نقش محیط های مذهبی در تربیت فرزند

یکی از عوامل مهم در تربیت فرزند، محیطی است که با آن ارتباط دارد و در آن رشد می‌کند. محیط های مذهبی در تربیت فکری و رشد معنوی فرزندان بسیار اثرگذارند. در این مقاله نقش محیط های مذهبی در تربیت فرزندان را بررسی می‌کنیم. همچنین بیان می‌کنیم که دلیل اثرگذاری عمیق این محیط ها چیست. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• محیط های مذهبی
• نقش محیط های مذهبی در تربیت
  • مسجد، محیط تربیتی مهم
  • هیئات و جلسات مذهبی
  • حرم‌های اهل بیت (ع) و امام‌زادگان
• چگونگی تأثیرگذاری عمیق‌تر محیط های مذهبی
  • حاکمیت روح معنویت و اخلاص
  • بیان سخنان خدا و اهل بیت (ع)
  • اثرات وضعی کلام‌های نورانی
  • رفتار و منش‌‌های مطلوب افراد در محیط های مذهبی
  • حاکمیت یاد خدا در محیط های مذهبی

محیط های مذهبی

یکی از عوامل مهم در تربیت، محیط است. محیط هم نه فقط به معنای یک منطقه که دارای طول و عرض جغرافیایی است، بلکه محیطی که طول و عرض جغرافیایی دارد و اتّفاقات و وقایع و رخدادهایی در آن رقم می‌خورد. ما این را به عنوان محیط در مسئله تربیت مدنظر قرار می‌دهیم.

 مثلاً خود مدرسه به عنوان جایی که در و دیوار و چهارچوبی دارد خیلی مدنظر نبود. ما می‌گوییم که معلّم و هم‌سالان و برنامه عوامل مؤثّر در تربیت در آن محیط آموزشی و تعلیمی می‌باشند. یکی از آن محیط های مهمّی که ما باید آن را در طول زندگی فرزندان خود گره بزنیم تا این‌ها رشد کنند و بتوانند اثرات مثبتی از آن بگیرند محیط های مذهبی است.

نقش محیط های مذهبی در تربیت

شاید دامنه این محیط های مذهبی یک مقدار وسیع باشد که من به برخی از این‌ها اشاره می‌کنم.

مسجد، محیط تربیتی مهم

در رأس آن‌ها مساجد به عنوان یک محیط مهمّ تربیتی است. که پایگاه اصلی نشر دین و اقامه احکام الهی است.

هیئات و جلسات مذهبی

دوم هیئات مذهبی و جلسات مذهبی که این‌ها می‌تواند به صورت ادواری باشد، مانند دهه محرّم، شب‌های قدر و ایّام اعتکاف که بچّه‌ها با محیط‌ها و جلسات مذهبی آشنا می‌شوند و ارتباط‌گیری می‌کنند، سخنرانی می‌شنوند، ممکن است در آن جلسات روضه یا مدّاحی گوش کنند که این‌ها می‌تواند تأثیراتی داشته باشد و تاریخ هم به تجربه و تواتر اثبات کرده است که این شکل محیط های مذهبی تأثیرات بسزایی را در تربیت فرزندان ما داشته‌اند.

حرم‌های اهل بیت (ع) و امام‌زادگان

 یکی دیگر از محیط هایی که ما باید به آن توجّه کنیم خود امامزادگان و حرم‌های اهل بیت (ع) هستند که این‌ها هم تأثیرات بسزایی را در افراد ایجاد کرده‌اند و در طول تاریخ این را اثبات شده می‌بینیم که این حرم‌های مطهّر و محیط های مذهبی توانسته است یک محلّی برای رشد و تعالی و تحوّل در انسان‌ها باشد. پس این هم به عنوان یک محیط مذهبی می‌تواند مدنظر قرار بگیرد.

گاهی اوقات ممکن است که ما غالب‌ها را کوچک‌تر و مؤثّرتر ببینیم. مثلاً روضه‌های خانگی که این‌ها سنّتی بوده است که از قدیم الایّام وجود داشته است. محدوده آن یک محدوده کوچکی بوده است، ولی تأثیرات عمیقی گذاشته است و باز ما این را به تجربه و تواتر دیدیم که توانسته است منشأ تحوّل عظیمی در افراد شود که بالاخره در این محیط‌ها حضور داشتند. چون برخی از محیط‌ها محیط هایی است که به صورت مستمر برنامه‌هایی را برای افراد ارائه می‌داد.

 امّا نکته‌ای که مهم است این است که بعد از آن‌که ما محیط های مذهبی را برشمردیم و درباره آن صحبت کردیم چگونه این محیط‌ها می‌تواند روی فرزندان ما تأثیرات تربیتی بگذارد. چه می‌شود که این محیط‌ها تأثیرات تربیتی خود را دارد که إن‌شاءالله خدمت شما مفصّل این را بیان خواهیم کرد.

