نقش رسانه در تربیت فرزند

دنیای امروز دنیای رسانه است و کودکان ما ناگزیر در شبانه روز ساعات زیادی با رسانه‌ها سر و کار دارند. رسانه یکی از عواملی است که در تربیت نقش موثری دارد. در این مقاله به بررسی نقش رسانه در تربیت فرزند می‌پردازیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• نقش عوامل غیرانسانی محیط در تربیت فرزند
• انواع رسانه
• نقش رسانه
  • رسانه والد اول!
• آشنایی با واژۀ «سواد رسانه»
  • استفادۀ مفید و هوشمندانه از رسانه
  • آسیب‌های سوء مدیریت رسانه
  • محیط و زمان خاص استفاده از رسانه

نقش عوامل غیرانسانی محیط در تربیت فرزند

در تربیت عوامل مؤثّر و تأثیرگذار مثبت و منفی وجود دارد. به غیر از والدین و عوامل انسانی دیگر برخی از عوامل غیر انسانی نیز در تربیت فرزند نقش دارند: محیط مدرسه، محیط مساجد، هیئات دینی و محیط‌های مذهبی برخی از این عوامل هستند. یکی از عوامل مهم در تربیت کودکان رسانه است. در این مقاله نقش رسانه را در تربیت فرزند بیان می‌کنیم.

انواع رسانه و نقش آنها

 امّا یکی از عواملی که در تربیت خصوصاً در عصر جدید باید مورد بحث قرار بگیرد بحث رسانه‌ها است. رسانه‌ها هم گستردگی خود را دارد. هفت طبقه را برای رسانه‌ها بیان می‌کنند که در حدّ خود می‌تواند تأثیرات خود را بگذارد که من به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم.

مثلاً امروز شما بازی‌های کامیپوتری را می‌بینید که در بُعد رسانه‌ای دارد تأثیراتی را روی فرزندان ما می‌گذارد. شبکه‌های مجازی، اجتماعی، اپلیکیشین‌ها که دارد تأثیرات خود را می‌گذارد. سایت‌ها، وب سایت‌ها، وبلاگ‌ها دارد محتواهایی را به فرزندان ما انتقال می‌دهد؛ مانند چاقوی دو لب که هم جنبه‌های مثبت و هم منفی دارد. چهارم مجلّات، روزنامه‌ها که این‌ها هم تأثیراتی را روی افکار و رفتار فرزندان ما می‌گذارد.

پنجم کتاب به عنوان رسانه قدیمی دارد اثرات خود را می‌گذارد و اتّفاقاً هم جنبه مثبت و منفی دارد. مثلاً امروز شما می‌بینید که رمان‌های خوب و مؤثّر و تأثیرگذار دارد نوشته می‌شود؛ در نقطۀ مقابل آن رمان‌های مخرّب و کتاب‌هایی که دارد به فرزندان ما آسیب می‌زند وجود دارد. ششم بحث سینما، تلویزیون که این هم یک بعدی از رسانه است که دارد اثرات خود را می‌گذارد.

هفتم رادیو و رسانه‌های صوتی که دارد روی آن کار می‌شود. کتاب‌هایی برای امروز دارد منتشر می‌شود که شما آن‌ها را به صورت فایل‌های صوتی و کتاب‌های گویا می‌شنوید. ببینید این‌ها ابعاد مختلف رسانه‌ها است که بخشی از زندگی انسان را دارد می‌گیرد و سهم زیادی را دارد اشغال می‌کند.

نقش رسانه

من یک آماری را عرض می‌کنم این آمارها در ابعاد مختلف می‌تواند گسترده باشد. شما بر اساس آمار امروز میانگین استفاده از تلویزیون در فرزندان ما حدود چهار ساعت و 25 دقیقه در شبانه روز است که بالاخره در زمان‌های مختلف فراغت بچّه‌ها می‌تواند بیش‌تر باشد، مثلاً در ایّام نوروز و تابستان این ممکن است افزایش پیدا کند. ممکن است در ایّام مدرسه و درس کمتر شود. ولی میانگین آن حدود چهار ساعت و 25 دقیقه است.

