چرا در حدیث ثقلین اهل بیت (ع) در کنار قرآن آورده شده‌اند؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
اهل بیت (ع) در کنار قرآن، و پیوند این دو شیء گرانبها در کنار هم در اسلام ناب محمدی به عنوان یک اصل مطرح است که در حدیث ثقلین به وضوح دیده می‌شود. این حدیث، که از پیامبر اکرم (ص) در مناسبت‌های مختلف و مهم نقل شده، بر اهمیت و نقش حیاتی اهل بیت (ع) در کنار قرآن در هدایت مسلمانان تأکید می‌کند. با توجه به مقام و منزلت اهل بیت (علیهم السلام) و جایگاه والای قرآن به عنوان کلام الهی، ضروری است ارتباط میان این دو مورد بررسی قرار گیرد.
در واقع، آوردن اهل بیت (ع) در کنار قرآن نشان‌دهندهٔ این است که فهم صحیح قرآن و پیروی از تعالیم آن بدون هدایت اهل بیت (ع) میسر نیست. در این مقاله، به دلایل این ارتباط عمیق و پیوند ناگسستنی و تأثیر آن بر جامعه اسلامی در حدیث ثقلین خواهیم پرداخت.
اهل بیت (ع) در کنار قرآن در حدیث ثقلین
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي ما إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بهما لَنْ تَضلُّوا أبَداً و إنّهما لَنْ يَفْتَرِقا حَتى يَرِدا عَلَيَّ الحَوْضَ[1]»؛
همانا من دو چیز گرانبها را در میان شما باقی می‌گذارم، کتاب خدا و اهل بیتم را، تا زمانی که به این دو چیز گرانبها تمسک کنید گمراه نخواهید شد، این دو از یکدیگر جدا نخواهند شد تا اینکه روز قیامت در کنار حوض کوثر نزد من برگردند.
آنچه گفتنی است این که حدیث ثقلین به طور وسیع و گسترده از رسول خدا (ص) در کتاب‌های معروف شیعه و اهل سنت (و در منابع معروف دست اول) آمده است؛ به طوری که تردیدی در صدور این حدیث از پیامبر اکرم (ص) باقی نمی‌ماند.
نکته قابل توجه این که از نقل حدیث ثقلین توسط راویان متعدد، به خوبی استفاده می‌شود که پیامبر خدا (ص) این حدیث را فقط یکبار بیان نفرموده، بلکه در موارد متعدد و مناسبت‌های مهم با عناوین مختلف به همراهی اهل بیت (ع) در کنار قرآن اشاره کرده است.
قرآن ثقل اکبر و اهل بیت (ع) ثقل اصغر
در خصوص این که اهل بیت (ع) در کنار قرآن و مکمل هم هستند، امام سجاد (علیه‌السلام) مى‌‌فرماید: «والإمامُ يَهدي إلَى القُرآنِ ، والقُرآنُ يَهدي إلَى الإمامِ[2]»؛ امام، هادى به سوى قرآن است و قرآن، هدایتگر به سوى امام.
قرآن کریم را ثقل اکبر نامیده‌اند، به این علت که قرآن، پیام محبوب و کلام حضرت حق است. امامان معصوم (علیه‌السلام) در تلاوت قرآن، صاحب آن را مى‌نگرند و از این طریق، به لقاى پروردگار راه مى‌یابند.
ثقل به دو فتحه، هر شی نفیس و گران قیمت است که باید در حفظ آن اهتمام شود. به همین معنی است در حدیث «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی» یعنی: همانا من بین شما دو چیز گرانبها را باقی می‌گذارم، کتاب خدای و عترت خود را[3].
اهمیت و جایگاه حدیث ثقلین
در حدیث ثقلین، چون اهل بیت (ع) در کنار قرآن آمده، به این نام معروف شده است. حدیث ثقلین مورد استناد متکلمان شیعه برای اثبات ولایت و امامت امامان شیعه (ع) بوده است. عالمان شیعه، به استناد این حدیث می‌گویند هر ویژگی و صفت کمالی که برای قرآن ذکر شده، در خصوص اهل‌بیت (ع) نیز صادق است. برخی از برداشت‌های کلامی از این حدیث عبارت‌اند از: اثبات امامت امامان شیعه و استمرار آن تا روز قیامت، عصمت اهل‌بیت (ع)، لزوم پیروی از آنان، مرجعیت علمی، رهبری و ولایت آنان، و عدم اختلاف میان اهل‌بیت (ع) و قرآن[4].
مرجعیت علمی اهل بیت (ع) در کنار قرآن
در حدیث ثقلین به طور مشخص می‌بینیم که اهل بیت (ع) در کنار قرآن آمده‌اند؛ چراکه آنها دو چیز گرانبها هستند که بین آنها جدایی نیست. قرآن کریم منبع اصلی دستورات و فرامین الهی است که مسلمانان با رجوع کردن به آن تکلیف‌شان در بسیاری از امور مربوط به مسائل دینی روشن می‌شود و با عمل به آنها مسیر بالندگی و رشد را پیموده و به تقرب الهی دست می‌یابند.
نکته مهمی که در حدیث ثقلین به چشم می‌خورد تأکیدی است که بر همراهی اهل بیت (ع) در کنار قرآن می‌باشد. این امر نشان از این است که اهل بیت (ع) نیز در کنار قرآن مرجع شایسته‌ای برای مسلمانان هستند که همیشه می‌توان در مسائل دینی به آنها رجوع کرد و از توصیه‌های آن بزرگواران بهره کافی را برد.
این مرجعیت علمی مربوط به زمان خاص و محدودی نیست و در همه دوران‌ها می‌توان با استفاده از سخنان گهربار به جای مانده از ائمه معصومین (علیهم‌السلام) راه را از چاه تشخیص داد. حدیث ثقلین خود یکی از دلائل محکم این مسئله است که بر اهمیت و نقش کلیدی اهل بیت (ع) در تفسیر و فهم صحیح قرآن تأکید می‌کند.
علل آوردن اهل بیت (ع) در کنار قرآن در حدیث ثقلین
از آنجایی که در حدیث ثقلین اهل بیت (ع) در کنار قرآن آمده و دلیلی بر رابطه عمیق و ناگسستنی بین دو چیز گرانبهاست، لذا پیامبر اکرم (ص) بر پیروی از این دو به عنوان دو منبع معتبر و راستین هدایت تأکید می‌کند. از علل همراهی این دو یادگار پیامبر خدا (ص) می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. حفظ و تفسیر قرآن: اهل بیت (ع) به عنوان افراد معصوم و مورد تأیید خداوند، بهترین مفسران و نگهداران حقیقت قرآن هستند. آنها با علم و دانش خاص خود، به مردم کمک می‌کنند تا معانی عمیق و واقعی کتای خدا را درک کنند.
2. الگو بودن: اهل بیت (ع) با سیره و رفتار خود، به مسلمانان الگوهایی عملی ارائه می‌دهند که نشان می‌دهد چگونه باید تعالیم قرآن را در زندگی روزمره پیاده کرد.
3. تداوم راهنمایی: در زمان‌های مختلف، اهل بیت (ع) به عنوان راهنما و نقطه اتکای مسلمین، وظیفه هدایت مردم را به عهده داشته و دارند. لذا ارتباط مستقیم بین قرآن و اهل بیت (ع) استمرار هدایت الهی را تضمین می‌کند و خود عاملی برای نجات از گمراهی است.
4. وحدت مسلمانان: با تأکید بر اهمیت هر دو، پیامبر خدا (ص) سعی نمود تا وحدت مسلمانان را حفظ کند و از تفرقه و اختلاف جلوگیری نماید.
چرا پیامبر اکرم (ص) در حدیث ثقلین، اهل بیت (ع) را در کنار قرآن آورد؟
نبی مکرم اسلام (ص) اهل بیت (ع) را در کنار قرآن قرار داد تا معلوم گردد که تفسیر و درک صحیح قرآن بدون راهنمایی و هدایت اهل بیت (ع) امکان‌پذیر نیست. اهل بیت (ع) به دلیل علم الهی و عصمتی که دارند، مبین واقعی آیات قرآن و آموزه‌های دین هستند. این هم‌سانی تضمین‌کننده است که امت اسلامی در مسیر هدایت الهی باقی بماند و از گمراهی در امان باشد.
نکات مهم علامه طباطبایی (ره) در خصوص حدیث ثقلین
علامه طباطبايى (ره) صاحب تفسیرالمیزان درباره همراهی اهل بیت (ع) در کنار قرآن در حديث ثقلين نكاتى را استنباط كرده‌اند که بسیار مهم و ارزشمند است؛ ايشان مى‌فرمايد:
۱. همچنان‌كه قرآن تا قيامت بين مردم باقى مى‌ماند، عترت پيغمبر نیز تا قيامت باقى خواهد ماند؛ يعنى هيچ زمانى از وجود امام و رهبر حقيقى خالى نمى‌شود.
۲. پيغمبر اسلام (ص) به وسيله اين دو امانت بزرگ، تمام احتياجات علمى و دينى مسلمانان را تأمين كرده، و اهل‌بيتش را مرجع علم و دانش معرفى كرده، و گفتار و اعمالشان را معتبر دانسته است.
۳. قرآن و اهل‌بيت (ع) نبايد از هم جدا شوند و هيچ مسلمانى حق ندارد با علوم اهل بيت (ع) مخالفت كند و خودش را از ارشاد و هدايت آنان بيرون بداند.
۴. مردم اگر از اهل‌بيت (ع) اطاعت كنند و به اقوال آنان تمسك جويند، گمراه نمى‌شوند و هميشه حق نزد آنها خواهد بود.
نقش اهل بیت (ع) در تبیین و تفسیر قرآن
در سیره اهل بیت (ع) تمسک به قرآن در موارد متعددی به چشم می‌خورد که بر اساس علم الهی و تخصص منحصر به فردی که در تفسیر قرآن داشتند، به آن می‌پرداختند و آیات الهی را برای مسلمانان تبین کرده و شرح می‌دادند. از جمله اقدامات اهل بیت (ع) عبارتند از:
۱. پرداختن به تفسیر قرآن کریم
پیامبر اکرم (ص) خود در جلسات مختلف و در مواجهه با سوالات و مشکلات مسلمانان، به تفسیر آیات قرآن می‌پرداخت.
امیرالمؤمنین علی (ع) به عنوان نخستین امام و وصی پیامبر اکرم (ص)، در بسیاری از مواقع به تفسیر قرآن پرداخته و معانی عمیق آیات را برای مسلمانان روشن کرده است. ایشان در بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌ها به تبیین آیات قرآن و معانی آنها پرداخته‌اند که در نهج البلاغه به وفور دیده می‌شود.
در دوران امام باقر و امام صادق (ع) نیز این دو امام بزرگوار در درس‌های فقهی و اعتقادی خود، به تفسیر آیات قرآن و بیان معانی آنها پرداخته‌اند و با تشکیل حلقه‌های درسی، بسیاری از معارف قرآن را روشن و به تشریح معارف دینی پرداخته‌اند. بخصوص امام باقر (ع) که در دوران ایشان قرآن توسط خلفا مهجور مانده بود، حضرت در پاسخ به سؤالات مسلمانان با آیات قرآن پاسخ داده و جایگاه و اهمیت آن را متذکر می‌شدند.
۲. تأثیرگذاری اهل بیت (ع) در فهم معانی عمیق قرآن و جلوگیری از انحرافات
اهل بیت (ع) به عنوان رهبران دینی امت اسلامی، علاوه به تبیین معانی قرآن از انحرافات و برداشت‌های نادرست نیز جلوگیری کرده‌اند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
جلوگیری از تفسیر به رأی: اهل بیت (ع) همواره بر این نکته تأکید داشتند که تفسیر قرآن باید از طریق منابع معتبر و علمی انجام شود و این کار به هیچ عنوان نباید به سلیقه‌های شخصی و افراد غیر متخصص سپرده شود.
توسعه علوم قرآنی: اهل بیت (ع) به طور مستقیم در توسعه علوم قرآنی نقش ویژه‌ای داشتند. آنها با بیان احادیث و روایات، حقایق دین و معانی موجود در قرآن را برای مسلمانان بیان کرده و مسیر را برای تفسیر علمی و فهم صحیح از قرآن هموار کردند.
نمونه‌های عملی: اهل بیت (ع) به خصوص در زندگی روزمره خود، به آیات قرآن عمل می‌کردند و این نوع عملکرد موجب می‌شد که رفتار آنها خود بهترین تفسیر آیات باشد.
منبع موثق: تلاش‌های اهل بیت (ع) در تفسیر واضح و صحیح آیات قرآن، منبع موثقی برای نسل‌های آینده و ضامنی برای حفظ اصول اسلامی و معارف قرآنی برای مسلمانان بوده است که بر اهمیت و لزوم همراهی اهل بیت (ع) در کنار قرآن می‌افزاید.
سخن آخر
در مجموع باید گفت همان طور که در حدیث ثقلین اهل بیت (ع) در کنار قرآن قرار دارند و باید به هر دو تمسک جست. اگر مسلمانان به هر دو چنگ بزنند، مسیر هدایت را خواهند یافت و هرگز گمراه نمی‌شوند. همچنین اهل بیت (ع) و قرآن هرگز از هم جدا نمی‌شوند. اهل بیت (ع) به قرآن علم کامل دارند و در تبین آیات قرآن نقش بسزایی دارند.
علاوه بر آن، این حدیث گرانبها دلیلی بر امامت و عصمت اهل بیت (ع) است که توسط رسول اکرم (ص) در موقعیت‌های زمانی مختلف برای مسلمانان بیان شد و در کتب معتبر شیعه و سنی به آن اشاره شده است.
[1] . بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد (ص)، ج 1، ص 413.
[2] . معانی الاخبار، ج ۱، ص ۱۳۲.
[3] . قاموس، ص ۴۷۰.
[4] . ویکی شیعه، حدیث ثقلین.