چگونگی تأثیرگذاری عمیق‌تر محیط های مذهبی

همان‌طور که عرض کردیم یکی از بخش‌های مهم زندگی انسان می‌تواند ارتباط او با مکان‌های مقدّس، مکان‌های معنوی و روحانی باشد که برخی از این‌ها را برای شما برشمردیم. امّا پرسشی که مطرح بود این است که چه می‌شود این‌ها روی فرزندان ما تأثیرات عمیق‌تری نسبت به سایر محیط‌ها می‌گذارند؟ چند دلیل دارد که این دلایل را مطرح می‌کنم:

۱. حاکمیت روح معنویت و اخلاص

 اوّلین دلیل این است که در این محیط‌ها روح معنویّت و اخلاص حاکم است. چون بالاخره محیط هایی است که افرادی که در آن وارد می‌شوند بیش‌تر به خاطر آن روح معنوی و بُعد روحانی وارد آن محیط می‌شوند و تجمّع افراد بر اساس یک محور است و آن رشدّ معنوی و دینی افراد است، لذا خود این می‌تواند تأثیر بگذارد. یعنی یک هدف واحد و نورانی وجود دارد.

۲. بیان سخنان خدا و اهل بیت (ع)

 نکته دوم این است که در آن‌ها مطالب به عنوان سخنان خداوند متعال و اهل بیت (ع) مطرح می‌شود. خدا رحمت کند مرحوم حاج آقا مجتهدی (ره) که یک تعبیری داشتند، می‌فرمودند کلام خدا، کلام اهل بیت (ع) نور است. لذا این‌ها جای خود را در وجود انسان پیدا می‌کند. با فطرت انسان عجین است. لذا وقتی کلمات نورانی از جنس کلام خدا، از جنس سخنان اهل بیت (ع) که تالی تلو خداوند متعال است جاری و ساری می‌شود، بیان می‌شود، به دلیل این‌که با فطرت انسان هم‌خوانی دارد روی انسان تأثیر بیش‎تری می‌گذارد.

اثرات وضعی کلام‌های نورانی

 ببینید انسان از دو بعد تشکیل می‌شود. ما باید نسبت به فرزندان خود توجّه داشته باشیم. یک بعد غریزی انسان است، یک بعد فطری انسان است. ما وقتی می‌توانیم در تربیت موفّق باشیم که حتّی غرایز را در فطرت قرار بدهیم. مثلاً شما ببینید در روایت داریم که حضرات معصومین (ع) این مضامین را می‌فرمایند غذا را بخور «لِقُوّةٍ لا لِشَهوةِ»، غذا بخورید انرژی و قوّت بگیرید تا بتوانید در مسیر بندگی خدا گام بردارید، نه برای لذّت بردن نفس؛ برای این نباشد. یعنی حتّی غریزه را در خدمت فطرت انسان قرار می‌دهند.

ما می‌گوییم که اگر این نگاه وجود داشته باشد که در محیط های مذهبی معمولاً خوراک برای فطرت انسان را فراهم می‌کنند. چون فطرت انسان هم یک فطرت پاکی است و پذیرشی که دارد پذیرش معنویّت و نورانیّت را دارد فرزندان ما آن‌جا اثرات بیش‌تری را می‌گیرند. ولو فرزندان ما آن‌جا چیزی را متوجّه نشوند، ولی اثرات نورانی و معنوی خود را می‌گذارد.

ما در روایات هم داریم. شما ببینید وقتی فرزندی به دنیا می‌آید می‌گویند در گوش راست او اذان بگویید و در گوش چپ او اقامه بگویید. شاید این بچّه به ظاهر هیچ مفهومی را از آن کلمات درک نکند، ولی چون کلمات ناب و نورانی است، دارد در عمق وجود او اثر خود را می‌گذارد.

 لذا اگر بخواهم یک تعبیر و تشبیه کنم این‌طور می‌گویم که مثلاً شاید یک بچّه نداند این شیری که دارد می‌خورد از چه ویتامین‌هایی تشکیل شده است یا چقدر برای او مفید است. ولی وقتی این شیر را به فرزندان خود می‌دهیم و او میل می‌کند این ویتامین‌ها و آن تأثیرات خوب آن تغذیه روی بدن او اثر می‌گذارد.

 یعنی دلیل نمی‌شود که چون او نمی‌داند این ویتامین دارد یا ندارد یا اگر ویتامین دارد چه خواصی دارد این‌ها اثر نگذارد. یعنی به دانستن او خیلی ربط ندارد. خاصیّت این شیر این است که مقوّی است. خاصیّت این کلمات هم این است که روی انسان تأثیرات مثبت و اثرات معنوی خود را می‌گذارد. لذا این محیط‌ها به همین دلیل می‌تواند رشد دهنده باشد.

لذا روایت هم داریم. مثلاً امام باقر (ع) در روایتی فرمودند وقتی فرزندان شما به سنّ سه سالگی رسیدند به آن‌ها بگویید که هفت بار بگویند «لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ»[1]. شاید اگر برای این بچّه کلمه «لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ» را ترجمه کنیم متوجّه مفهوم آن نشود، ولی اثر معنوی، اثر روحانی خود را دارد روی بچّه می‌گذارد، لذا جنس این محیط های معنوی این است. ما باید از همان دوران طفولیّت فرزندان خود را وارد این محیط‌ها کنیم، در مجالس اهل بیت (ع) و مجالس معنوی و قرآنی ببریم و بدانیم که قطعاً آن تأثیرات فطری را خواهند گرفت.

۳. رفتار و منش‌‌های مطلوب افراد

 امّا نکته سومی که برای محیط های مذهبی می‌شود بیان کرد این است که یک محیطی است که انسان‌هایی که آن‌جا تجمّع می‌کنند رفتارها و منش‌های خوبی دارند. مثلاً شما در یک نماز جماعت ببینید همه همزمان دارند بندگی خدا را می‌کنند. همین که نگاه فرزند ما به این نوع عبادت افراد در آن محیط بیفتد تأثیرات مثبت می‌گیرد.

سه کانال مهم تربیتی فرزندان

در تربیت ما باید به این سه نکته توجّه کنیم که فرزندان ما سه کانال مهم دریافتی دارند، از این سه کانال مهم تربیتی برای فرزندان ما خوراک‌های خوبی فراهم می‌شود.

یکی کانال دیداری فرزندان ما است. لذا وقتی فرزندان ما در این محیط های خوب حضور پیدا می‌کنند منش‌ها و رفتارها و سکنات خوبی را می‌بینند. دوم، گوش آن‌ها و شنیداری آن‌ها است. لذا این هم یکی از کانال‌های مهم دریافتی فرزندان است. لذا در محیط های معنوی و سالم این کانال دریافت‌های خوبی را انجام می‌دهد.

سوم، کلام او است. لذا شما معمولاً وقتی در مساجد و هیئات نگاه می‌کنید آن جهت‌گیری و جهت‌دهی به کلام افراد معمولاً جملات و کلمات خوب است. مثلاً از جمعیّت یک صلواتی می‌گیرند، که بهترین ذکرها است. گاهی اوقات روضه است، مداحی است، توجّه و توسّل به اهل بیت (ع) انجام می‌شود. گاهی اوقات دعایی خوانده می‌شود. آن‌جا هم کلمات و جملاتی که بیان می‌شود کلمات نورانی است که بعضاً این‌ها کلمات خود اهل بیت (ع) است.

 شما ببینید این محیط می‌تواند برای کانال‌های دریافتی که مقدّمه تربیت فرزندان ما است خوراک‌های مناسبی را فراهم کند پس تأثیر خود را خواهد گذاشت.

۴. حاکمیت یاد خدا در محیط های مذهبی

نکته چهارمی که باید اشاره کنیم و در محیط های مذهبی و دینی محقّق می‌شود این است که در آن‌جا یاد خدا حاکم است و می‌دانید که یاد خدا شاید جزء بالاترین ذکرهای انسان و رشد دهنده‌ترین فعّالیّت‌های انسان باشد. لذا وقتی ما فرزندان خود را من المهد، یعنی از آن لحظه‌ای که حتّی در گهواره و دوران شیرخوارگی آن‌ها است در آن محیط‌ها می‌بریم باعث رشد آن‌ها می‌شود.

من به یاد دارم یک دانشگاهی رفته بودم، دوستانی که از این دانشگاه برای ما تعریف می‌کردند می‌گفتند محیط فرهنگی مساعدی ندارد، تعبیر آن‌ها این بود که از لحاظ فرهنگی جزء پرآسیب‌ترین محیط‌ها حساب می‌شود. اتّفاقاً توفیق شد ما نماز ظهر برای مسجد دانشگاه رفتیم و دیدیم که الحمدلله جمعیّت زیادی از دانشجویان برای نماز آمدند، یعنی با آن اوصافی که این افراد از آن دانشگاه توصیف کرده بودند…

 با یکی دو تا از جوانان دانشجو که کنار من نشسته بودند ارتباط برقرار کردم و یک سؤال پرسیدم. گفتم شما چطور در این محیط فرهنگی که می‌گویند خیلی مساعد و مناسب نیست نماز و مسجد آمدن را ترک نکردید؟ تقریباً جملات یکسانی را گفتند که ما از بچّگی با مساجد ارتباط داشتیم. یعنی این ضمانتی است برای این‌که در آینده هم فرزندان ما سالم بمانند.

لذا من توصیه می‌کنم بچّه‌ها را از سنین کودکی و حتّی طفولیّت به مسجد ببریم، ولی گاهی اوقات برنامه‌های خود را طوری تنظیم کنیم که به صورت طولانی مدّت آن‌جا نباشد که خسته شوند. گاهی اوقات حرکاتی انجام دهند که مورد اعتراض دیگران واقع شود که در ذهن ما و فرزندان ما خاطرات خوبی از مسجد رفتن و هیئت رفتن شکل ندهد. پس ما مدیریّت و برنامه ریزی کنیم ولو شده مادر برای یک نماز، فرزند خود را به مسجد ببرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون

---

[1].  من لا یحضره الفقیه، ج1، ص281.