چگونه محبت کردن باعث امنیت روانی در خانواده می‌گردد؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
امنیت روانی در خانواده، گوهری است که در سایه عوامل متعددی چون درک متقابل، احترام و همدلی به دست می‌آید. اما در میان این عوامل، محبت جایگاهی ویژه دارد؛ چرا که دل‌ها را به هم پیوند می‌دهد و فضایی سرشار از آرامش و اعتماد ایجاد می‌کند. محبت، نه تنها یک احساس گذرا، بلکه یک نیاز اساسی برای رشد و شکوفایی انسان است و فقدان آن می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به سلامت روان اعضای خانواده وارد کند. در این میان، ابراز محبت به شیوه‌های گوناگون، از کلامی گرفته تا رفتاری، می‌تواند به تقویت پیوندهای عاطفی و ایجاد حس ارزشمندی در افراد کمک کند.
این مقاله به بررسی نقش حیاتی محبت به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر امنیت روانی در خانواده می‌پردازد و راهکارهایی عملی برای افزایش آن ارائه می‌دهد.
محبت، شالوده اصلی امنیت روانی در خانواده
محبت، به عنوان شالوده اصلی امنیت روانی در خانواده، نقشی بی‌بدیل در شکل‌گیری یک محیط امن و آرام ایفا می‌کند. این احساس عمیق و خالص، نه تنها نیازهای اساسی انسان مانند احساس تعلق، پذیرش و ارزشمندی را برآورده می‌سازد، بلکه بستری مناسب برای رشد و شکوفایی استعدادها و توانمندی‌های اعضای خانواده فراهم می‌آورد.
در واقع، خانواده‌ای که بر پایه محبت بنا شده باشد، همچون پناهگاهی امن، اعضای خود را در برابر آسیب‌های روانی و اجتماعی محافظت می‌کند و به آنها این اطمینان را می‌دهد که همواره مورد حمایت و پذیرش هستند. این احساس امنیت، به نوبه خود، باعث افزایش اعتماد به نفس، عزت نفس و تاب‌آوری در افراد می‌شود و آنها را برای مواجهه با مشکلات و مسائل زندگی آماده می‌سازد.
در سیره نبوی و اهل بیت علیهم‌السلام احسان و محبت به دیگران بخصوص اعضای خانواده جایگاه والایی یافته است. مهرورزی به اهل خانه از جمله همسر و فرزندان و غلام و کنیزان، منش آنها بوده و آن را به دستداران و محبان خود نیز توصیه کرده‌اند. علت پافشاری و سفارش بر روش احسان و محبت اهل بیت (علیهم‌السلام) این بوده که افراد به احسان کننده علاقه پیدا کنند و او را دوست بدارند. به گفته امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) «انسان بنده محبت و احسان است[1]».
علاقه و دوستی حاصل از محبت زمینه تأثیرپذیری را در فرد آماده می‌کند. از آنجایی که قلب انسان به هرچه علاقمند شود سایر اعضا و جوارح بخصوص عقل نیز به آن علاقمند شده و آسان‌تر می‌پذیرد و پیروی می‌کند. سپس و امنیت روانی در خانواده را برای او به دنبال دارد.
محبت به کودکان در سیره پیامبر اکرم (ص)
سیره رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) در رفتار با کودکان، برترین الگو برای ماست؛ چراکه مهربانی و محبت نسبت به کودکان از عادات پیامبر (صلّیاللهعلیهوآله) بود. ایشان با کودکان بسیار با محبت برخورد داشت. حضرت به آنها سلام می‌کرد و آنها را تحویل می‌گرفت.
از وجود مبارک پیامبر اکرم (صلّیاللهعلیهوآله) نقل شده است که فرمودند: «پنج کار است که تا لحظه جان دادن کنار نمی‌گذارم، به این امید که میان امت من سنت باشد». یکی از آن پنج کار سلام کردن به کودکان است[2].البته سلام یک مصداق است و عنوان کلی، منظور محبت، ملاطفت و مهربانی با کودکان است.
یکی دیگر از کارهایی که رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) از کودکان دریغ نمی‌کرد، دست دادن است. در حالات آن حضرت آمده است که با کوچک و بزرگ دست می‌دادند[3].
سیره دیگر رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) این بود که دست نوازش بر سر کودکان خود می‌کشیدند. حضرت از همان ابتدای صبح، دست نوازش بر سر فرزندان و نوادگان خود می‌کشید[4].
ابراز محبت، گامی موثر در جهت ارتقای امنیت روانی در خانواده
ابراز محبت، فراتر از یک احساس خوشایند، یک اقدام فعالانه برای تقویت پیوندهای عاطفی و ایجاد حس ارزشمندی در اعضای خانواده است. این ابراز، چه به صورت کلامی و چه به صورت غیرکلامی می‌تواند به طور چشمگیری امنیت روانی در خانواده را افزایش دهد. از ابزارهای ابراز محبت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بوسیدن فرزندان و والدین
الف. بوسیدن فرزندان: در بوسیدن فرزندان فرقی بین دختر و پسر نیست. دختر و پسر عنایت پروردگار و هر دو مایه خیر و برکت زندگی هستند. در سیره رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) آمده است که اصحاب خود را به ابراز محبت به فرزندان سفارش می‌کردند. یکی از مهم‌ترین مصادیق این ابراز محبت، بوسیدن کودکان است. حضرت در این باره چنین می‌فرمایند: «بچه‌های خود را زیاد ببوسید؛ چراکه با هر بوسه‌ای برای شما درجه‌ای در بهشت عطا شود که بین هر درجه، پانصد سال راه است[5]».
مردی به محضر رسول خدا رسید و گفت: تا کنون فرزندم را نبوسیده‌ام.
حضرت فرمود: «همانا که این مرد از اهل آتش است».
رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) این پاداش‌ها را بیان می‌کرد تا این آموزه‌های اخلاقی در جامعه اسلامی جا بیفتد و ارزش‌های اخلاقی در جامعه حاکم شود.
ب. بوسیدن پدر و مادر: به نیت احترام، جلب محبت و دعای آنها و ابراز علاقه بسیار ارزشمند است و آثار و برکاتی را برای فرزندان به دنبال دارد. بخصوص زمانی که به کهنسالی رسیده‌اند. پیامبر اکرم (صلّیاللهعلیهوآله) فرمودند: «هر کس پیشانی مادر خود را ببوسد، از آتش جهنم محفوظ خواهد ماند[6]».
شاد کردن اعضای خانواده
یکی دیگر از راه‌های ابراز محبت به اعضای خانواده فراهم کردن فضایی شاد برای آنهاست. بالاخص کودکان که با شور و شادی و خندیدن سرشار از انرژی مثبت میشوند و برای آنها امنیت روانی در خانواده را به دنبال دارد.
پیامبر اکرم (صلّیاللهعلیهوآله) در این خصوص می‌فرماید: «در بهشت خانه‌ای است که به آن خانه شادی گفته می‌شود. هیچ کس در آن وارد نمی‌شود مگر کسی که کودکان را شاد کرده باشد[7]».
اظهار محبت
نکته مهم این که محبت داشتن به تنهایی کافی نیست، بلکه اظهار این محبت نیز مهم و مؤثر است. یکی از دستورات دین آن است که اگر کسی را دوست داریم این دوستی را به او اظهار کنیم.
محبت قلبی به همسر و فرزندان، به طور طبیعی وجود دارد و نیازی نیست که اسلام به آن سفارش کند که همسر و فرزندان را دوست داشته باشید، اما گاهی والدین و همسران از اظهار محبت قلبی خود دریغ می‌کنند؛ چراکه تصور می‌کنند اگر محبت‌مان را اظهار کنیم، ممکن است موجب سوء استفاده اعضای خانواده بشود. در صورتی که این تصور غلط است و به عادی سازی روابط می‌انجامد و باعث دلسردی اعضای خانواده به همدیگر می‌گردد.
به او بگو دوستت دارم …
یکی دیگر از راه‌های ابراز محبت به اعضای خانواده این است که فرد این دوست داشتن را به زبان بیاورد. اگر کسی همسر و فرزند خود را دوست دارد، باید به آنها بگوید و محبتش را ابراز و اظهار کند که قطعاً در ایجاد امنیت روانی در خانواده مؤثر است. به فرموده پیامبر مهربانی (صلّیاللهعلیهوآله) «اگر مرد به همسر خود بگوید «دوستت دارم» هرگز از قلب او بیرون نمی‌رود[8]».
بدیهی است که اگر اعضای خانواده نسبت به همدیگر این علاقمندی را ابراز کنند و از جملات عاطفی استفاده کنند، آنها به همدیگر خاطرنشان کنند که به یاد آنها هستند و از دوری همدیگر متأثر میشوند. با اهتمام به این کار اعضای خانواده از مهر و محبت اشباع شده و سیراب می‌گردند و دیگر به محبت‌های دروغین جذب نمی‌گردند.
در آغوش کشیدن
یکی از روش‌های دیگر ابراز محبت در آغوش کشیدن است. اعضای خانواده اعم از همسران و فرزندان با در آغوش کشیدن همدیگر محبت و علاقه خود را به همدیگر بیان می‌دارند. این تماس بدنی اعضای خانواده و محارم با همدیگر بار عاطفی بسیاری به دنبال دارد، نگرانی‌ها را کاهش داده، تصور تکیه‌گاهی امن برای فرد و سبب آرامش خاطر و امنیت روانی در خانواده می‌گردد.
محبت، سپری در برابر تهدیدات علیه امنیت روانی در خانواده
اعضای خانواده به محبت نیازمندند. اگر کام همسر و فرزندان از محبت سیراب نشود، آنها در معرض آفاتی قرار می‌گیرند که بعضاً جبران ناپذیر است. یکی از این آفت‌های مهم و سنگین اظهار نکردن محبت این است که دچار کمبود محبت شده و در دام کسانی می‌افتند که به دروغ و برای سوء استفاده به آنها ابراز محبت می‌کنند.
اظهار محبت دروغین افراد سودجود با ترفندهایی که از آن استفاده می‌کنند، باعث جلب اعتماد می‌شود و کسی که اظهار محبت واقعی را درک نکرده است، فریب می‌خورد. او مانند تشنه‌ای می‌ماند که باید آب بنوشد. اگر با آب زلال نتوانست خود را سیراب کند، با آب آلوده عطش خود را از بین می‌برد.
نتایج اعتماد به محبت‌های دروغین از هم پاشیدن کانون گرم خانواده، خیانت همسران و حتی فرار فرزندان از خانه را به دنبال دارد. که با اضافه کردن چاشنی محبت در خانواده می‌توان از بروز آسیب‌ها جلوگیری نمود و امنیت روانی را در خانواده ایجاد کرد.
امنیت روانی در خانواده، بستری برای رشد و شکوفایی
تأمین شدن امنیت روانی در خانواده، موجب ابتکار و نوآوری و خلاقیت اعضای خانواده می‌گردد و عوارض و نابسامانی‌های روانی را از بین می‌برد. از این رو ائمه معصومین (علیهم‌السلام) به تأمین امنیت روانی خانواده بخصوص کودکان اهمیت می‌دادند.
در سیره معصومین به اعضای خانواده و نزدیکان و زیردستان اجازه می‌دادند تا بدون هیچ نگرانی و ترس، آنچه در درون دارند اعم از احساسات و عواطف، استعدادها و خلاقیت‌ّهای خود را بروز دهند.
