ویژگی های مکان خواب مناسب

در طب سنتی ویژگی هایی را برای مکان خواب بیان می‌کنند. رعایت نکات طبی و بهداشتی در مورد مکان خواب می‌تواند تاثیر فراوانی در آرامش انسان و بهره‌مندی بهتر از خواب داشته باشد. در این مقاله خصوصیات فیزیکی مکان خواب را بررسی می‌کنیم. عناوین مطرح شده در این تحقیق عبارتند از:

• مکان خواب
• ویژگی های مکان خواب مناسب
• دمای متعادل محیط
  • عوارض دمای نامناسب محیط خواب
  • تنظیم دما متناسب با مزاج فرد، فصل و اقلیم
• عدم رطوبت محیط
• پاکیزگی محیط
  • دلایل لزوم پاکیزگی محیط
• نور و صدای کم
• نرم بودن جای خواب
• دوری از حیوانات موذی

مکان خواب

یکی از عوامل مؤثّر بر تندرستی توجه به نکات مهم در مورد خواب و بیداری است که می‌تواند بر تربیت و قوای قلبی، ذهنی، عضلانی و جسمانی بدن ما مؤثر باشد. آنچه در این مقاله در مورد آن بحث می‌کنیم خصوصیات فیزیکی مکان خواب است.

البته در مقاله «لوازم مناسب خواب در طب سنتی» در مورد پوشش خواب، زیرانداز، روانداز، جنس این‌ها و مکان عمومی خواب صحبت کرده‌ایم که برای مطالعه بیشتر می‌توانید به آن مراجعه کنید. در این مقاله می‌خواهیم مقداری در مورد شرایط فیزیکی محیط خواب با هم صحبت کنیم. این‌که چه کاری انجام بدهیم تا فیزیک اتاق خواب یا مکان خواب را به گونه‌ای بچینیم که آن آرامش و عمق کافی را از خواب خود به دست بیاوریم و فردای آن روز در تمرکز خوب، نشاط کافی و سرزندگی باشیم و از مغز و قلب و قوای عضلانی خود بهترین استفاده را ببریم.

ویژگی های مکان خواب مناسب

در ادامه پنج مورد از ویژگی های مکان خواب مناسب را بررسی می‌کنیم:

۱. دمای متعادل محیط

یک نکتۀ خیلی مهم در مورد مکان خواب که باید آمادگی لازم به بدن بدهد برای این‌که آرامش لازم را داشته باشد، دمای محیط خواب است. دمای محل خواب باید با مزاج هر فردی تنظیم شود. یک چیز عمده که ما در مورد آن اطلاع کافی تا الآن پیدا کردیم این است که وقتی ما می‌خوابیم سطح بدن ما سردتر می‌شود؛ چون که روح و گردش خون به سمت باطن تمرکز پیدا می‌کند و سطح بدن از گردش خون و روح ضعیف می‌شود، در واقع در این مورد یک مقداری فقیر می‌شود و سردتر می‌شود.

بنابراین لازم است که یک روانداز مناسب داشته باشیم، امّا اگر فضای محیط ما بیش از اندازه سرد یا بیش از اندازه گرم باشد، ایجاد این تعادلی که به واسطۀ تغییر مزاجی که از خواب هم برای بدن ایجاد شده به آن اضافه می‌شود.

عوارض دمای نامناسب مکان خواب

الف. عدم خواب عمیق در سرمای زیاد

سرمای زیاد به علاوۀ آن سردی ظاهری خواب اگر در محیط خواب ما وجود داشته باشد باعث می‌شود که عمق خواب کافی نباشد. یعنی بدن به حالت هوشیار باقی بماند، چرا که بدن خود را در حالت تهدید سرمایی می‌بیند، نمی‌تواند بخوابد، آرامش ندارد برای این‌که بخوابد. بنابراین در اوج خستگی کمی می‌خوابد و کمی بیدار می‌شود.

