اهمیت وعده شام

وعده صبحانه و وعده شام دو وعده غذایی اصلی در طب ایرانی و در آموزه‌های اسلامی است. پیامبر اکرم (ص) توصیه می‌کنند که وعده شام را ترک نکنید. ترک شام باعث کم شدن قوای جسمی می‌شود و عوارضی به همراه دارد. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اهمیت و جایگاه وعده شام
• حفظ فاصله زمانی بین وعده شام و خواب
• عوارض عدم رعایت فاصله زمانی
  • اختلال خواب و کابوس
  • خواب سطحی
  • تعریق هنگام خواب
  • اختلال هضم
  • بو و مزه بد دهان
  • ورم بدن صبحگاهی
• حذف وعده شام، یک تصمیم اشتباه
• عوارض ترک وعده شام
  • ضعف غیرقابل جبران
  • خستگی و عدم نشاط در روز بعد
  • بیدار ماندن ذهن در شب
  • هضم از درون
  • سردرد و تهوع صبحگاهی

اهمیت و جایگاه وعده شام

 نکته مهمی که می‌خواهیم در مورد آن صحبت کنیم اهمیت و جایگاه شام است و این‌که چه نکات و خصوصیاتی باید در مورد وعده شام در نظر گرفته شود که بهترین بهره را از آن ببریم. وعده صبحانه و وعده شام دو وعده اصلی غذایی در طب ایرانی و در توصیه‌های سلامتی بخش طب دینی است و همچنین صحبت کردیم که صبحانه چقدر مهم است و چه جایگاهی دارد.

اگر می‌خواهید قدرت فراگیری، تیزهوشی کودک، جوان یا بزرگسال را تأمین کنید چاره‌ای ندارید که حتماً به صبحانه توجه کنید. هم به موقع میل شود و هم نوع مناسبی از غذا برای آن ایجاد شود و آدابی که لازم است. در کنار صبحانه خوب یک شام خوب هم برای افزایش قوای ذهنی و جسمی نیاز داریم. اگر شام با زمان مناسب، با کیفیت مناسب و مقدار مناسب همراه نباشد شما باز هم در مسیر برنامه ریزی‌های آموزشی، پرورشی و رشد خود و فرزندان خود لطمه خواهید دید.

حفظ فاصله زمانی بین وعده شام و خواب

 یکی از مشکلات جدی که وعده شام با فاصله مناسبی از خواب انجام نشود این است که روی حالت خواب شما و روی حالت هضم شما تأثیر جدی می‌گذارد. یک قانون در طب ایرانی است که وعده شام با ساعت خواب حتماً باید حدود سه ساعت فاصله داشته باشد. یعنی اگر قرار است شما کودک خود را ساعت 9:30 یا 10 بخوابانید، البته ساعت 10 برای بچه‌ها خیلی دیر است. بزرگسال قرار است ساعت 10 الی 10:30 بخوابد. سه ساعت زودتر باید شام بخورد.

این‌ شام، غذا، وعده اصلی باید فرصت داشته باشد تا به قعر معده برود، آرام بگیرد. مرحله اول یا قواعد هضم خود را طی کند و بعد فرد در یک خواب عمیق فرو برود، حالت افقی بگیرد، خطر برگشت غذا رفع شده باشد، خطر ماندن غذا سر معده رفع شده باشد، دهان بد مزه و بد بو بود و این مواردی که هست رفع شده باشد و فرد بتواند یک خواب آرام داشته باشد.

عوارض عدم رعایت فاصله زمانی

۱. اختلال خواب و کابوس

خواب آرام را تأکید می‌کنم که اگر کسی دیر شام بخورد و روی شام بخوابد و یا وعده شام خود را از لحاظ کیفیت طوری در نظر گرفته باشد که سنگینی هضم داشته باشد، یعنی با وجود این‌که زود خورده است، ولی این‌ غذا این‌قدر سنگین وزن است که حالا یا در مقدار خود پر بوده است یا در کیفیت خود غلیظ و سنگین بوده است که معده هنوز بعد از دو سه ساعت درگیر مراحل اولیه هضم باشد، باعث می‌شود که فرد اختلال خواب پیدا کند. آشفته خوابی، دیدن کابوس که خیلی بچه‌ها با آن گرفتار هستند، بعضی اوقات پدر و مادرها در مراکز روانشناسی و روانپزشکی دنبال علت می‌گردند، امّا کافی است که برنامه خواب و شام را تنظیم کنند که بچه این‌قدر کابوس نبیند و ترس‌های شبانه نداشته باشد، بدخوابی نداشته باشد.

۲. خواب سطحی

خواب‌های سطحی، خوابی که نمی‌تواند عمیق و کامل باشد به خاطر این‌که بدن و کل طبیعت گرفتار معده است و نمی‌تواند به صورت آرام روح را به عمق ببرد و در حالت آرامش او را به حالت عمیق ببرد، خواب سطحی است. تکه پاره است. بیدار شدن‌های مکرر، بچه‌هایی که نیمه شب‌ها بلند می‌شوند و بهانه می‌گیرند، در واقع چند ساعت یک بار بیدار شدن‌های با ناآرامی دارند. یکی از علت‌های آن می‌تواند دیر خوردن شام، سنگین‌ خوردن شام و یا ساعت‌های بد خواب باشد.

۳. تعریق هنگام خواب

 و همچنین تعریق در خواب، مشکل جدی که خیلی از افراد با آن مواجه هستند. خیلی از افراد شب می‌خوابند و می‌بینند که خیلی عرق می‌ریزند. بد عرق می‌ریزند؛ عرق بد بو، عرق چسبناک، عرق لزج و مناسب نیست، یعنی این تعریق در حد حرارت محیط نیست. یکی از علت‌های عمده آن روی غذا خوابیدن و شام را دیر خوردن و یا غلیظ و سنگین شام را خوردن و یا ریزه خواری‌هایی است که وعده شام را به خواب متصل می‌کند. در این مورد دقت داشته باشید که اختلال خواب می‌تواند در فردای شما اختلال آموزش، اختلال یادگیری، اختلال حافظه و تمرکز و غیره را ایجاد کند و توان شما را در مسائل تربیتی کاهش دهد.

۴. اختلال هضم

یکی دیگر از مسائل مهم مرتبط با وعده شام و نزدیک شدن شام به وعده خواب اختلال هضم است. وقتی که شما شام می‌خورید و سریعاً روی آن می‌خوابید در واقع قوه هاضمه شما فرصت مراحل اولیّه آماده سازی غذا را از دست می‌دهد. شما نباید وقتی که تازه غذا خوردید حالت خوابیده، دراز کشیده و افقی پیدا کنید. چون پایین رفتن غذا و استمراء غذا به درستی انجام نمی‌گیرد و انهدار غذا از فم معده به قعر معده، از سر معده به انتهای معده به خوبی انجام نمی‌گیرد تا این‌که قوای هاضمه که متمرکز در انتها و قعر معده هستند بتوانند به غذا مسلط شوند و غذا شروع به مراحل ابتدایی هضم کند. این یک زمانی می‌برد.

۵. بو و مزه بد دهان

در مورد وعده شام کمی غذای بیشتری نیاز دارد چرا که قرار است یک خواب طولانی و عمیق داشته باشیم. چون قرار است یک خواب طولانی و عمیق داشته باشیم باید به این مراحل جای‌گیری و آماده شدن غذا در معده زمان بیشتری بدهیم تا یک مقدار از مراحل اولیه هضم هم رد شود. بنابراین حدوداً سه ساعت را برای آن فاصله در نظر گرفتند که اگر این انجام نشود شما صبح بلند می‌شوید و می‌بینید که دهان شما بد مزه است.

 خود بدمزگی دهان یعنی مقداری از آن غذا درون معده هضم نشده است، باقی مانده است و دچار فساد شده است و یک مزّه بد یا یک بوی بد و طعم بد در دهان شما ایجاد کرده است. یکی از علت‌های بدبویی‌های دهان، بدمزگی‌های صبحگاهی دهان هضم نشدن غذا و ماندن مقداری از ماده غذایی در معده و فساد آن به علت روی غذا خوابیدن، دیر شام خوردن و فاصله ناکافی بین خواب و غذای شب است.

۶. ورم بدن صبحگاهی

همچنین از اختلالات هضم یک علامت دیگری هم می‌بینیم. گاهی اوقات با بدبویی و بدمزگی ممکن است خود را نشان ندهد، ممکن است با ورم صبحگاهی خود را نشان دهد. یعنی فرد بیدار می‌شود و می‌بینید که زیر چشمان او پف کرده است، صورت او ورم کرده است، دستان او ورم کرده است. این یکی از علائم اختلال هضم، خصوصاً اختلال هضم کبدی است.

وقتی شما کبد خود را به واسطه این عادات غلط تنبل می‌کنید آرام آرام این ورم ابتدا در صبح خود را نشان می‌دهد و بعد این کم‌‌کم در بدن شما ماندگار می‌شود و باعث می‌شود که حالت ظاهری شما، جسمی شما خصوصاً اگر در مسائل تربیت جسمی، بدن سازی و در مسائل پرورش خود کار می‌کنید این خیلی عامل مهمی است.

غیر از آن وقتی غذایی خوب هضم نشود و وعده شام با ساعت خواب شما فاصله نداشته باشد، شما وقتی غذا را خوب هضم نمی‌کنید طبیعی است که خون خوبی هم از آن به دست نمی‌آورید و این خون ناصالح تولید شده از یک غذای بد هضم شده نمی‌تواند ماده اولیه مفید و کارآمد برای مغز شما، برای قلب شما، برای امورات تربیتی ذهنی و قلبی و برای عضلات شما، برای امور تربیتی پرورشی جسمی شما قرار بگیرد و از دیدگاه طب ایرانی این خون ناصالح است و توانایی شما را کاهش خواهد داد.

نکاتی به همین ظرافت و ریزی می‌تواند برنامه ریزی شما و موفقیت شما را در امور پرورشی و رشد در واقع افزایش بدهد و دقت آن هم چندان سخت نیست. کافی است برنامه ریزی‌های خود را یک مقداری تغییر بدهید.

حذف وعده شام، یک تصمیم اشتباه

یک نکته دیگر است که بعضی‌ها می‌آیند و وعده شام را حذف می‌کنند. این بسیار اشتباه است. حذف وعده شام یعنی با فرض این‌که شما وعده ناهار خود را… مثلاً فرض کنید فاصله ناهار تا ساعت خواب شما چهار، پنج ساعت یا بیشتر یا هفت، هشت ساعت باشد و بعد شما شام را نخورید و تا فردا صبح بروید، یعنی فرضاً ساعت 7 یا 8 صبح بلند شوید و بخواهید چیزی بخورید چیزی بیش از 12 الی 13 ساعت بدن خود را در فقر غذایی قرار دادید که این خیلی می‌تواند به بدن شما آسیب بزند. این مدت طولانی یک معادلاتی را در بدن شما، در سلول‌های مغزی شما، در سلول‌های عضلانی شما ایجاد می‌کند و بعد در دراز مدت ضعف ماندگار در بدن شما ایجاد می‌کند.

 عوارض ترک وعده شام

۱. ضعف غیرقابل جبران

به یاد داشته باشید که ما در روایت هم داریم که هر کسی که شام خوردن را ترک کند نیرویی از او کاسته می‌شود که دیگر نمی‌تواند آن را برگرداند.[1] یعنی یک کاهش انرژی ماندگار، یک ضعف ماندگار و آسیبی که به بدن می‌خورد و قابل جبران نیست. بنابراین مطلب بسیار مهم است.

۲. خستگی و عدم نشاط در روز بعد

وقتی شما وعده شام را حذف می‌کنید، بدن خود را دچار یک ضعف و نقص می‌کنید فردا صبح خسته از خواب بیدار می‌شوید و یک روز خسته را شروع می‌کنید. وقتی نشاط کافی و انرژی کافی در اول صبح ندارید بنابراین تمام کارهایی که قرار است برای پرورش خود و تربیت خود و اصلاح اخلاقی و معنوی خود انجام بدهید تحت تأثیر قرار می‌گیرد. یک روز خسته و کسل و بی‌نشاط تأثیر کافی می‌گذارد، خصوصاً اگر این فرد کودک یا جوان باشد که خیلی هم نیاز به انرژی و مادّه غذایی او نسبت به بزرگسال باید بیشتر باشد. این خستگی و کسالت در او بسیار بارزتر خواهد بود.

۳. بیدار ماندن ذهن در شب

وقتی گرسنه می‌خوابید یک مشکل دیگر هم ایجاد می‌شود این‌که ذهن شما بیدار می‌ماند. ذهنی که دارد دائم به شما اعلام می‌کند که من غذا نیاز دارم، این بدن دائم دارد به شما اعلام می‌کند که من به ماده غذایی نیاز دارم، بیدار می‌ماند، یعنی به حالت خواب فرو نمی‌رود. بنابراین شما خواب عمیق پیدا نمی‌کنید و اصلاً فردا با مشکلات کمبود خواب عمیق مواجه می‌شوید.

خستگی ذهنی، عدم تمرکز و مشکلات دیگری که به وجود می‌آید می‌تواند تمام برنامه‌ریزی آموزشی و تربیتی شما را تحت تأثیر قرار بدهد و حالا شما وقتی این کمبود خواب را داشته باشید سوخت و ساز هم اختلال پیدا می‌کند، اشتهاء هم اختلال پیدا می‌کند، کل سیستم ایمنی بدن هم اختلال پیدا می‌کند و بعد عوارض این را در ذهن خود تجسم کنید که این گرسنه خوابیدن چقدر می‌تواند روی سلامت شما تأثیر بگذارد.

۴. هضم از درون

ترک وعده شام خصوصاً در جوانان و کودکان که مسأله تربیتی شاید یک مقداری بیشتری برای آن‌ها مهم باشد باعث می‌شود که یک سری مواد غذایی ضروری هم با حذف یک وعده مهم به بدن نرسد و وقتی که بدن می‌خواهد این نرسیدن مواد غذایی را جبران کند شروع به هضم از درون می‌کند. یعنی مواد غذایی خود را از هر چه که انباشته دارد استفاده می‌کند. اگر انباشته خوب و کافی نداشته باشد از عضلات و اندام‌های بدن آرام آرام مواد غذایی می‌گیرد و این باعث می‌شود که اندام‌های درونی، اندام‌های رئیسه ما، اندام‌های مهم ما شروع به تحلیل رفتن بکنند.

تحلیل عضلانی در افرادی که ورزشکار هستند یا کارهای حرفه‌ای و فنی و کارهای یداوی انجام می‌دهند این شام نخوردن خیلی به بافت عضلانی و پروتئینی بدن آن‌ها آسیب می‌زند یا مثلاً تحقیقات نشان داده است که کنترل خشم فردی که شب گرسنه می‌خوابد، اگر کنار آن صبحانه خوب هم نخورد خیلی بدتر می‌شود و این‌ها بد انجام می‌شود، یعنی افراد بد اخلاق و تندخو می‌شوند.

شما در مسائل تربیتی نگاه کنید که چقدر نیاز به آرامش دارید، چقدر نیاز به انعطاف پذیری و کنترل خشم و غیره دارید. اگر این اصل ساده را یعنی یک تنظیم برنامه غذایی را به طور مرتب در نظر نگیرید این باعث می‌شود که فرد در طول زمان از لحاظ مسائل پرورشی و رشد روحی و جسمی و تمام مسائلی که در نظر شما است آسیب ببیند.

۵. سردرد و تهوع صبحگاهی

کسانی که شام نمی‌خورند باعث می‌شود که آرام آرام یک سری موادی در بدن آن‌ها تولید شود، یک سوزاندن ناقص و غیره که از لحاظ طب کلاسیک یک مکانیسمی دارد، این‌ها دچار سردرد و تهوع صبح‌گاهی می‌شوند. یعنی از عوارضی که خیلی اوقات با آن رو به رو هستید، خیلی اوقات معلم‌ها شکایت می‌کنند. برخی بچه‌های کلاس در ساعت اول دائم تهوع دارند، تمرکز آن‌ها کم است. یکی از مسائل مهم این است که این‌ها وعده شام و وعده صبحانه خود را درست تنظیم نمی‌کنند. فقط با یک تنظیم برنامه غذایی خیلی از این موارد –نمی‌گویم همه موارد شاید بیماری باشد و نیاز به بررسی داشته باشد- می‌تواند درست شود و انجام به موقع داشته باشد.

توصیه‌های کلی

نکته کاربردی این است که شام خود را حتماً بخورید و اصلاً و در هیچ شرایطی حذف نکنید. امّا شام را سبک بخورید، پرخوری خیلی نداشته باشید. سعی کنید که شام غذای پختنی پیچیده نباشد و شام را زود بخورید و نکته دیگر این‌که در شب، مخصوصاً در انتهای شب سردیجات افراطی را آخر شب نخورید. این هم اختلال خواب ایجاد می‌کند که نکته جدایی است.

به یاد داشته باشیم در طب ایرانی و در توصیه‌های دینی ما خوردن شام خیلی مورد تأکید است. حضرت رسول اکرم (ص) می‌فرماید مبادا خوردن شام را واگذارید، حتی اگر با خوردن دانه‌ای خرمای خشکیده باشد.[2] ایشان می‌‌خواهند شدت اهمیت را بیان کنند. چرا که بیم دارم از این‌که کسی که وعده شام را واگذارد به پیری و در هم شکستی گرفتار شود، چرا که شام مایه نیرومندی پیر و جوان است. پس این تأکید شام را در ذهن خود داشته باشید و إن‌شاءالله برای آن برنامه ریزی مناسب کنید.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. امام صادق (ع): شام را وا مگذار، هر چند به سه لقمه نان و نمک باشد. هر کس یک شب شام را واگذارد،  یک رگ در بدن وي می‌میرد و این رگ، هرگز زنده نمی‌شود؛ دانشنامه احادیث پزشکی، ج 1، ص239.

[2]. دانشنامه احادیث پزشکی، ج 1، ص103.