اهمیت مدیریت خشم

قوه خشم یکی از توانایی‌هایی است که خداوند در وجود انسان قرار داده است. انسان از این توانایی هم می‌تواند در مسیر صحیح استفاده کند و هم در مسیر غلط. پس باید این نیروی درونی را مدیریت کرد. در این مقاله ضمن بیان انواع و آثار خشم، اهمیت کنترل و مدیریت خشم را بررسی می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اهمیت مدیریت خشم
• انواع خشم
• مدیریت خشم
• تأثیرات خشم
• لزوم کسب مهارت کنترل و مدیریت خشم
• راهکارهای کنترل و مدیریت خشم

اهمیت مدیریت خشم

یکی از اعراض نفسانی که می‌تواند به قلب و مغز آسیب بزند، هیجانات یا خشم و عصبانیت نابه‌هنگام است. حتماً اولین تیر این عصبانیت خشم و هیجان ناگهانی به قلب و مغز می‌رسد. یعنی دو اندامی که بیشترین آسیب را از این عرض نفسانی می‌برند، این دو اندام هستند که موضوع اصلی در بحث تربیتی و آموزشی هم هستند و بستر اصلی کار آموزشی و پرورشی هستند و محافظت از این دو اندام، وظیفۀ اصلی ما است برای این که کیفیت کار را بالا ببریم.

انواع خشم

یکی از مهمترین اعراض نفسانی در طب ایرانی، عرض خشم است. این عرض خشم می‌تواند مثبت باشد، می‌تواند منفی باشد. یعنی خداوند خشم را در وجود انسان آفریده است تا بتواند از خود دفاع بکند و ایمن بماند.

 هم در طب ایرانی، هم در توصیه‌های سلامتی بخش اسلام خشم مثبت، خشم ممدوح و خشم پسندیده داریم که لازم است نوع خوب و ممدوح آن حفظ بشود، ایجاد بشود. یعنی فرد عاری از خشم و فرد عاری از حال هیجان و عصبانیت در موقع مناسب، فردی غیر متعادل است، فردی ناقص است و باید نوع ممدوح خشم در مواقعی که لازم است حفظ بشود.

 امّا اگر سطحی از خشم به حد افراط رسید، بروز نامناسب پیدا کرد، غیر قابل مدیریت و کنترل بود، این خشم نامطلوب، خشم منفی، خشم مضر می‌شود که باید با آن مقابله کرد و توصیه‌هایی که در مورد کظم غیظ و فرو بردن خشم وجود دارد، در مورد خشم منفی و نامطلوب است.

مدیریت خشم

مبحث بسیار مهم، مبحث مدیریت خشم است که بدانیم کجا باید وجود داشته باشد و کجا نباید وجود داشته باشد؛ نکته‌ای که خیلی مهم است این است که ما در متن قرآن کریم اشارۀ مستقیم به مسئلۀ کظم غیظ داریم و یکی از نشانه‌های انسان‌های الهی و با تقوا این است که کظم غیظ می‌کنند، خشم خود را فرو می‌برند.

در سورۀ آل عمران، آیه 134 مستقیماً به این مطلب اشاره شده است[1] و این نشانۀ اهمیت مطلب است که اگر انسان می‌خواهد خودسازی بکند، انسانی می‌خواهد به درجات بالا از رشد برسد، انسان الهی بشود یکی از نشانۀ آن از دیدگاه خداوند متعال کظم غیظ است. ابن سینا در بحث تربیت هدف اصلی را رسیدن به اوج کمال تعریف کرده و ما یک انسان الهی را در اوج کمال می‌دانیم. پس لازم است که حتماً به این هدف برسیم.

تأثیرات خشم

می‌خواهیم بدانیم هیجان و عصبانیت در بدن ما چه می‌کند؟

۱. اختلال در فعالیت قلب و مغز

هیجان و عصبانیت باعث می‌شود حرارت به صورت ناخواسته و به صورت حاد و سوزان غلیان پیدا بکند. وقتی این غلیان اتفاق افتاد، هجوم حرارت به اندام‌ها، خصوصاً اعضای اصلی و رئیسه بیشتر می‌شود. مهمترین اندامی که هدف این غلیان حرارت در امر خشم واقع می‌شود، قلب و مغز است. یعنی یک گرمی تند و آزارنده به قلب و مغز وارد می‌شود و فرد از مزاج صحی و سالم خود خارج می‌شود؛ خصوصاً این دو اندام.

بنابراین افعال این اندام‌ها آشفته و غیر طبیعی می‌شود و چون خیلی از اندام‌ها و باید گفت همۀ اندام‌های بدن تحت مدیریت این دو عضو مهم هستند، این آشفتگی به کل بدن سرایت می‌کند، بنابراین تمام افعالِ تمامِ اندام‌های بدن دچار اختلال می‌شود که یکی از آن‌ها عکس العمل‌ها، واکنش‌ها و غیره هستند که بسیار به مسائل آموزشی تربیتی و غیرۀ شما آسیب وارد می‌کنند و حتماً مدیریت آن‌ها از کارهای مهم شما در امر امور تربیت است.

