نحوه صحیح مصرف لبنیات در طب ایرانی

لبنیات در طب ایرانی یک غذای پر انرژی و سلامتی‌آور محسوب می‌شود، حتی برخی از آن‌ها خاصیت پادزهری و ضد سم دارند. برای نمونه در کتب طب ایرانی، ماست یک سم‌زدای عالی است. اما چگونگی مصرف لبنیات اهمیت فراوانی دارد. اگر مصرف لبنیات درست نباشد می‌تواند هضم غذا را با مشکل مواجه کند و به سلامتی انسان آسیب برساند که در این مقاله قصد داریم به آن بپردازیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• مصرف لبنیات
• لبنیات، غذاهایی مفید و کامل
• نحوه صحیح مصرف لبنیات
  • پرهیز از مصرف همراه غذا
  • توجه به مزاج لبنیات مختلف و مزاج افراد
  • پرهیز از خوردن لبنیات در صبح
  • مصرف لبنیات در وعده شام
  • مصرف شیر داغ همراه با مصلح
  • رعایت فاصله زمانی مصرف لبنیات با غذا
  • پرهیز از افراط
  • عوارض مصرف بیش از حد لبنیات
  • توجه به فصل

مصرف لبنیات

در مورد مصرف لبنیات می‌خواهیم صحبت کنیم که معمولاً سؤالات زیادی پیرامون آن وجود دارد. آیا ما باید سر سفره غذای خود لبنیات مثل ماست، دوغ، شیر بگذاریم؟ یا نگذاریم؟ خوردن آن مفید است یا مضر است؟ یک اختلاف نظرهایی بین طب جدید و طب سنتی وجود دارد که باعث شده مردم دچار یک سری سؤال‌ها و پرسش‌هایی شوند، سردرگمی در این مورد پیدا کنند.

لبنیات، غذاهایی مفید و کامل

می‌خواهیم یک مقدار این موضوع را باز کنیم. اولاً این‌که ما اصل لبنیات، مثل ماست، شیر، دوغ، پنیر، کشک را که جزء محدوده لبنیات هستند مفید می‌دانیم. یک غذای کاملاً پر از انرژی، سلامتی‌آور، حتی برخی از آن‌ها تریاق در طب ایرانی هستند. در مورد ماست به طور مشخص در کتب طب ایرانی گفته شده که سم‌زدای عالی بدن است، جزء تریاق‌های بدن است. استفاده از آن مفید است. بقیه لبنیات هر کدام در جای خود فوایدی دارند که بحث مفصلی دارد. نگاه کلی طب ایرانی به لبنیات در نگاه اول ماده غذایی مفید و پر از خواص است. برای هر کدام از لبنیات در کتب طب ایرانی یکی دو صفحه، با جزئیات، خواص نوشته شده است.

نحوه صحیح مصرف لبنیات

اما چگونگی مصرف لبنیات مهم است. در ادامه نکاتی را در ارتباط با نحوه صحیح مصرف لبنیات بیان می‌کنیم:

۱. پرهیز از مصرف همراه غذا

 نکته‌ای که این‌جا خیلی مهم است و به مسائل تربیتی هم ارتباط پیدا می‌کند، نحوه‌ و زمان خوردن این مواد است. این‌که چه افرادی، چقدر و چگونه باید از این مواد استفاده کنند؟ به یاد داشته باشیم سر سفره غذا، کنار سایر غذاها، اجازه نداریم لبنیات را بگذاریم. چرا که تداخل هضم ایجاد می‌کند. به عبارتی لبنیات از دیدگاه طب ایرانی یک غذای مستقل است، در کنار یک غذای دیگر دو غذا می‌شود. قرار شد ما هیچ وقت دو نوع غذا را با هم نخوریم که قوه هاضمه ما دچار سردرگمی، تحیر و آغشتگی نشود و اختلال هضم و تداخل هضم ایجاد نشود.

عوارض مصرف لبنیات همراه غذا

پس لبنیات سر سفره نباید بیاید. این عادت غلطی است که ما معمولاً برای سفره‌آرایی‌ از این مواد استفاده می‌کنیم. سفره را برای این‌که زیبا کنیم یا پر کنیم، لیوان‌های دوغ، کاسه‌های ماست، هنگام صبحانه لیوان‌های شیر می‌گذاریم. بعد هم احساس می‌کنیم که داریم یک چیز مفید می‌خوریم. چون واقعاً ماده غذایی مفیدی است. اما وقتی این‌ها با هم در معده مخلوط می‌شوند نه تنها فوایدی که دارند به بدن شما نمی‌رسانند، بلکه به علت اختلال هضم، اختلال در ایجاد خون صحیح و سالم ایجاد می‌کنند.

از طرفی چون خود لبنیات یک بافت بلغمی در معده شما ایجاد می‌کند، سنگینی خاصی ایجاد می‌کند، گرفتاری‌های عمقی در معده ایجاد می‌کند. به مرور زمان قوه هاضمه شما را دچار اختلال می‌کند، دهانه معده را دچار سستی می‌کند و مشکلات دیگری که نمی‌خواهیم وارد توضیح آن شویم. این قسمت بحث را جمع‌بندی کنم، اگر لبنیات مستقل استفاده شود یک غذای بسیار عالی است. شما سر سفره بنشینید و نان و شیر غذای شما باشد، هیچ اشکالی ندارد. غذای شما نان و ماست باشد، نان و دوغ باشد، اشکالی ندارد. افزودنی‌های مصلحی هم کنار آن‌ها باشد، هیچ اشکالی ندارد.

اما اگر این لبنیات به عنوان غذا کنار یک غذای دیگر قرار گرفت، آمیخته شد، همزمان در معده قرار گرفت، تداخل و آشفته‌خواری محسوب می‌شود. موجب بد هضمی غذا می‌شود که کلیه عوارض ساخت خون ناصالح به دنبال آن ایجاد می‌شود. وقتی خون ناصالح شد تمام قوای قلبی، مغزی، عضلانی شما هم کاهش پیدا می‌کند. توانایی‌ها و زمینه‌های تربیتی شما در مسائل جسمی، روحی و ذهنی کاهش پیدا می‌کند.

۲. توجه به مزاج لبنیات مختلف و مزاج افراد

یکی از نکات دیگری که در مسئله مصرف لبنیات باید مد نظر داشته باشید، مزاج افراد است. بعضی مزاج‌ها پذیرایی بیشتری نسبت به لبنیات دارند، بعضی مزاج‌ها نمی‌توانند آن را بپذیرند. یعنی دچار اختلال یا سوء مزاج می‌شوند. البته مزاج انواع مختلف لبنیات متفاوت است. مثلاً شیر در پایه، وقتی تازه است، وقتی تازه دوشیده شده و اجزای آن جدا نشده است. یعنی کره آن را نگرفته‌اند، آب آن کم و زیاد نشده، سایر دست‌کاری‌ها روی آن انجام نشده؛ مزاج گرم بسیار ملایم دارد. اما رطوبت فراوانی دارد که غالباً روی تری بیش از حد آن سرمایه‌گذاری می‌شود. یا ماست مزاج سرد و تر دارد. اگر ماست خیلی ترش شود، یا دوغ، مزاج آن به سمت سردی و خشکی می‌رود. اما اگر در حد شیرین باشد در حد سردی و تری باقی می‌ماند.

کشک برعکس این‌ها مزاج خشکی دارد، یعنی سرد و خشک محسوب می‌شود. پنیر در این میانه هم سنگینی هضم، هم غلظت دارد. اگر پنیر تازه باشد تری با خود دارد، یعنی سرد و تر محسوب می‌شود. اگر مانده باشد، کهنه باشد، دیگر حتی آن رطوبت هم که یک رطوبت مطلوبی در حد ملایم است را ندارد. پس غذای بد محسوب می‌شود و نباید استفاده شود، چون گرفتار خشکی آزارنده و بیماری‌زا می‌شود.

۳. پرهیز از خوردن لبنیات در صبح

وقتی لبنیات می‌گوییم با مجموعه‌ای از غذاها مواجه هستیم که هر کدام یک مزاج خاص دارند. پس بنابراین برای هر کسی، در هر شرایطی، باید متفاوت استفاده شود. به طور خاص هم گروه لبنیات را خواب‌آور و تسکین‌بخش حساب می‌کنند. بنابراین هیچ‌گاه و به هیچ وجه نباید در وعده صبحانه، اول روز، آغاز کار، برای مسائل تربیتی، لبنیات مصرف شود. کودکی که قرار است هوشیار باشد و برود یاد بگیرد، دانشجویی که قرار است هوشیار باشد و ذهن او در کلاس درس فعال باشد. اگر اول صبح پنیر خورد، خصوصاً با حجم بالا، غذای اصلی روزمره و هر روزه او شد، باعث می‌شود این ذهن ناتوان و کند شود و یادگیری او کم شود.

۴. مصرف لبنیات در وعده شام

اما اگر دوست دارید در یک یا دو وعده غذایی پنیر قرار بدهید، یا ماست قرار بدهید، در وعده شام بیاورید که آرامش بیاورد. احساس راحتی در خواب بیاورد، از قدرت خواب‌آوری لبنیات برای آرامش در نیمه دوم روز و هنگام خواب استفاده کنید. پس نحوه مصرف آن، ذائقه فرد و مزاج فرد مهم است. 

۵. رعایت فاصله زمانی مصرف شیر با غذا

در مصرف لبنیات خصوصاً لبنیاتی مثل شیر که غالباً عادت شده آن را سر سفره صبحانه به بچه می‌دهد، در غذای صبح به بچه می‌دهند؛ این هم کار اشتباهی است. اگر می‌خواهید به بچه شیر بدهید، به جوان بدهید، به عنوان یک غذای کامل از آن استفاده کنید، باید با غذای اصلی شما فاصله داشته باشد. اما چون مایع است فاصله کوتاه کافی است. یعنی شما 20 دقیقه، نیم ساعت قبل از صبحانه یک لیوان شیر داغ بخورید. تأکید می‌کنم شیر باید داغ مصرف شود، گرم باشد، شیر به هیچ عنوان به صورت سرد نباید مصرف شود. چون سوء مزاج سرد و تر معده را بسیار تشدید می‌کند.

۶. مصرف شیر داغ همراه با مصلح

شیر باید به صورت داغ و گرم استفاده شود. معمولاً در کتب طب سنتی ما گفته شده غیر مجاز است بدون مصلح مصرف شود. یعنی اگر فرد طبع سردی دارد با کمی عسل، اگر طبع گرمی دارد کمی شکر یا کمی نبات به شیر اضافه کنید. باید مصلح آن که طعم شیرین دارد به شیر اضافه کنید، نیم ساعت یا 20 دقیقه قبل از صبحانه بدهید کودک یا جوان بخورد، خود شما بخورید. بعد کارهای دیگر را انجام بدهید، بعد بیایید سر سفره بنشینید و تازه صبحانه خود را شروع کنید تا شیر از معده خارج شده باشد. این نحوه صحیح مصرف شیر است.

۷. رعایت فاصله زمانی مصرف لبنیات با غذا

می‌خواهم یک قانون کلی در ذهن خود ایجاد کنید، وقتی می‌خواهید لبنیات استفاده کنید باید فاصله کافی با غذاهای دیگر داشته باشد. به چشم یک غذای کامل به آن نگاه کنید، حتی اگر مثل شیر یا دوغ به حالت مایع است. مایع بودن دلیل نمی‌شود که فکر کنیم غذا نیست، با مواد دیگر مخلوط کنم مشکلی ایجاد نمی‌کند. لبنیات هضم‌های مستقل دارد، معده باید خود را روی هضم این غذای خاص تنظیم کند تا بتواند خون خوبی از آن بسازد و بدن شما را از فواید این ماده غذایی بهره‌مند کند. گفتم لبنیات بسیار مفید است و در طب ایرانی در مورد آن مطالب زیادی داریم. إن‌شاء‌الله استفاده از لبنیات را طوری تنظیم کنیم که نه تنها به بدن خود ضرر وارد نکنید، بلکه بتوانید در کنار استفاده از بقیه غذاها از فواید آن‌ها بهره‌مند شوید.

۸. پرهیز از افراط

نکته مهم دیگری که در مصرف لبنیات وجود دارد نحوه و میزان مصرف آن است. در طب ایرانی، در کنار این‌که فواید فراوانی برای لبنیات ذکر شده و خوردن لبنیات را در زمان مناسب و برای فرد مناسب توصیه کرده است؛ در همه موارد از افراط در استفاده از لبنیات شدیداً نهی شده است.

به عبارتی، این قانون کلی که در قدیم بیشتر مطرح بود، طب نوین و کلاسیک هم روی این موضوع پافشاری ندارد، مقاله‌های جدید دارند خلاف آن را اثبات می‌کنند، این است که ما مثلاً روزی 4 لیوان شیر بخوریم. هر روز چند واحد غذایی ما باید از لبنیات تشکیل شود. ما در طب ایرانی به این قانون اشکال وارد می‌کنیم. لبنیات اگر مکرر استفاده شوند حتی فوایدی که قبلاً در مورد آن صحبت کردیم و در طب ایرانی آمده، نمی‌توانند به بدن برسانند. لبنیات به شرطی می‌توانند برای بدن مفید واقع شوند که با فاصله استفاده شوند.

عوارض مصرف بیش از حد لبنیات

مثلاً در مورد شیر تأکید شده که یکی دو مرتبه بیشتر در هفته استفاده نشود. اگر فردی در سن رشد است می‌گوییم به طور میانگین یک روز در میان شیر بخورد، اشکالی ندارد. ولی این‌که مکرر در روز شیر مصرف کند، حتی دیده‌ام بعضی افراد به عنوان آب آشامیدنی از شیر، آن هم شیر سرد در یخچال استفاده می‌کنند! این بسیار مضر است. یعنی نه تنها مغز استخوان با استفاده زیاد تقویت نمی‌شود، بلکه الآن مقاله‌های جدید به اثبات می‌رسانند که اگر لبنیات بیش از حد استفاده شوند اثر معکوس می‌گذارند و سستی مغز و استخوان به جا می‌گذارد.

ما از قدیم در طب ایرانی می‌دانستیم که مصرف زیاد از حد و افراطی لبنیات می‌تواند پوکی استخوان با خود بیاورد. چرا؟ چون رطوبت بیش از حد با خود می‌آورد، مزاج استخوان مزاج خشک است. اگر رطوبت بیش از حد بر بدن غلبه کرد، استخوان سست می‌شود، استخوان از درون نرم می‌شود. همان چیزی که اصطلاحاً به آن پوکی استخوان می‌گوییم. در کودکان اختلالات رشد استخوانی است.

بنابراین زیاده‌روی در مصرف لبنیات را به هیچ وجه توصیه نمی‌کنیم، تکرار مصرف زیاد لبنیات علاوه بر همه این مشکلات می‌تواند سردی بیمارگونه در بدن به جا بگذارد. یعنی ماست و دوغ بیش از حد، یا شیر سرد خوردن، با وجود این‌که مزاج شیر تازه گرم است. ولی اگر شیر داخل یخچال رفت و مانده شد، سرد شد، دیگر مزاج آن سرد می‌شود، در واقع سوء مزاج سرد برای شما ایجاد می‌کند. پنیر بیش از حد، شیر، ماست، دوغ، کشک بیش از حد مصرف کردن می‌تواند برای شما سردی مزاج بیاورد.

وقتی مزاج سرد شد، از تعادل خود خارج شد، حتماً سستی، رخوت، کم‌توانی در یادگیری، کم‌توانی در تمرکز و حافظه و… با خود به دنبال دارد و عوارض به جا خواهد گذاشت. در بیماری‌های تب‌دار، یا در افراد و مزاج‌هایی که حال تب‌دار دارند. یعنی یا بیش از حد گرم مزاج هستند، یعنی غلبه اخلاط گرم هم ممکن است به حالت بیمار‌گونه پیدا کرده باشند. وقتی بچه را لمس می‌کنید احساس داغی می‌کنید، وقتی با جوانی دست می‌دهید احساس داغی می‌کنید، این حال تب‌دار و پرحرارت را در بدن آ‌ن‌ها می‌بینید. خوردن لبنیاتی مثل شیر برای این افراد می‌تواند عارضه ایجاد کند، در بدن‌های داغ، حالت‌های تب‌دار و افرادی که مزاج‌های خیلی داغ و گرم دارند. وارد شدن شیر به معده‌ای که صفراوی و خیلی داغ است می‌تواند بسیار بیماری‌زا باشد. اخلاط نامناسب، اخلاط سوخته تولید شود.

در بیماری‌های تب‌دار تب را بالاتر می‌برد. در افرادی که گرم مزاج هستند ایجاد سوء مزاج می‌کند. در این نکته دقت داشته باشید. در ذهن خود داشته باشید در مسائل تربیتی استفاده کم از مواد لبنی می‌تواند مفید باشد، مناسب باشد، استفاده بیش از حد می‌تواند روی قدرت یادگیری و قدرت ذهنی و روحی کودک و جوان شما تأثیر معکوس بگذارد، قوای ذهنی را کاهش بدهد.

۹. توجه به فصل

همیشه به یاد داشته باشیم براساس مصالح مزاجی، براساس خصوصیت فردی، براساس فصلی که در آن به سر می‌بریم. همین‌طور که گفتم وقتی گرما خیلی زیاد است نباید بیش از حد شیر خورد. وقتی خنکی فصل می‌آید دست ما در استفاده از شیر، خصوصاً شیر داغ بازتر می‌شود. این خصوصیات فصلی در مصرف لبنیات مهم است. خصوصیات شغلی برای افراد بزرگسال هم مهم است. تنظیم کنیم که در یک هفته چه میزان لبنیات لازم داریم، در چه زمانی باید بخوریم، با چه مصلحی باید استفاده کنیم.

دکتر مژده پورحسینی