بازی‌های کامیپوتری دارد سهم زیادی را در طول روز از بچّه‌های ما می‌گیرد. تا جایی که یکی از مراکز ملّی بازی‌های کامیپوتری بررسی کرده است که در کشور ما حدود 20 میلیون کاربر بازی‌های کامپیوتری داریم که به طور میانگین روزانه حدود 122 دقیقه دارند از بازی‌های کامیپوتری استفاده می‌کنند یعنی بیش از دو ساعت.

این سهم پررنگی در زندگی فرزندان ما دارد. لذا اگر ما این فضا را نشناسیم و ندانیم که چطور آن را مدیریّت کنیم. قطعاً آسیب‌های جدّی به فرزندان ما در تربیت می‌زند. در عین حالی که اگر بدانیم چگونه استفاده کنیم می‌تواند زمینه‌هایی را برای بخشی از رشد فرزندان ما فراهم بنمایند.

رسانه والد اول!

حالا شاید آن سؤالی که در ذهن شما خانواده‌های محترم مطرح می‌شود این است که ما در مواجهه با رسانه‌ها باید چه کار کنیم؟ با چه چیزهایی باید آشنا باشیم؟ من قبل از این‌که پاسخ این سؤال و پرسش مهم را بدهم باید به این نکته اشاره کنم که اگر ما امروز نتوانیم رسانه را مدیریّت کنیم نقش او از ما والدین بالاتر می‌رود. از ما مؤثّرتر واقع می‌شود.

ببینید امروز کدام پدر و مادری است که روزانه، حدود 4 ساعت با فرزند خود چهره به چهره کار تربیتی و اخلاقی کند. روی رفتار فرزند خود کار کند. شاید واقعاً نتوانیم پیدا کنیم، ولی رسانه دارد این کار را می‌کند. وقتی می‌گوییم چهار ساعت و 25 دقیقه میانگین تماشای فرزندان ما است، یعنی رسانه روزانه 4 ساعت به صورت چهره به چهره روی فرزندان ما تأثیرگذاری انجام می‌دهد.

یعنی یک جاهایی حتّی می‌توانیم این‌طور عمل کنیم که رسانه را والد اوّل بدانیم، یعنی ما پدر و مادرها والد دوم و سوم باشیم. یعنی نقش رسانه دارد از نقش ما پیشی می‌گیرد. امروز می‌بینید که فرزندان ما از شخصیّت‌هایی مانند جومونگ، دونگی و این‌طور افراد تأثیرات بیشتری را نسبت به پدر و مادر خود می‌گیرند. من همین‌جا این را هم عرض کنم و بعد راه حل را بیان کنم.

می‌دانید چه زمانی انسان ناراحت می‌شود؟ آن‌جایی که ما پدران و مادران نقش لَلـِه را برای فرزندان بازی کنیم. یعنی چه؟ یعنی شکم او را سیر کنیم، یک سرپناهی برای او آماده کنیم، لباس او را بشوریم و اتو کنیم و بعد بگذاریم که پای تلویزیون جناب آقای جومونگ فرزند ما را تربیت کند! یعنی تمام مقدّمات و نیازهای زیستی و زیرساخت را فراهم کنیم، حالا که به مرحله بحث فرا زیستی می‌رسد ما کناره‌گیری کنیم و دست رسانه‌ها بسپاریم تا با آن‌ها کار خود را شروع کنند.

من همیشه به مادران این نکته را می‌گویم که فرزند شما وقتی صبحانه خورد و آماده شد تازه کار تربیت شروع می‌شود. یعنی تازه کار مادر از الآن شروع شده است. نه این‌که ما شکم فرزند خود را سیر کنیم و او را آماده کنیم و به دیگران بسپاریم و بعد ببینیم که برای ناهار چه چیزی باید درست کنیم. یعنی ما در محیط خانه یک پادو باشیم و این تأسّف‌بار است. یعنی اگر متوجّه نباشیم در این عرصه و زمان متأسّفانه همین نقش را پیدا می‌کنیم.

آشنایی با واژۀ «سواد رسانه»

امروزه اگر ما بخواهیم رسانه‌ها را در خدمت خود قرار بدهیم باید با این واژه «سواد رسانه» آشنا شویم. یعنی بدانیم که چگونه از رسانه استفاده مفید و هوشمند داشته باشیم. اصلاً هدف سواد رسانه این است یعنی این سواد و این علم به ما یاد می‌دهد که چگونه از رسانه‌ها بتوانیم استفاده مفید و خوب داشته باشیم.

 امّا اگر بخواهیم از رسانه‌ها استفاده مفید و خوبی داشته باشیم باید یک تشبیه کنیم. یعنی سواد رسانه را به رژیم غذایی تشبیه کنیم و بگوییم سواد رسانه همانند رژیم غذایی است. ما در رژیم غذایی دنبال چه چیزی هستیم؟ این‌که چه چیزی بخورم، چه زمانی بخورم و چقدر بخورم. دقیقاً در سواد رسانه هم ما باید دنبال این باشیم که چه چیزی ببینم، چه زمانی ببینم و چقدر ببینم.

 یعنی اگر ما توانستیم برای این سه پرسش پاسخ منطقی و خوبی پیدا کنیم که این پاسخ به نفع فرزندان ما باشد می‌تواند زمینه‌ای را فراهم کند که ما در محیط خانه تأثیرگذار باشیم و رسانه را تحت مدیریّت و کنترل خود در بیاوریم و سهم فرزندان ما در استفاده از رسانه یک سهم مفید و کارا و رشد دهنده باشد.

استفادۀ مفید و هوشمندانه از رسانه

همان‌طور که عرض کردم امروز ما در عصر رسانه‌ها هستیم و نقش رسانه در زندگی‌ها پر رنگ است و اگر بخواهیم از رسانه‌ها استفاده مفید و هوشمندانه داشته باشیم باید سطح سواد رسانه‌ای خود را تقویت کنیم و با آن آشنا شویم تا بتوانیم رسانه را در خدمت خود در بیاوریم. لذا گفتیم برای این سه سؤال باید پاسخ پیدا کنیم که چه چیزی ببینیم، چه زمانی ببینیم و چقدر ببینیم. من قبل از این‌که بخواهم پاسخ تک تک این‌ها را بدهم باید یک مقدّمه‌ای را برای شما بیان کنم. این مقدّمه می‌تواند کمک کند.

آسیب‌های سوء مدیریت رسانه

 ببینید امروز اگر ما رسانه را تحت مدیریّت خود قرار ندهیم قطعاً فرزندان ما از قبل رسانه دچار آسیب‌هایی می‌شوند. نه یک آسیب مقطعی و تک‌زاویه‌ای، بلکه فرزند ما از جنبه‌های مختلف دچار آسیب می‌شود که من سر تیترهای آن را برای شما می‌شمارم.

 یکی این که فرزندان ما دچار آسیب‌هایی در یادگیری می‌شوند. نکته دوم آسیب‌های روحی و روانی می‌بینند. نکته سوم دچار اختلالات روانی و حتّی مغزی می‌شوند. مثلاً بچّه‌هایی که زیاد تلویزیون استفاده می‌کنند دچار بیش فعّالی می‌شوند و تعبیری وجود دارد که می‌گویند به ازای هر یک ساعتی که فرزندان از تلویزیون استفاده می‌کنند ده درصد مواجه با کاهش توجّه و تمرکز می‌شوند. یعنی همان اختلال بیش فعّالی که یک اختلال مغزی است. یعنی رسانه روی هرتزهای مغز فرزندان ما اثرات نامطلوب خود را می‌گذارد.

بُعد جسمانی فرزندان ما را دچار اختلال می‌کند و تغذیه آن‌ها را با مشکل مواجه می‌شود. جسم و چاقی و لاغری را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. حتّی یک پژوهشی در کشور استرالیا انجام شد که به ازای ساعت‌های متمادی که بچّه‌ها از تلویزیون استفاده می‌کنند از میانگین عمر آن‌ها کم می‌شود، یعنی بچّه‌هایی که میانگین چهار ساعت تلویزیون استفاده می‌کنند پنج سال به طور متوسّط از عمر آن‌ها کم می‌شود. حالا این‌ها علّت‌های علمی دارد در آن پژوهش‌ها مفصّل بیان شده است.