نتیجۀ نهایی این می‌شود همان خوابیدن‌های نصفه و نیمه. کسی که نصفه و نیمه می‌خوابد، ناپیوسته می‌خوابد قوای ذهنی و قوای عقلی و مغزی خود را نمی‌تواند به صورت کامل بازپروری کند و فردا دوباره از آن استفاده کند.

ب. ابتلا به بیماری های سوء مزاج سرد

دومین مشکلی که به وجود می‌آید بیماری‌های سرد، بیماری‌های ناشی از سوء مزاج سرد در چنین شرایطی بیشتر می‌شوند یعنی فرد مستعد نزله و زکام می‌شود. فردی که در فضای سرد می‌خوابد، حتی اگر در حال بیداری در این فضا احساس سرما نمی‌کرد، حالا به واسطۀ سردتر شدن بدن در خواب باعث می‌شود بیماری نزله یا بیماری زکام در او به وجود بیاید.

به همین دلیل خیلی از افراد در فضایی که درس می‌خواندند، مطالعه می‌کردند، زندگی می‌کردند اصلاً احساس سرما نمی‌کردند، می‌خوابیدند و بیدار می‌شدند، می‌بینند آبریزش بینی پیدا کردند، بیدار می‌شوند می‌بینند گلو درد پیدا کردند، اخلاط پشت حلق آن‌ها بیشتر شده است، عطسه می‌کنند. علت این است که در آن مکان خواب آسیب سرمایی شدیدتر می‌شود و بیشتر بدن آسیب می‌بیند یا این‌که دردهای عضلانی، اسکلتی پیدا می‌کند، بدن دردناک می‌شود.

ج. خستگی و درد عضلانی

پس مشکلات جدی است که در محیط‌های سرد خوابیدن ایجاد می‌کند. یکی به این علت که بدن برای محافظت از خودش بافت عضلانی را متراکم می‌کند یعنی در حالت انقباض قرار می‌گیرد تا بتواند بدن خود را گرم کند و این حالت دردناکی در صبح ایجاد می‌کند، یا یک حالتی از خستگی عضلانی در صبح ایجاد می‌کند. علت دیگر این‌که اصلاً سرما و سوء مزاج سرد خود درد عضلانی، اسکلتی ایجاد می‌کند و فرد دردناک بیدار می‌شود.

حالا ممکن است فردی می‌خواهد از این قوای جسمی خود برای پرورش‌های جسمی و بدنی استفاده کند، می‌خواهد کار ورزشی خود را انجام بدهد، مهارت‌های فیزیکی خود را انجام بدهد و به علت این سوء مزاج سرد بدن و دردهای عضلانی و اسکلتی نمی‌تواند بهرۀ کافی از قوای خود ببرد.

بنابراین سرمای ظاهری محیط خواب یکی از عوامل بسیار مضری است که باید حتماً احتیاط کنید که در دمای محیط خواب خود آن اعتدال دمایی ایجاد شود و فرد بتواند از خواب و عمق خواب و کیفیت خواب بهرۀ کافی را ببرد.

د. عدم خواب عمیق در گرمای زیاد

نکتۀ دیگر در مورد دمای محل خواب این است همان‌طور که سرمای زیاد در فضای خواب، در شرایط فیزیکی مکان خواب مهم است، به همان میزان گرمای زیاد هم مضر است، اذیت کننده است و نمی‌گذارد خواب به عمق درست و کافی خود برسد.

فردی که در فضای گرم می‌خوابد ممکن است در ابتدای خواب احساس نامناسبی نداشته باشد یعنی شرایط خواب او به گونه‌ای نباشد که احساس کند اذیت می‌شود، ولی همین که به عمق خواب رسید آن گرما به خاطر این‌که در سیستم‌های داخلی بدن یک تغییراتی رخ می‌دهد و قلب گرم‌تر می‌شود، کبد گرم‌تر می‌شود و ممکن است به واسطۀ گرم شدن درون یک سری تعریق در بدن ایجاد شود خصوصاً اگر این فرد بهداشت معده و تغذیۀ خود را رعایت نکرده باشد. یعنی غذا خورده باشد و با معدۀ پر خوابیده باشد. این گرمای محیط آسیب بیشتری به او می‌زند.

یعنی تازه هنگام خواب به علت عملیات گوارش این گرما افزایش پیدا می‌کند و در درون تعریق ملایم ایجاد می‌شود و اصلاً جزء سیستم هضم غذا ایجاد یک تعریق ملایم است و آن گرمای بیرونی آزارنده‌تر می‌شود و فرد مدام مجبور می‌شود که بیدار شود یا آب بنوشد یا خود را باد بزند یا محیط خود را خنک کند که این تداوم خواب و پیوستگی خواب به هم می‌خورد.

پس در نتیجه عمق خواب کم می‌شود و فردا کسالت و خستگی صبح‌گاهی بیشتر می‌شود و فردی که می‌خواهد از قوای مغزی، عقلی، قلبی و قوایی که به درد آموزش و پرورش و تربیت او می‌خورد استفاده کند، آن آمادگی لازم را ندارد، خسته است، کسل است، نشاط ندارد و تمرکز او کم می‌شود.

ه. تعریق زیاد در گرما

دومین مشکل همین خود مسئلۀ تعریق است یعنی گرمای زیاد ایجاد تعریق می‌کند. وقتی که فرد در محیطی می‌خوابد که تعریق بیش از حد انجام می‌دهد بدن کم آب می‌شود. اگر کم آبی جبران نشود خود عوارض عدم تمرکز و کاهش قوای یادگیری و غیره را به دنبال می‌آورد. اگر هم که بخواهد جبران شود فرد مجبور است مکرر در طول شب بلند شود آب بنوشد که هم ضررهای آب نوشیدن میانۀ خواب را دارد و هم ضررهای ناپیوسته خوابیدن و منقطع خوابیدن را به دنبال دارد، باز هم به عمق خواب آسیب می‌زند. هر کدام از این نکاتی که در مورد خوابیدن در سرما و گرما گفتیم باید با ایجاد فضای فیزیکی مناسب اصلاح کنیم تا این عوارض کم شود.

تنظیم دما متناسب با مزاج فرد، فصل و اقلیم

نکتۀ بعدی توجه به خصوصیات مزاجی است. هر فردی به خاطر مزاج خود به یک نوعی از دمای محیط خواب نیاز دارد. یعنی ممکن است بچه‌های یک خانواده به خاطر مزاج‌های متفاوتی که دارند فضای خواب آن‌ها باید از لحاظ دمایی متفاوت باشد. سعی نکنید همۀ بچه‌ها یا همۀ افراد خانواده را یکدست، کارخانه‌ای یک مدل بخواهید مدیریت و  برنامه‌ریزی کنید. ممکن است یک بچه‌ای فضای خنک‌تری برای خواب خود نیاز داشته باشد یا روانداز لطیف‌تری نیاز داشته باشد، یک بچۀ دیگر یا جوان شما ممکن است فضای گرم‌تر و روانداز ضخیم‌تر و بستر متفاوت‌تری نیاز داشته باشد.

دمای محیط بنا به مزاج فرد و آن آرامشی که در خواب برای او ایجاد می‌شود باید تنظیم شود و هر کدام برای خود تعریف شود. حالا این تعریف برای او در فصل‌های مختلف هم متفاوت می‌شود. در اقلیم‌های مختلف هم متفاوت می‌شود.

بنا به مزاج شخصی و شرایط عمومی فرد هم باز متفاوت می‌شود. هر کدام از این تفاوت‌ها را باید در نظر بگیرید و برای الآن فرد یک برنامه‌ریزی داشته باشید. ممکن است یک ماه دیگر وارد فصل دیگری شوید و برنامه‌ریزی جدیدی بخواهید یا یک مقطع سنی دیگری از بچه شروع شود و یک برنامۀ جدیدی بخواهد، ولی برای هر کسی و هر جایی آن برنامه‌ریزی مناسب را داشته باشید.

