند: «تقدیر بود که دیشب این مار این‌ها را از پای درآورد.
این‌ها کاری کردند که خدا تقدیر را برداشته است». از آنها پرسیدند چه کردید؟ گفتند: «دیشب همه که رفتند ما تنها بودیم. سائلی آمد و گفت من گرسنه هستم و از راه دور آمده‌ام، مرا اطعام کنید. ما او را بر سر غذاهایی که مانده بود آوردیم و او سیر غذا خورد. ما هم حوصله کردیم، سپس برای خانواده‌اش هم برداشت و برد».
تقدیرات سوء این گونه برداشته می‌شود، تقدیرات خیر هم ممکن است با یک گناه ما برداشته شود. بلایی با یک صدقه دفع می‌شود. «اَلدُّعَاءُ يَرُدُّ اَلْقَضَاءَ…[10]». ما دست به دعا بلند می‌کنیم و می‌گوییم «یاالله»، خداوند وعده داده هر وقت شما بگویید «یاالله» من می‌گویم بله؛ «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛ مرا با (خلوص دل) بخوانید تا دعای شما مستجاب کنم.
یعنی اجابت می‌کنم شما را، بی‌محلی نمی کنم. ما خواسته‌مان را می‌گوییم. ممکن است خدا سه جور عمل کند، درجا به ما بدهد که گاهی اتفاق می‌افتد و این را دیده‌ایم و تجربه شده که درجا به ما داده است. گاهی با یک فاصله‌ای انجام می‌شود که خدا مصلحت می‌داند دیرتر بدهد. گاهی هم آن خواسته به مصلحت نیست. آن حاجت را نمی‌دهد در عوض چیز دیگری می‌دهد یا بلایی را از او دفع می‌کند. هیچ دستی به سوی خدا بالا نمی‌رود که خالی برگردد.
تأثیر دعای مادر در سرنوشت فرزند
حضرت موسی (علیه‌السلام) هنگام مناجات با خدا، از خداوند درخواست کرد که همنشین وی را در بهشت برایش معرفی کند تا او را بشناسد. خطاب آمد، ای موسی! در فلان ناحیه، کوچه فلان و فلان مغازه برو، کسی که در آن جا مشغول کار است او رفیق تو در بهشت خواهد بود.
حضرت موسی (علیه‌السلام) سراغ او رفت، دید جوانی است قصاب. از دور مراقب بود تا ببیند او چه عمل شایسته‌ای دارد، اما چیز فوق العاده‌ای از او مشاهده نکرد. شب هنگام که جوان محل کار را ترک می‌کرد، موسی بدون آن که خود را معرفی کند، نزد جوان آمد و از او خواست تا شب را مهمانش باشد. حضرت موسی (علیه‌السلام) می‌خواست بدین طریق رمز کار او را به دست آورد و ببیند آن جوان چه عبادت‌هایی در خلوتگاه انجام می‌دهد که این قدر درجه پیدا کرده و همنشین پیامبر خدا شده است.
جوان همین که وارد منزل شد قبل از هر چیز غذایی آماده کرد، آن گاه سراغ پیر زنی از کار افتاده رفت که دست و پایش فلج شده، قدرت حرکت و جا به جا شدن را نداشت. با صبر و حوصله غذا را لقمه لقمه به دهانش گذاشت، او را شست و شو داد، لباسش را عوض کرد و سر جایش گذاشت. موسی هنگام خداحافظی خود را معرفی کرد؛ پرسید این زن کیست و پس از آن که به وی غذا می‌دادی نگاهی به سوی آسمان می‌‌انداخت و کلماتی بر زبان جاری می‌کرد، چه بود؟
گفت: این زن مادرم هست و هر بار که به او غذا می‌دهم و او را سیر می‌کنم درباره من دعا می‌کند و می‌گوید: خدایا او را همنشین موسی بن عمران در بهشت برین قرار بده. موسی به جوان مژده داد که دعای مادر درباره تو مستجاب گردیده است».
سخن آخر
در نهایت، می‌توان گفت که دعا فقط یک عمل لفظی نیست، بلکه ابزاری است که به انسان کمک می‌کند تا با خداوند ارتباط برقرار کرده و در زمان‌های دشوار به رحمت و حمایت او تکیه کند. متون دینی تأکید زیادی بر تأثیر دعا در سرنوشت انسان و اهمیت آن دارند.
با توجه به آموزه‌های قرآن و اهل بیت (ع)، دعا می‌تواند عامل مهمی در ایجاد تغییرات مثبت در زندگی و تعیین سرنوشت فرد باشد. بنابراین، با داشتن نیت خالص و اعتماد به خداوند، هر انسانی می‌تواند از اثرات شگرف دعا بهره‌مند شود و نباید از تأثیر دعا در سرنوشت غافل شد.
در پایان از خدا می‌خواهیم:
اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ أَنْ تَخْتِمَ لِي بِالسَّعَادَةِ فَلاَ تَسْلُبْ مِنِّي مَا أَنَا فِيهِ
پروردگارا من از تو درخواست مى كنم كه عاقبت مرا به سعادت ختم كنى و ايمانى كه اكنون بر آنم هرگز از من سلب نكنى
وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ
و مى دانم كه هيچ قوه و قدرتى جز بواسطه خداى بلند مرتبه بزرگ نخواهد بود
اللَّهُمَّ اسْتَجِبْ لَنَا وَ تَقَبَّلْهُ بِكَرَمِكَ وَ عِزَّتِكَ وَ بِرَحْمَتِكَ وَ عَافِيَتِكَ[11]
پروردگارا دعاهاى ما را پذيرفته و مستجاب فرما به حق كرم و بزرگواريت و عزت و جلال و رحمت و بخشايشت
[2] . فلاح السلائل، ص ۷۲.
[3] . دعای غریق دعایی است که از امام صادق(علیه السلام) برای تثبیت اعتقاد در زمان دوری از امام معصوم (ع) و در امان ماندن از خطرات شبهات و تزلزلات اعتقادی و عملی بیان فرمودند.
[4] . سوره شوری، آیه ۲۶.
[5] . قرب‌الاسناد، ص ٥.
[6] . اصول کافی، ج ٤، ص ٢١٤.
[7] . تحف‌العقول، ص ٣٤.
[8] . به نقل از عمر بن يزيد از حضرت ابو الحسن (امام كاظم) عليه‌السلام شنيدم كه مى‌فرمود: «دعا آنچه را كه مقدّر شده و آنچه را كه مقدّر نشده است بر مى‌گرداند. عرض كردم: مقدّر شده را دانستم، اما آنچه را مقدّر نشده چگونه دفع مى‌كند؟ فرمود: دعا مى‌كند تا مقدّر نشود. (الكافي، ج 2، ص 469) .
[9] . امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «کسی که از خوف نزول یک بلا پیشدستی کند و دعا نماید خداوند هرگز او را به آن بلا گرفتار نخواهد كرد». (وسائل، ج ٤، ص ١٠٩٦)
[10] . امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «اَلدُّعَاءُ يَرُدُّ اَلْقَضَاءَ …»؛ دعاء،قضائى كه سخت مبرم شده برمى‌گرداند،بسيار دعا كن كه كليد هر رحمت و كاميابى و براى هر حاجت است و به آنچه كه نزد خدا عزّ و جلّ است نتوان رسيد جز با دعاء و راستش اين است كه هيچ درى را فراوان نكوبند جز اينكه زمينه‌يى فراهم شود تا به روى كوبنده‌اش بازگردد. (اصول کافی، ترجمه آیت اللهی، ج ۴، ص ۳۵۱)
[11] . فراز پایانی زیارتنامه حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها).