مسئولیت پذیری

یکی از عواملی که سبب استحکام خانواده می‌شود مسئولیت پذیری است. هر یک از اعضای خانواده باید به حیطه مسئولیت خود آگاه باشند و حس مسئولیت پذیری در آنها وجود داشته باشد. در این مقاله به بررسی اهمیت مسئولیت پذیری در تحکیم خانواده می‌پردازیم و مطالب زیر را بررسی می‌کنیم:

• اهمیت مسئولیت پذیری و نقش آن در تحکیم خانواده
• حیطه مسئولیت انسان
• ویژگی‌های اصلی یک مسئول

مسئولیت پذیری عامل تحکیم خانواده

عواملی هستند که باعث استحکام خانواده می‌شوند. یکی از عوامل مهم که باعث تحکیم بنیان خانواده می‌شود مسئولیت پذیری است. در این مقاله درباره مسئولیت پذیری به عنوان عامل مهم در تحکیم خانواده نکاتی را مطرح می‌کنیم. اگر بخواهیم با دقّت نگاه کنیم مسئولیت پذیری از بزرگ‌ترین عوامل موفّقیّت است که در ادامه در مورد آن به طور مفصل توضیح خواهیم داد. ابتدا لازم است مقدماتی را بیان کنیم:

حیطه مسئولیت انسان

معمولاً انسان‌هایی رشد می‌کنند و در کار خود موفّق هستند که مسئولیت پذیر باشند یعنی نسبت به حوزه مسئولیّت خود حسّاس باشند نه بی‌تفاوت. این مسئولیت پذیری در دو حیطه نمود پیدا می‌کند:

مسئولیت پذیری نسبت به خود

الف- مسئولیتی که انسان نسبت به خود دارد. اوّلین مسئولیّتی که بر گردن ماست مسئولیّت نسبت به خویشتن است. ما باید هدفمند زندگی کنیم و اولین هدف ما در زندگی دنیا این باشد که به قرب الهی نائل شویم و نتیجه تلاش ما بهشت رضوان الهی باشد. علاوه بر این در هر امری از امور زندگی نیز باید هدفی را تعریف کنیم و خود را مسئول تحقّق آن هدف بدانیم.

مسئولیت پذیری نسبت به دیگران

ب- مسئولیتی که انسان نسبت به دیگران دارد. مسئولیت پذیری در رابطه با دیگران به این معناست که نه تنها نسبت به اعضای خانواده خود مسئولیّت داریم، بلکه در جامعه نیز مسئولیّتی بر گردن ماست. ولی در این مجموعه، مباحث ما درباره مسئولیّت در خانواده است و در مورد مسئولیتی سخن می‌گوییم که هر یک از اعضای خانواده نسبت به هم دارند.

لزوم مسئولیت پذیری

نکته دیگری که درباره مسئولیت پذیری وجود دارد این است که مسئولیّت و قبول مسئولیّت امر واجبی است. انسان یا ازدواج نمی‌کند یا اگر ازدواج کرد باید به مسئولیتی که خدا برای او قرار داده تن دهد. خداوند مرد را قوّام قرار داده است یعنی باید مسئولیت خود را نسبت به افراد تحت پوشش خود انجام دهد. او نمی‌تواند نسبت به همسر و فرزندان خود بی‌تفاوت باشد در اینکه آنان در راه درست قدم برمی‌دارند یا راه غلط. سعادتمند می‌شوند یا نمی‌شوند.

زیرا وقتی او خانواده‌ای تشکیل داده و این مسئولیت را پذیرفته باید مسئولیت خود را به خوبی انجام دهد. خداوند شوهر را قوّام بر همسر قرار داده و ولایتی نیز نسبت به فرزندان به او داده است، پس نسبت به آنها مسئولیّت خواهد داشت. پدر یا مادر نمی‌توانند خانواده‌ای تشکیل ‌دهند و فرزندانی به دنیا بیاورند امّا حس مسئولیّت نسبت به این خانواده و این فرزندان نداشته باشند.

در داستان ولایت عهدی امام رضا (ع) آمده است که قبل از مطرح شدن ولایت عهدی، مأمون پیشنهاد خلافت را به امام کرد و گفت: من شما را شایسته‌تر از خود می‌بینم. می‌خواهم خلافت را به شما واگذار کنم. دست خود را آورد تا بیعت کند، حضرت دست خود را کنار کشید و فرمود: اگر این خلافت و ولایت بر جامعه را خدا به تو واگذار کرده است پس این مسئولیّت تو است، وظیفه تو است، حق نداری به دیگری واگذار کنی. اگر هم خدا به تو واگذار نکرده است، چه چیزی را می‌خواهی به من عطا کنی؟ حق تو نیست که بخواهی به کسی ببخشی. مأمون ساکت شد آنگاه مسأله ولایت عهدی را مطرح کرد.

پس لازمه مسئولیت پذیری قبول زحمت، جدّیّت و اهتمام به امر است. در قیامت از ما سؤال می‌شود که در حوزه مسئولیّت خود چه کردیم؟ اساساً مسئول یعنی کسی که از او سؤال می‌شود. ما باید در روز قیامت در پیشگاه پروردگار متعال درباره حوزه مسئولیّت خود پاسخگو باشیم.

پیامبر اکرم (ص) در این زمینه فرمودند: «أَلَا كُلُّكُمْ رَاعٍ؛[1] بدانید که همه شما راعی هستید». راعی یعنی رعایت کنند به این منظور که باید اموری را رعایت کنید و آن امور را درباره دیگران به انجام رسانید. «وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ؛ و همه شما درباره کسانی که زیر مجموعه شما بودند، مورد سؤال قرار خواهید گرفت». آنگاه حضرت سه مثال در این رابطه می‌زند:

1. «فَالْأَمِيرُ عَلَى النَّاسِ رَاعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ»؛ امیر و فرمانده مردم، در جامعه و بر رعیّت خویش یعنی آن افرادی که تحت پوشش او هستند، مسئولیتی دارد. مجبور است که امور آنها را رعایت کند یعنی امور آنان را ساماندهی کند. در روز قیامت نیز درباره آنها از او سؤال می‌شود که چه کردی و چگونه فرمانده‌ای بودی؟
2. «وَ الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ»؛ مرد راعی و مراقب بر خانواده خود است. در قیامت درباره آنها از او سؤال می‌شود، با همسر و فرزندان خود چگونه رفتار کردی؟ آیا وظایف خود را انجام دادی؟
3.  «فَالْمَرْأَةُ رَاعِيَةٌ عَلَى أَهْلِ بَيْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِيَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ»؛ بانوان هم راعیّه و مراقبت کننده هستند و درباره اهل بیت شوهر خود مسئول هستند و همین‌طور درباره فرزندان که بعد از پدر، مادر در خانواده مسئول است. در روز قیامت از او هم سؤال می‌شود که با افرادی که تحت پوشش تو بودند چه کردی؟ در تربیت آنها چگونه عمل کردی؟ امور آنان را چگونه اداره کردی؟

همانطور که گفتیم مسئولیّت در بعضی موارد حالت وجوب دارد، یعنی ما لاجرم باید این کار را انجام دهیم. بنابراین طبق این حدیث نورانی در خانواده، پدر نسبت به همسر و فرزندان خود در امور و شئون مختلف مسئولیّت دارد. مادر نیز نسبت به همسر خود مسئولیّت دارد و باید قوامیّت او را رعایت کند و بعد از پدر، نسبت به فرزندان خود نیز مسئول است. چرا که فرزندان امانت‌های خدا هستند و رسیدگی به امور آنها و تربیت آنها در بسیاری از موارد با مادر است و مادر در این زمینه مسئول خواهد بود.

 در مرحله بعد نوبت به برادران و خواهران می‌رسد. آنها از زمانی که خوب و بد را می‌فهمند، به سن تکلیف می‌رسند و احکام خدا را تشخیص می‌دهند، مسئولیّت خواهند داشت. در برابر پدر و مادر مسئول هستند که حرمت نگه دارند، احسان کنند و به آنها کمک کنند. در مورد برادران و خواهران کوچک‌تر نیز در برخی موارد مسئولیت دارند.

به هر حال این مسئولیّت درباره همه صادق است مگر کسانی که تکلیف ندارند مثل افراد مجنون یا آنهایی که اصلاً تکلیف ندارند، یا به سن تکلیف نرسیده‌اند. ولی از زمانی که تکالیف شرعی بر عهده انسان می‌آید نسبت به افرادی که با آنها معاشرت دارد خصوصاً افراد خانواده مسئول خواهد شد.

 ویژگی‌های مسئول

هر کسی در هر جایگاهی که هست مسئولیّتی دارد و باید بتواند ویژگی‌ها و شرایط خاص آن مسئولیت را بپذیرد. اما ویژگی‌هایی وجود دارد که باید هر مسئولی آنها را داشته باشد. این ویژگی‌ها لازمه مسئولیت پذیری است و انسان را به تفکر و عمل وا می‌دارد.

۱. خداترسی:

هر انسانی نسبت به خود احساس مسئولیّتی دارد. مثلاً یک دانشجو احساس مسئولیّت می‌کند و درس خود را با دقت دنبال می‌کند. حال اگر انسان از خدا بترسد، می‌فهمد که نباید گناه کند زیرا گناه انسان را در ظلمت قرار می‌دهد. این وجه از خداترسی، نسبت به خود فرد است. اما نسبت به دیگران نیز همین‌گونه است. پدر اگر از خدا بترسد با همسر و فرزندانش به خوبی رفتار می‌کند زیرا با خود می‌گوید که اینها امانت‌های خدا در نزد من هستند.

خواهر و برادر هم اگر از خدا بترسند، به همدیگر ظلم نمی‌کنند، بزرگتر به کوچک‌تر از خود چیزی را تحمیل نمی‌کند بر سر او فریاد نمی‌زند یا او را کتک نمی‌زند. پس اوّلین ویژگی یک مسئول خداترسی است. خدا ترسی انسان را دقیقاً روی مقرّرات الهی نگه می‌دارد و حس انجام آن مقرّرات را به انسان القا می‌کند.

۲. سعه صدر:

یکی از خصوصیاتی که باید همراه مسئولیت پذیری باشد صعه صدر است. هر مسئول با کسانی در ارتباط است که از یک طرف باید کارهایی را نسبت به آنها انجام دهد و از طرف دیگر انجام وظیفه‌ای را از آنها بخواهد. امّا طبیعی است که دیگران همیشه روی مرز وظایف حقوقی و اخلاقی عمل نمی‌کنند، گاهی خوب عمل می‌کنند و گاهی بد. در این شرایط مسئول باید قدرت تحمل بالا و صبر و حوصله زیادی داشته باشد.

سعه صدر یعنی گشادگی سینه. یعنی ظرفیّت بالای دل انسان؛ تا جایی که در سینه او مسائل و مشکلات بسیاری بریزد ولی واکنش نامناسب نشان ندهد. این همان سعه صدر است که هر مسئولی باید داشته باشد. یعنی اینگونه بیاندیشد که افراد تحت پوشش او انسان هستند و ممکن است خطا کنند. سعه صدر در دو چیز خود را نشان می‌دهد:

• تحمّل ناملایمات: اینکه انسان به اصطلاح قلب بزرگی داشته باشد و ناملایمات را تحمّل ‌کند، زود عصبانی نشود و به این دلیل ‌که افراد تحت مسئولیت او خوب عمل نمی‌کنند، مسئولیّت خود را رها نمی‌کند.
• نشان دادن عکس‌العمل مثبت: مسئول باید بدی عمل دیگران را با رفتار خوب پاسخ دهد و این دستور قرآن است. نه تنها درباره مسئولین و رؤسا، بلکه درباره تمام معاشرت‌های ما در این زمینه تذکراتی در قرآن آمده است. در یک آیه می‌فرماید: «وَ يَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ»[2] در این آیه گروهی را توصیف می‌کند و درباره آنها می‌فرماید که آنان کسانی هستند که‌ بدی‌ها را با خوبی از خود دفع می‌کنند.

همین بحث در آیه دیگری به شکل دیگری آمده است. در این آیه می‌فرماید: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ؛[3] بدی را با خوبی از خود دفع کن». حسنه و سیئه با هم برابر نیستند، عمل خوب یک اثر دارد و عمل بد اثر دیگر. لذا بدی را با خوبی پاسخ بده. مثلاً اگر کسی به من اهانتی کرد، من دو کار می‌توانم انجام دهم: یک کار همان است که به طور طبیعی بیشتر مردم انجام می‌دهند و آن اینکه من هم فریاد بکشم، مقابله به مثل کنم تا او جا بخورد. امّا کار دوم این است که با متانت حرف او را گوش کنم و بعد به او توضیح دهم که شما اشتباه کردید.

روزی کسی به خواجه نصیر که از بزرگان بود نامه اهانت‌آمیزی نوشت و او را تشبیه به سگ کرد. او در جواب نوشت: برادرم؛ فکر می‌کنم اشتباه کردی، سگ روی چهار دست و پا راه می‌رود، اما من روی دو پای خود راه می‌روم. سگ ‌چنین و چنان است، ولی من این‌طور نیستم. می‌گویند حالت این فرد از پاسخ خواجه به ناگاه عوض شد.

گاهی در خانواده، همسر یک حرکت ناخوشایندی از خود نشان می‌دهد، طرف دیگر می‌تواند با متانت با او سخن بگوید به طوری که او شرمنده شود. این برخورد چنان اثر عمیقی دارد که در ادامه آیه، قرآن می‌فرماید با این روش ممکن است کسی که دشمن شماست، دوست هم‌رازتان شود؛ چه برسد به افراد خانواده یا معاشرین ما.

۳. وفاداری:

یعنی اگر انسان مسئولیّت یک مجموعه‌، یک فرد یا افرادی را بر عهده گرفت باید تا آخر کار وفادار بماند. این‌طور نباشد که مقداری از راه را برود بعد خسته شود و رها کند. پدر تا آخر پدر است، تا آنجایی که توان دارد مسئول است و باید به این مسئولیّت وفادار باشد. باید نسبت به همسر و فرزندان خود غیور باشد و حریم خانواده را همیشه مورد حمایت خود قرار دهد. مادر نیز در خانواده باید نسبت به وظایف و مسئولیّت‌های خود وفادار باشد و فرزندان نیز همین‌طور نسبت به حریم خانواده و پدر و مادر خود مدافع و وفادار باشند، اینها ویژگی‌های کلّی است که یک مسئول باید داشته باشد. در بحث بعدی مسئولیّت هر یک از افراد خانواده را عرضه خواهیم داشت.

---

[1]– مجموعة ورام، ج ‏1، ص 6.

[2]– سوره رعد، آیه 22.

[3]– سوره مؤمنون، آیه 96.