۲. عدم رطوبت مکان خواب

نکتۀ دیگری که باز هم در این میان خیلی مهم است، این‌که علاوه بر دمای خواب، رطوبت مکان خواب هم خیلی مهم است. از توصیه‌های اکید و مهم در آداب خواب در طب ایرانی این است که به هیچ وجه در فضای نمناک نخوابید. خواب در سطح نمناک یا مکان نمناک باعث دردهای عضلانی، ضعف عمومی بدن و سستی و کسالت در طول روز می‌شود. این چیزهایی است که همه به آن اهداف تربیتی که شما دارید آسیب می‌زند. یعنی لازم است که فضای خواب فرد از رطوبت زائد عاری شده باشد، فضای خواب او نمناک نباشد و اگر به هر دلیلی بستر خواب فرد، کودک شما خیس شد، نمناک شد سریعاً باید این بستر تغییر پیدا کند.

به عنوان مثال افرادی هستند که منازل آن‌ها در زیر زمین قرار دارد، اگر نم محیط زیاد باشد عوارض خواب برای این افراد به جا می‌آورد و بدن به مرور در طول روز کسل است و باید به یک نحوی این نمناکی اصلاح شود و اصلاح رطوبت زائد در فضای خواب هم از عوامل مهم و مؤثر بر کیفیت خواب است.

۳. پاکیزگی محیط

محل خواب شما باید پاکیزه باشد، در طب ایرانی پاکیزگی و تمیزی مکان خواب به دلایل مختلف خیلی توصیه شده است. یکی این است که اصلاً نظافت در طب ایرانی و همچنین در توصیه‌های سلامتی بخش اسلام نشانۀ ایمان است و از نشانه‌های آرامش روحی برای یک فرد مؤمن است.

دلایل لزوم پاکیزگی مکان خواب

پاکیزگی همیشه و در همه جا علی الخصوص در بحث ما، در مکان خواب باز به دلایل حاشیه‌ای متعدد لازم است. یکی از دلایل این است که هر نوع بوی بد، بوی ناگوار، ناخواسته باعث می‌شود فرد خواب خوب و عمیقی پیدا نکند. در بحث‌های قبلی هم اشاراتی شده است بین بوها و روح یک رابطۀ بسیار نزدیکی است. یعنی اصلاً در دیدگاه ایرانی شامه مخاطب اصلی بو نیست، آن فقط منتقل کننده است. روح مخاطب اصلی بوها است و عکس العمل‌های اصلی بوها را روح ما انجام می‌دهد.

وقتی روح در معرض بوهای بد قرار می‌گیرد به شدت آزرده می‌شود. یعنی حتی تمام بدن را به تلاطم می‌اندازد. خیلی از شما ممکن است این را درک کرده باشید که وقتی یک بوی نامناسبی را مشاهده می‌کنید سر درد می‌گیرید، گرچه ممکن است هیچ ارتباطی هم با سیستم مغز و اعصاب نداشته باشد. یا ممکن است وقتی به بوی نامناسب می‌رسید اضطراب پیدا کنید.

ممکن است گوارش غذایی برخی به هم بخورد یعنی تهوع و استفراغ پیدا کنند. یعنی هر کدام از سیستم‌های بدن به واسطۀ بو چون روح متلاطم و آزرده می‌شود، یکی از سیستم‌های بدن ممکن است آزرده کند، علاوه بر این‌که خودش و قوای روحی و قلبی هم به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

از عوارض آن هم این‌که اصلاً به صورت آرامش در حالت خواب قرار نمی‌گیرد. یعنی شما انتظار نداشته باشید کسی که در معرض بوی بد است به خاطر ناپاکی فضا، به خاطر آلوده بودن فضا یا هر دلیل دیگری که فضا را بویناک کرده است، این فرد یک خواب خوبِ عمیق و با کیفیت پیدا کند.

پس فضای خواب باید پاکیزه باشد و بوی خوش بدهد. این بوی خوش نباید بوهای محرک باشد یعنی نباید فکر کنید که با زدن عطر و ادکلن به بالش و بستر بچه خواب او خوب می‌شود؛ نه، اگر بو هم محرک باشد باز هم باعث می‌شود که روح حالت بیدارباش به خود بدهد. یعنی تیزی و تحریک آن بو از ایجاد یک خواب عمیق و آرام جلوگیری کند. باید یک فضایی یا عاری از بو یا یک بوی بسیار مطبوعِ ملایمِ طبیعی داشته باشد.

۴. نور و صدای کم

همچنین لازم است فضای خواب تاریک و بی‌سر و صدا باشد. یعنی هم کم نور بودن و هم کم سر و صدا بودن برای این‌که عمق خواب به اندازۀ کافی باشد لازم است. برای عمیق شدن خواب نباید هیچ محرک آزارنده‌ای چه بوها و چه صداها و چه نورها باشند تا بتواند بدون مشغلۀ خارجی روح و مغز ما، این حواس پنج‌گانۀ ظاهری ما به آرامش برسند و به حالت خواب در بیایند تا بتوانند تشدید قوا شوند. هر محرک قوی خارجی می‌تواند ناگهان مغز یا قلب را بیدار کند، حالا یا خواب نصفه و نیمه و بیدار خوابی و عوارضی که ناشی از آن است، منجر به خستگی، کسالت، عدم تمرکز، عدم قوای تفکر در فردای آن روز می‌شود.

۵. نرم بودن جای خواب

باز از توصیه‌هایی که برای مکان خواب شده است، این است فضا و مکانی که فرد می‌خوابد نباید سخت و سفت باشد. این‌که برخی می‌گویند من عادت دارم روی زمین می‌خوابم که نه تشکی باشد و نه پتویی باشد، هیچ چیزی نباشد و روی زمین خشک بخوابم، این آسیب می‌زند. یعنی عمق خواب را کم می‌کند و از دیدگاه طب ایرانی باعث می‌شود که فرد خواب عمیق پیدا نکند و عمق خواب کافی نباشد.

بنابراین حتی اگر کودک شما غیر از بستر خود در جایی خوابید او را آن‌جا رها نکنید، حتماً او را بلند کنید و در فضای مناسبی که توضیح دادیم، نرم باشد، جنس مناسبی داشته باشد، فضا و دمای کافی داشته باشد، کیفیت و پاکیزی لازم را داشته باشد، وقتی همه چیز را لحاظ کردید در یک چنین فضا و شرایطی او را قرار دهید تا عمق و آرامش خواب او خوب شود. فضای سرد، زمین سرد و نمناک و سخت از مهم‌ترین منع‌هایی هستند که برای فضای خواب در طب ایرانی آمده است و باید حتماً از آن‌ها جلوگیری کنید که باعث آسیب‌های عضلانی و اسکلتی می‌شود و آسیب‌هایی به عمق خواب می‌زند که ناگفته پیدا است.

۶. دوری از حیوانات موذی

نکتۀ دیگر هم است که شاید الآن خیلی رایج نباشد، در قدیم بیشتر رایج بوده و آن این‌که فضای خواب باید به گونه‌ای باشد که حیوانات موذی نتوانند به آن فضا نفوذ پیدا کنند. یعنی هم آن حس ترس و ناامنی که برای فرد خصوصاً کودکان است، از این‌که حیواناتی مثل سوسک و موش یا هر چیز دیگری که بتواند بچه یا حتی بزرگسال را اذیت کند و فرد با احساس ترس یا احساس ناامنی از این فضا بخوابد، باز هم باعث می‌شود خواب آسیب ببیند. مسلماً یک فضای ایمن برای خوابیدن از واجبات مکان خواب است.

دکتر مژده پورحسینی