خاصیّت بچّه تحرّک است باید تحرّک داشته باشد. رسانه تحرّک را می‌گیرد. بچّه‌ای که تحرّک دارد فعّالیّت سیستم دفاعی بدن و برخی از اعضا و جوارح بدن او بهتر می‌شود. حتّی تعبیری دارند، بچّه‌هایی که زیاد از تلویزیون استفاده می‌کنند بیش‌تر در معرض بیماری‌های قلبی، قندی، عروقی و حتّی آسم قرار می‌گیرند. پس رسانه به جسم آسیب می‌رساند. یکی از آسیب‌هایی که می‌زند به اخلاق و رفتار فرزندان ما است. این‌ها سرشاخه‌ها است که برای هر کدام از این‌ها ریز موضوعاتی ذیل آن وجود دارد.

محیط و زمان خاص استفاده از رسانه

در یک جمله عرض کنم این‌که ما می‌گوییم باید بدانیم از چه رژیم غذایی در رسانه استفاده می‌کنیم، چقدر می‌بینیم، چه چیزی می‌بینیم و چه زمانی می‌بینیم به این دلیل است که بتوانیم از این آسیب‌ها پیشگیری کنیم و برای کنترل نقش رسانه راهکاری بیاندیشیم.  امّا حالا در هر نکته‌ای که بیان کردیم و هر سؤالی که بیان کردیم این مسائل را عرض کنم.

 یک مورد این‌که بچّه‌ها چه زمانی تلویزیون ببینید؟ این خیلی مهم است که آیا فرزندان ما باید پای رسانه‌ها رها باشند یا گوشی به دست باشند. موقع ناهار، شام، صبحانه دفتر و کتاب باز و تلویزیون هم روشن است و دارد سریال می‌بینید و گاهی اوقات هم اگر وقت کند تکلیف خود را انجام دهد! آیا واقعاً این‌ها مناسب است یا نه ما برای تلویزیون دیدن باید برنامه منظّم داشته باشیم؟

همیشه تعبیر من این است که ما بگوییم ما کتاب خانه داریم. وقتی می‌خواهیم کتاب بخوانیم می‌رویم و تمام همّ و غمّ ما موقع کتاب خواندن این است که روی محتوای کتاب تمرکز پیدا کنیم، لذا هر عامل حواس پرتی و سر و صدا نباشد، خورد و خوراک نباشد. نور، گرما و سرما مناسب باشد تا بتوانیم کتاب خوب بخوانیم. ما می‌گوییم برای استفاده از رسانه هم باید همین‌طور باشد. ما یک محیطی را قرار بدهیم، در یک برهه زمانی خاص پای رسانه بنشینیم.

 مثلاً من می‌خواهم 20 دقیقه اخبار ببینیم. در همان زمان اخبار خود را ببینیم و بعد تلویزیون را خاموش کنم. مانند این است که کتاب را می‌بندم و از اتاق مطالعه بیرون می‌آیم. باید به بچّه‌های خود چنین عادت‌هایی را بدهیم. اگر چنین عادت‌هایی را دادیم میزان استفاده از رسانه بچّه‌های ما تنظیم می‌شود. زمان دیدن رسانه برای آن‌ها تنظیم می‌شود.

ولی اگر وقت و بی‌وقت کانال‌ها را جستجو کنیم تا یک شبکه را پیدا کنیم یا گوشی موبایل به دست داشته باشیم و وقت و بی‌وقت بخواهیم از هر بازی استفاده کنیم قطعاً به آن آسیب‌هایی که در آن محورهای پنجگانه گفتم دچار می‌شویم.

برای مطالعه بیشتر درباره این بحث در رسانه که چه زمانی ببینیم، چقدر ببینیم و چه چیزی ببینیم می‌توانید به مقاله «معیار و میزان استفاده از رسانه برای کودکان» مراجعه نمایید.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون