رعایت تعداد وعده های غذایی مناسب

رعایت تعداد وعده های غذایی در طب ایرانی مورد توجه قرار گرفته است. تنظیم وعده های غذایی سبب می‌شود که به معده فشار وارد نشود و باعث جذب بهتر غذا می‌شود. در این مقاله دیدگاه طب ایرانی را در زمینه وعده های غذایی بیان می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• تأثیر شرایط فردی بر تعداد وعده های غذایی
• تعداد وعده های مجاز از دیدگاه طب ایرانی
• دریافت غذا بر اساس نیاز
• ایجاد الگوی صحیح در مقطع کودکی و آغاز جوانی
• تغییر عادت به تدریج و آرامی
  • عوارض تغییر ناگهانی عادت‌ها
• ترجیح دو وعدۀ صبحانه و شام
  • کامل خوردن وعده‌ها
• پرهیز از ریزه‌خواری
  • عوارض ریزه‌خواری
• تأثیر اقلیم و فصل بر وعده های غذایی

تأثیر شرایط فردی بر تعداد وعده های غذایی

 اگر بخواهیم در این مورد اظهار نظر بکنیم، لازم است قبلاً بدانیم این فرد در چه شرایطی است، چه سنی دارد، چه میزان فعالیت بدنی دارد، در چه مقطعی از رشد یا سکون است، در چه اقلیمی به سر می‌برد، در چه نوع آب و هوایی از سرما و گرما و در واقع سوخت و ساز به واسطۀ محیط زندگی می‌کند و به طور کلی شرایط فردی و اقلیمی و خصوصیات مزاجی و غیره، همه را در نظر بگیریم. این نکته هم خیلی مهم است که وقتی می‌خواهیم تعداد وعدۀ غذایی او را تعیین بکنیم، بدانیم چه مزاجی دارد.

همۀ این‌ها را در کنار هم قرار می‌دهیم و تصمیم می‌گیریم یک فرد به چند وعده غذا در روز نیاز دارد. نتیجه: یک باره و ناگهان به همه نمی‌گوییم دو وعده غذا بخورید، یک باره و ناگهان به همه نمی‌گوییم لازم است هر روز سه، چهار وعده غذا بخورید. باید نگاه بکنیم، ببینیم میزان نیاز یک فرد براساس شرایط فردی و اجتماعی و اقلیمی چطور است و تصمیم‌ بگیریم چقدر غذا نیاز دارد.

تعداد وعده های غذایی مجاز از دیدگاه طب ایرانی

از دیدگاه طب ایرانی از یک وعده غذا در روز تا چهار، پنج وعده غذا در روز تعریف شده است. یعنی افرادی که در سن رشد هستند، جوان هستند، کودکانی که در حال پرورش از لحاظ جسمی و روحی هستند و دارند مراحل نمو و رشد را طی می‌کنند، ممکن است این‌ها نیاز به وعده های غذایی بیشتر داشته باشند و در بعضی بیماری‌های خاص هم که قوۀ هضم پایین می‌آید و مجبور هستیم وعده‌ها را بسیار کوچک و مختصر بکنیم که معده بتواند آن‌ها را هضم بکند، ممکن است بخواهیم تعداد وعده‌ها را افزایش بدهیم.

اگر سنین رشد را کنار بگذاریم و آن خاصیت و خصلت را که یک چیز انحصاری است در نظر نگیریم، بین یک تا سه وعده معمولاً در یک شرایط عادی برای وعده های غذایی در نظر گرفته می‌شود. گفته شده است که عمدتاً سعی بکنید اصرار به سه وعدۀ کامل نداشته باشید. معمولاً بدن به سه وعدۀ کامل در یک شرایط عادی و میانه که خیلی تحرک بالا نیست، نیاز پیدا نمی‌کند. طب ایرانی بین سه وعده در دو روز یا روزی دو وعده بیشتر تأکید می‌کند.

جواز عمل به عادت‌های صحیح

 ولی یک نکته وجود دارد؛ بهتر است عادتی که خیلی بیماری‌زا نیست و زمان طولانی است که شما آن را انجام می‌دهید، یعنی جزء خصلت و طبیعت ثانویۀ شما شده است، دستکاری نکنید. یعنی اگر بدن شما عادت کرده است به این‌که صبحانه و نهار و شام بخورید و هر سه وعدۀ غذایی را هم خیلی سنگین و خیلی پر نمی‌خورید و معمولاً مثل یک عادت خانوادۀ ایرانی که صبحانه یک غذاهای خاص نسبتاً سبک و غیره است. نهار غذای اصلی است. دوباره شام یک غذای سبک‌تر و حاضری‌تر است، یک همچنین حالتی دارد.

تقریباً می‌توانید این عادت را حفظ بکنید. یعنی از آن عادت‌هایی نیست که من اصرار داشته باشم همین الآن تلاش بکنید و به سرعت این عادت را تغییر بدهید. به خاطر این‌که به مزاج، به طبیعت و به سلامت بدن شما فشار وارد می‌شود. معده چندین سال است عادت کرده است سر این ساعت غذا دریافت بکند، وقتی غذای مناسب را به معده نمی‌دهید، آرام آرام دچار ترشح یک سری موادی از جنس صفرا و غیره می‌شود که باعث می‌شود بعضی از آن‌ها زخم معده ایجاد بکند، سوزش معده در آن‌ها ایجاد بشود و بیماری‌های گوارشی به وجود می‌آید.

من معمولاً به مخاطبین خود، بیماران یا مراجعین می‌گویم که اگر خیلی بدن شما قبول نمی‌کند و نمی‌پذیرد، اصراری به این‌که حتماً خود را به یک وعده غذا عادت بدهید یا به دو وعدۀ غذا عادت بدهید، ندارم، مگر این‌که بدن شما کاملاً آماده باشد، یک صبحانۀ کامل بخورید، یک شام کامل بخورید و بتوانید در حالت سلامت باشید و هیچ فشاری هم به بدن شما وارد نشود و بتوانید این حالت خوبِ سلامتی بخش را به دست بیاورید، این سبک خیلی هم عالی است، هیچ مخالفتی از لحاظ طب ایرانی نیست، بلکه حتی توصیه شده است.

دریافت غذا بر اساس نیاز

دریافت غذا در طب سنتی ایران باید براساس نیاز باشد. یعنی وقتی ما نیاز به غذا داریم، باید غذا بخوریم. سالم‌ترین انسان، انسانی است که ندای درونی خود را به درستی بشنود و متوجه بشود و براساس نیازهای واقعی خود اقدام بکند. یعنی من برای او تعداد وعدۀ غذایی تعیین نکنم، بلکه او متوجه بشود چه وقت بدن او به غذا خوردن نیاز دارد، چه وقتی نیاز ندارد و بتواند وعده های خود را به این صورت تنظیم بکند.

امّا از آن‌جایی که افراد در کش و قوس مشغله‌های روزانه این آشنایی و پیوند با بدن خود را از دست می‌دهند و به خوبی نمی‌توانند ندای درون خود را درک بکنند و طبق یک برنامۀ کلاسه شدۀ منظم و از پیش تعیین شده دارند کارهای خود را انجام می‌دهند، یک مقدار سخت است بگوییم: شما دقت بکن ببین الآن وعده لازم داری یا وعده لازم نداری. پس باید پیشگیری کرد.

ایجاد الگوی صحیح در مقطع کودکی و آغاز جوانی

بهترین کار این است که از کودکی فرزند خود را به نحوی عادت بدهیم که پرخوری براساس هوس خوردن، زیاده خوردن یا عادتی خوردن را در او شکل ندهیم و به نحوی با کودک منطقی برخورد بکنیم یا عادت‌های او را اصلاح بکنیم که وقتی نیاز دارد، وقتی به سمت غذایی می‌رود فقط در صورتی که نیاز دارد آن را مصرف بکند و اصلاً میل و کشش او براساس نیازی که دارد باشد.

در سنین مختلف می‌تواند این برنامه  متفاوت باشد. یعنی حجم غذا، نوع غذا، کمیت غذا، کیفیت غذا، همه چیز باید براساس آن مقطع سنی یا اقلیم یا شرایط رشد و فعالیت بدنی و غیره تغییر بکند. امّا اگر که فرد بتواند بعد از این‌که به سن ثبات رسید، یعنی آن اوج رشد را که نوجوانی است، مراحل اولیۀ جوانی است را طی کرد و یک حالت ثباتی پیدا کرد، یک وعدۀ غذایی خود را به مرور زمان و به آرامی یا حذف بکند یا حجم آن را خیلی کاهش بدهد، خیلی خوب است.

تغییر عادت به تدریج و آرامی

در مورد تنظیم وعده های غذایی توصیۀ من این است که چون قرار است تغییر عادت با مدارا باشد، به آرامی و به تدریج باشد، بهتر است ابتدا با کم کردن حجم غذا شروع بکنید. مثلاً می‌بینید این شرایط برای شما است که صبحانه و شام بخورید و می‌خواهید نهار را حذف بکنید. نهار را ناگهان از برنامۀ غذایی خود حذف نکنید. آرام آرام، حجم آن را کم بکنید، بعد سعی بکنید با غذاهای کم کالری‌تر جایگزین بکنید.

مثلاً بعضی‌ها فقط سوپ ساده می‌خورند، بعضی‌ها فقط سالاد می‌خورند، بعضی‌ها عادت می‌کنند اگر گرسنگی زیاد نیست و معده خیلی ندای گرسنگی نمی‌دهد، میوه می‌خورند. چون می‌دانید میوه خوردن در حالت گرسنگی شدید، ممنوع است و موجب بیماری می‌شود و بدن به مرور عادت می‌کند و اصلاً سر ساعت نهار دیگر آلارم گرسنگی برای شما نمی‌زند، شما به راحتی با وعدۀ صبحانه و شام این مرحله را طی می‌کند و اذیت و آزاری برای شما ایجاد نمی‌شود.

عوارض تغییر ناگهانی عادت‌ها

فقط به یاد داشته باشید ناگهان تغییر دادن عادت‌ها، تهاجمی برخورد کردن با عادت‌ها، باعث می‌شود ایجاد کسالت در بدن شما به وجود بیاید، حتّی موجب ایجاد بیماری در بدن شما بشود. بسیاری از افراد هستند که می‌آیند یک وعده‌ای را برای این‌که سالم‌تر بشوند حذف می‌کنند و بعد بدن آن‌ها ناتوان، کم انرژی و بیمار می‌شود. بنابراین در این موارد هم روش تغییر عادت اشتباه بوده است و هم اصلاً در مرحلۀ بعد دیگر توصیه نمی‌شود که این عادت را روی آن کار بکند.

ترجیح دو وعدۀ صبحانه و شام

نکتۀ بسیار مهمی که وجود دارد این است که اگر ما خواستیم غذا خوردن خود را دو وعده‌ای بکنیم، یعنی حالت میانگینی را در رژیم غذایی در نظر بگیریم، بهترین کار این است که این دو وعده صبحانه و شام باشد. مستقیماً در سورۀ مریم، در آیه‌ 62 آمده است که بهشتیان صبح و شام روزی می‌گیرند.[1] چون حضرت امام صادق (ع) هم در یک مباحثه‌ای به این اشاره می‌کنند که اگر می‌خواهید غذا بخورید، صبح و شام بخورید چرا که در قرآن در آیه‌ 62، سورۀ مریم آمده است که این بهترین نحوۀ روزی گرفتن است.[2]

کامل خوردن وعده‌ها

می‌خواهم این را اشاره بکنم که اگر قرار است دو وعده غذا دریافت بکنیم، صبحانه و شام بخوریم -که مورد تأکید توصیه‌های سلامتی بخش دین ما هم است- به یاد داشته باشید باید صبحانه کامل، شام کامل و هر دو با فاصلۀ مناسب از خواب و بیداری و حتماً تأمین کنندۀ نیازهای بدن باشد. دیگر به آن عادت قبلی اگر باشید که یک صبحانه سر پایی بخورید و به سرعت بعد از آن هم یک چای بخورید -که (این کار) کاملاً اختلال هضم ایجاد می‌کند و غیره- نمی‌توانید صبر بکنید تا وقت شام برسد.

اگر قرار شد دو وعده غذا بخورید و این برنامه‌ریزی بکنید، باید حتماً یک برنامۀ کامل برای صبح، یک چیزی مثل سحری خوردن یک غذای کامل، خوب و یک غذای کامل با فاصلۀ کافی از خواب برای وعدۀ شام طراحی بکنید.

پرهیز از ریزه‌خواری

در این میان یک نکته خیلی مهم است که به آن دقت بکنید. اگر قرار شد وعدۀ غذایی حذف بکنید، مبادا منجر به این بشود که شما دائم ریزه‌خواری بکنید. ریزه‌خواری کردن از آن کارهای بسیار غلط و اشتباهی است که باعث می‌شود فشار دائمی بی‌نظمی به سیستم گوارش شما وارد بشود. یعنی یک مادۀ غذایی ریزی وارد بشود، هنوز برنامه‌ریزی هضم برای آن در سیستم گوارش انجام نشده است و مراحل آن انجام نشده است، دوباره یک چیزی کامل متفاوت و متغیر وارد بشود و یک سیستم جدید بخواهد، معده دچار تحیر بشود، هنوز دو مادۀ غذایی را هضم نکرده است، زمان کوتاهی نگذشته است، یک مادۀ سومی وارد بشود.

عوارض ریزه‌خواری

این ریزه‌خواری‌ها به شدت اختلال هضم ایجاد می‌کند. همین است که گاهی وقت‌ها در این ریزه‌خواری‌ها می‌بینید که بعضی‌ها که هنوز معده و گوارش آن‌ها صادق‌تر است به سرعت رو دل می‌کنند، یعنی معده به سرعت اعلام می‌کند که من نمی‌توانم این مواد مخلوط به هم را که وارد من کردید را هضم بکنم. رودل کردن یک اعلام هشدار و هوشیاری در سیستم گوارش است.

کسانی هستند که این‌قدر ریزه‌خواری کردند و بد خوردند که حتی دیگر معدۀ آن‌ها آلارم هم نمی‌دهد، حتی رودل هم نمی‌کند. معده این مواد بد را داخل سیستم می‌برد و یک خون بد و نامناسب به اندام‌های آن‌ها می‌رسد و بعد از یک گوشه‌ای با یک بیماری مزمن، با یک تحریک سیستم ایمنی، با یک بیماری خودایمنی ناشناخته، با سرطان‌ها و غیره (خود را نشان می‌دهد) این نشانۀ آن مواد نامناسب هضم شده‌ای است که دیگر معده آن‌ها را پس نداد، دید این آدم هوشیار نمی‌شود و وارد سیستم و بدن کرد و کاملاً بیمار شد. این علامت به خاطر این است.

می‌خواهم بگویم ریزه‌خواری کردن این‌قدر به سیستم گوارش شما آسیب وارد می‌کند که ما ترجیح می‌دهیم شما همان سه وعده‌ای باقی بمانید، سه وعدۀ درست غذا بخورید ولی دائماً از صبح تا شب مشغول ریزه‌خواری نباشید. آسیب این ریزه‌خواری خیلی برای بدن بیشتر است و لازم است که بدن شما در آن فاصله‌های بین غذایی یا به طور کامل یا حداقل با یک میان وعده در استراحت باشد.

اصلاً فسلفۀ روزه‌داری در یک ماه در طول سال به همین خاطر است که گوارش شما نیاز دارد فاصله‌ای استراحت بکند تا بتواند قوای خود را به دست بیاورد، تا بتواند خود را پاکسازی بکند، تا بتواند خود را دوباره قوی بکند و بتواند روی قوای روحی، جسمی، مغزی و غیرۀ شما تمرکز بکند و توانایی‌های شما را افزایش بدهد. مسائل تربیتی، چه تربیت ذهنی، چه تربیت جسمی، بتواند افزایش پیدا بکند.

تأثیر اقلیم و فصل بر وعده های غذایی

یک مورد دیگر در مورد تغییر برنامه‌های غذایی این است که شما در چه فصلی هستید. کمتر و زیاد خوردن غذای ما خیلی ربط دارد به این‌که هوای محیط ما الآن چه بنا به اقلیم چه بنا به فصل (چطور است) خیلی گرم است یا خیلی سرد است. هر چه هوای بیرون گرم‌تر باشد، بدن باید کم غذا دریافت بکند. یعنی پرخوری بسیار مضرتر است. حجم غذا باید کم بشود و هم باید غذاهای لطیف‌تر و زودتر هضم‌تر دریافت بکند. کلاً در هوای گرم و در اقلیم گرم و در فصول گرم هاضمه ضعیف می‌شود -این را به یاد داشته باشید- و شما نمی‌توانید غذاهای سنگین و غلیظ و غیره را خوب هضم بکنید، بنابراین باید کمتر بخورید.

برعکس آن در زمستان است. در زمستان چون بیرون سرد است و بدن باید با ایجاد حرارت خود را حمایت بکند، حرارت خود را تأمین بکند، نیاز به غذا دارد، هاضمه قوی می‌شود، قوۀ هاضمه بالا می‌رود. بنابراین هم نوع غذای غلیظ‌تر مورد نیاز است، هم حجم غذای بیشتر مورد نیاز است.

جمع بندی در تعداد وعده های غذایی

 بنابراین این‌که شما دارید وعدۀ غذایی خود را تعیین می‌کنید، این‌که گفتم به همۀ خصوصیات دقّت بکنید، در کنار اینکه سن، سن رشد است، در کنار این‌که این فرد، فرد گرم مزاج است یا سرد مزاج است، در کنار این‌که معدۀ سالمی دارد یا معدۀ ضعیفی دارد، به یاد هم داشته باشید هوا گرم است، فصل گرم است، اقلیم گرم است یا سرد است. این امر باید تعیین کننده باشد برای این‌که ببینید کمتر غذا بخورید یا بیشتر بخورید. تعداد وعده‌ها بیشتر باشد یا کمتر باشد. نوع غذای شما لطیف‌تر باشد یا غلیظ‌تر باشد.

همۀ این‌ها را که در کنار هم قرار می‌دهیم، می‌بینیم برای رسیدن به یک انرژی و توان مناسب، یعنی بهره‌مندی کامل از آنچه در درون ما به ودیعه گذاشته شده است، نیازمند هستیم که یک برنامۀ ریز به ریز، دقیق و مناسب فرد داشته باشیم. ممکن است یک فرزند ما، یک جوان ما دو وعده لازم داشته باشد، یکی سه وعده، یکی چهار نیاز داشته باشد. یعنی تک به تک، فرد به فرد در خانواده به یک قانون کلی نمی‌شود رسید، باید برای هر کدام جداگانه فکر بکنیم و به نتیجه برسیم. امیدوار هستیم که در این برنامه‌ریزی‌ها که گاهی کمی سخت می‌شود و نیاز است مشورت بگیرید موفق باشید و یک خانوادۀ سالم را سامان‌دهی بکنید.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. لا يَسمَعونَ فيها لَغوًا إِلّا سَلامًا وَ لَهُم رِزقُهُم فيها بُكرَةً وَ عَشِيًّا؛ در آنجا کلام لغو و بیهوده ای نمی شنوند، بلکه آنچه می شنوند فقط سلام و درود است؛ و در آنجا صبح و شام، رزقشان برای آنان [آماده] است.

[2]. الکافی به نقل از شهاب بن عبد ربّه: نزد امام صادق (ع)، از دردها و بدگواري‌هایی که داشتم، اظهار ناراحتی کردم. ایشان به من فرمود: صبحانه بخور و شام بخور و در فاصله میان آنها چیزي مخور؛ چرا که موجب تباهی تن است. مگر نشنیده‌اي که خداوند عزّوجل میفرماید:  و آنان، صبحگاهان و شامگاهان، روزيِ ویژه خویش را دارند.