رعایت این امر در بین خانواده بخصوص والدین و بزرگترها نسبت به کوچکترها، باعث می‌شود که فرزندان و کوچکترها از امنیت روانی در خانواده برخوردار گردند و با اطمینان خاطر اندیشه‌ها و اعتقادات خود را بیان کنند و والدین با محبت و نرمش نادرستی‌ها و اشتباهات را اصلاح کنند و اعتقادات درست را تأیید نمایند.
راهکارهای عملی در افزایش امنیت روانی در خانواده
محبت، نه تنها یک احساس زیبا، بلکه یک ابزار قدرتمند برای ساختن خانواده‌ای سالم و شاد است. با به کارگیری راهکارهای عملی و ساده، می‌توان نقش محبت را در افزایش امنیت روانی اعضای خانواده تقویت کرد. از جمله این راهکارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. بها دادن به اعضای خانواده
اعضای خانواده نزد خداوند جایگاه و منزلت والایی دارند. محبت کردن به آنها در جلب رضایت پروردگار بسیار مؤثر است؛ چراکه خدای متعال منبع و سرشار از محبت است. علاوه بر آن زمینه امنیت روانی در خانواده را فراهم کرده و آنها را از اضطراب و نگرانی می‌رهاند.
مقام کودکان نزد خداوند بسیار رفیع است. رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) می‌فرماید: «بوی فرزند، نسیمی از بوی بهشت است[9]». این روایت نشان از ارزش والای کودکان در نزد خداست.
در سیره نبوی آمده است که حضرت نسبت به کودکان اهمیت ویژه‌ای قائل بودند از جمله آن خواندن نماز مقداری تندتر از معمول به دلیل گریه کودک[10] در مسجد و تمام کردن نماز برای این که اذیت نشود و پدر یا مادرش او را آرام کنند. همچنین طولانی کردن سجده چراکه حسن و حسین بر دوش حضرت سوار شده بودند و منتظر ماندن حضرت تا خود کودکان پایین بیایند.
از سوی دیگر، از نظر فقهی مانعی ندارد که کسی در حال نماز فرزند خود را در آغوش بگیرد و برای ذکر رکوع و سجده او را زمین بگذارند و بعد از سجده دوباره او را در آغوش بگیرند. در حالات پیامبر گرامی اسلام آمده است که فرزند دخترشان زینب را در خردسالی، در حال قیام در نماز در آغوش می‌گرفتند و در حال رکوع و سجود روی زمین می‌گذاشتند[11].
آموزه‌های دینی سراسر مهربانی و محبت افراد به یگدیگر است، بخصوص به همسر و فرزندان. ما چون از این آموزه‌های غنی اخلاقی و رفتاری فاصله داریم و از آنها اطلاع کافی نداریم، نگرانیم که نکند خطایی را مرتکب شویم. و با این کار امنیت روانی در خانواده متزلزل می‌کنیم.
در سیره امام باقر (علیه‌السلام) نیز بها دادن به اعضای خانواده دیده می‌شود؛ زیرا حضرت وقتی که می‌خواستند دعا کنند زنان و کودکان را جمع می‌کردند. سپس دعا نموده و آنان آمین می‌گفتند[12].
۲. نگاه و محبت یکسان به فرزندان
یکی از راهکارهای مهم تربیتی برای فرزندان، تقسیم محبت بین فرزندان به طور مساوی و فرق نگذاشتن بین آنهاست. باید توجه داشت که استعدادها و ظرفیت‌ها و توانایی‌های فرزندان یکسان نیست. پذیرفتن این نکته، کار را برای والدین در برخورد با فرزندان راحت‌تر می‌کند.
حال اگر عضوی در خانواده از لحاظ جسمی دارای بیماری یا ناتوانی هست چه به صورت دائم یا موقت و کوتاه مدت، که نیاز به رسیدگی دارد؛ چه بهتر که دیگر اعضای خانواده را نسبت به وضعیت او توجیه کنیم تا جای نگرانی باقی نماند و امنیت روانی در خانواده به مخاطره نیفتد.
۳. انس گرفتن اعضای خانواده با همدیگر
در دنیای مدرن امروز، اعضای خانواده به دلیل مشغله‌های زندگی از هم دور شده و حتی گاهی در طول روز با هم بر سر سفره جمع نمی‌شوند. چه بهتر است که برای ایجاد انس و محبت بیشتر بین اعضای خانواده یک وعده غذایی را با هم باشند. یا این که ساعتی از شب را ولو کوتاه در کنار هم به بازی و شادی و تبادل نظر بپردازند. همچنین گاه گاهی برنامه سفری داشته باشند تا انس بیشتری بین آنها ایجاد گردد.
رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) در روایتی لطیف می‌فرمایند: «این که مرد نزد خانواده خود بنشیند، در نزد خدای متعال از یک اعتکاف در مسجد من (مسجدالنبی) بالاتر است[13]». نکته مهمی که در این روایت است این که ثواب اعتکاف در مسجدالنبی معادل ده هزار نماز است.
این با هم بودن، گل گفتن و گل شنفتن، به اعضای خانواده آرامش می‌دهد. علاوه بر آن احساس داشتن پشتوانه‌ای چون خانواده خود باعث رشد و ترقی در امور فردی و اجتماعی می‌گردد.
۴. هدیه دادن به اعضای خانواده
از راهکارهای دیگر برای ایجاد تمایل و محبت به اعضای خانواده و افزودن به امنیت روانی در خانواده، دادن هدیه است. این کار باعث ایجاد نگرش مثبت نسبت به همدیگر، بروز عواطف و احساسات مثبت و محبت خواهد شد و در پی آن فرد احساس ارزشمندی می‌کند.
تأثیر روان‌شناختی هدیه آنقدر بالاست که باعث ایجاد علاقه و نرمش در بین افراد می‌گردد. لذا رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) می‌فرماید: «هدیه دادن محبت می‌آورد، برادری را نگه می‌دارد و کینه و دشمنی را می‌برد. برای یکدیگر هدیه ببرید تا دوستدار هم شوید[14]».
آثار محبت کردن در خانه و خانواده
محبت، زبان مشترک قلب‌ها و کلید طلایی گشایش درهای صمیمیت و امنیت روانی در خانواده است. ابراز محبت بین اعضای خانواده، فضایی سرشار از آرامش، اعتماد و همدلی ایجاد می‌کند. این محبت بی‌دریغ، آثار شگرفی بر جای می‌گذارد که عبارتند از:
ا. افزایش صمیمیت و نزدیکی: محبت، فاصله‌ها را از بین می‌برد و اعضای خانواده را به یکدیگر نزدیک‌تر می‌کند، گویی که قلب‌هایشان با یک ریسمان نامرئی به هم گره خورده‌اند. این صمیمیت، بستر مناسبی برای امنیت روانی در خانواده فراهم می‌کند.
۲. تقویت حس اعتماد و اطمینان: ابراز محبت، نشان‌دهنده تعهد و وفاداری است و حس اعتماد را در بین اعضای خانواده تقویت می‌کند، به طوری که هر فرد می‌داند در هر شرایطی، خانواده‌اش پشتیبان او خواهد بود. این اعتماد، سنگ بنای امنیت روانی در خانواده است.
۳. کاهش تنش‌ها و اختلافات: محبت، مانند آبی بر آتش، خشم و ناراحتی را فرو می‌نشاند و به حل اختلافات کمک می‌کند و فضایی آرام و صلح‌آمیز در خانه حاکم می‌شود.
۴. افزایش شادی و نشاط: محبت، انرژی مثبت را در خانه جاری می‌کند، لبخند را بر لبان اعضای خانواده می‌نشاند و فضایی پرشور و شاد برای اعضای خانواده به ارمغان می‌آورد.
۵. تقویت حس ارزشمندی و خودباوری: با محبت، هر فرد احساس می‌کند که دیده می‌شود، شنیده می‌شود و برای خانواده‌اش ارزشمند است، این حس ارزشمندی، اعتماد به نفس و خودباوری را در او تقویت می‌کند.
۶. بهبود سلامت روان و کاهش استرس: محبت، سپر محافظی در برابر استرس، اضطراب و افسردگی است و به سلامت روان اعضای خانواده کمک می‌کند.
۷. الگوی رفتاری مناسب برای فرزندان: فرزندان، با مشاهده محبت بین والدین و فرزندان، درس عشق و مهربانی را می‌آموزند و آن را در زندگی خود به کار می‌گیرند، این الگو، نسلی مهربان و همدل تربیت می‌کند.
۸. افزایش حس مسئولیت‌پذیری و تعهد: محبت، انگیزه می‌دهد تا هر فرد به بهترین شکل به وظایف خود در قبال خانواده عمل کند، گویی که هر فرد، خود را مسئول خوشبختی و رفاه خانواده می‌داند.
۹. تقویت روابط عاطفی و دلبستگی ایمن: محبت، ریشه روابط عاطفی را عمیق‌تر می‌کند و پیوند بین اعضای خانواده را مستحکم‌تر می‌سازد، دلبستگی ایمن، پایه و اساس یک زندگی سالم و موفق است.
۱۰. ایجاد فضایی امن و آرام برای رشد و تعالی: محبت، پناهگاهی امن برای اعضای خانواده فراهم می‌کند که در آن، می‌توانند بدون ترس و نگرانی، خودِ واقعی‌شان باشند و استعدادهای خود را شکوفا کنند، گویی که یک باغبان دلسوز، از نهال‌های جوان مراقبت می‌کند تا به درختانی تنومند تبدیل شوند. این فضای امن و آرام، لازمه‌ی امنیت روانی در خانواده است.
سخن آخر
در این مقاله، به بررسی نقش محوری محبت در ایجاد و تقویت امنیت روانی در خانواده پرداختیم. دریافتیم که محبت، نه تنها یک احساس خوشایند، بلکه یک نیاز اساسی برای رشد و شکوفایی اعضای خانواده است. خانواده‌ای که بر پایه محبت بنا شده باشد، همچون پناهگاهی امن، اعضای خود را در برابر آسیب‌های روانی و اجتماعی محافظت می‌کند و بستری مناسب برای بروز استعدادها و خلاقیت‌ها فراهم می‌آورد.
با توجه به آموزه‌های دینی و سیره معصومین (علیهم‌السلام)، ابراز محبت به اعضای خانواده، به ویژه همسر و فرزندان، از اهمیت خاصی برخوردار است. این ابراز محبت، چه به صورت کلامی و چه به صورت غیرکلامی، می‌تواند به طور چشمگیری امنیت روانی در خانواده را افزایش دهد و از بروز بسیاری از مشکلات و آسیب‌ها، مانند کمبود محبت و گرایش به محبت‌های دروغین، جلوگیری کند. در نهایت، با ایجاد فضایی سرشار از محبت، صمیمیت و اعتماد، می‌توانیم خانواده‌ای سالم، شاد داشته باشیم و نسلی مسئولیت‌پذیر، مهربان و موفق تربیت کنیم.
[1] . غررالحکم و درر الکلم، آمدی، ص ۳۸۵.
[2] . الامالی، شیخ صدوق، ص ۷۲.
[3] . بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۰۸.
[4] . همان، ج ۱۰۱، ص ۹۹.
[5] . همان، ۹۲.
[6] . نهج الفصاحه، ص ۷۵۸.
[7] . کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۷۰.
[8] . کافی، ج ۵، ص ۵۶۹.
[9] . روضه الواعظين، ص403.
[10] . تهذیب الأحکام، ج ۲، ص ۲۷۴.
[11] . اسدالغابه، ج ۵، ص ۴۰۰.
[12] . کافی، ج ۲، ص ۴۸۷.
[13] . مجموعه ورام، ج ۲، ص ۱۲۲.
[14] . بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۶۶.