۲.عدم تسلط بر رفتار

وقتی که مدیریت امر خشم از اختیار فرد خارج بشود و غلیان حرارت باعث بشود هجوم گرمای تند آزارنده به قلب و مغز واقع بشود، اولین نتایج آن این است که فرد کنترل رفتار خود را از دست می‌دهد و کارها و عکس العمل‌هایی از او بروز می‌کند که بعداً شاید از آن‌ها پشیمان باشد و برای خود یا برای مخاطب خود خوشایند نباشد و موجب سرشکستگی یا پشیمانی بعدی او بشود و آثار مخربی بر اخلاق و رفتار آن فرد بگذارد مسلماً یک نتیجۀ نامطلوب در امر آموزشی پرورشی و تربیتی فرد است.

۳. عدم تمرکز

آسیب بعدی که این غلیان حرارت به قوای قلبی، مغزی می‌زند، عدم تمرکز است. همه این را درک کردند که وقتی در اوج خشم و عصبانیت هستند، تمرکز کافی برای یک کار دقیق یا یک تصمیم‌گیری مهم را ندارند و نمی‌توانند درست تصمیم بگیرند یا درست در امری که باید فکر بکنند تمرکز بکنند. لازم است لحظاتی به خود آرامش بدهند، لحظۀ خشم را، آن اوج حرارت خشم را پشت سر بگذارند، به سکون و آرامش برسند، بعد بخواهند تمرکز بکنند و در مورد کار، فعل، امر یادگیری، امر رفتاری یا بروز فعل خود تصمیم بگیرند و کار درست را انجام بدهند.

پس هم کاهش قدرت تصمیم گیری و هم عدم تمرکز بر فکر یا رفتار از عوارض این هجوم حرارت به اندام‌های اصلی مثل قلب و مغز است.

۴. عدم امکان بهره‌مندی از توانایی‌ها

همچنین یکی از عوارض این گرمی تندِ آزارندۀ قلب و مغز عدم استفاده از توانایی‌های موجود در فرد است. یعنی ممکن است فرد توانایی‌هایی خوبی داشته باشد، دانش آموز است ممکن است کاملاً درس خود را بلد است، یاد گرفته است، یک فردی است می‌خواهد برود مسابقه‌ای بدهد، آن موضوع مورد نظر خود را کاملاً یاد گرفته است، یعنی اگر در حال آرامش باشد تمام عکس العمل‌های او، عکس العمل‌های مثبت و جواب‌ها، جواب‌های صحیحی است امّا به علت ناراحتی یا خشمگین شدن یا هیجان بیش از حد در آن لحظه، نمی تواند از توانایی‌ها و استعدادهایی که در درون او وجود دارد استفاده بکند.

بنابراین علی رغم آن توانایی‌ها پاسخی نامناسب از آزمون‌ها یا مسابقات یا گفتگوهای خود می‌گیرد و نتیجۀ نهایی این می‌شود که اعتماد به نفس او کاهش پیدا می‌کند، حس رضایتمندی او کاهش پیدا می‌کند و نتیجۀ نهایی تربیتی او منفی می‌شود و نمی تواند به آن رشدی که می‌خواهد از آن مرحله برسد.

۵. ترشح هرمون‌های استرس‌زا

در مرحلۀ خشم یک سری هرمون‌ها در بدن ما بالا می‌رود. به این هرمون‌ها، هرمون‌های استرس‌زا می‌گویند. مثل آدرنالین، مثل کورتیزول و یک سری هرمون‌های تخصصی. ناخودآگاه وقتی این‌ها در خون ترشح می‌شوند، باعث می‌شوند ضربان قلب خیلی زیاد بشود، سرعت تنفس خیلی زیاد بشود و انقباض رگ‌های خونی به وجود بیاید و آن لحظه ناگهان ممکن است که فشار خون بالا برود. چون از آن طرف ضربان قلب بالا رفته است، از این طرف انقباض رگ‌های خونی اتفاق افتاده است.

یعنی حمله‌های عصبانیت -خصوصاً اگر ناگهانی باشد یا خیلی مکرر باشد- حمله‌های فشار خون را با خود به همراه می‌آورد که این هم یکی دیگر از عواملی است که باعث می‌شود آرامش در بدن به هم بریزد و حتی بیماری‌ها و حتی خدایی ناکرده پاره شدن عروق و سکته‌ها یا مرگ ناگهانی حتی در اثر خشم ناگهانی اتفاق بیفتد و سلامت بدن و جسم شما کاملاً تحت تأثیر قرار بگیرد و حتی اگر این اتفاق ناگهانی نیفتد، این عکس العمل‌هایی که گفتم در قلب و عروق و غیره رخ می‌دهد، آرام آرام فرسایش قلبی و سیستم قلبی و عروقی برای شما به جا می‌گذارد و باعث می‌شود طول عمر شما کاهش پیدا بکند، کاهش کیفیت عمر شما را هم به همراه می‌آورد.

لزوم کسب مهارت کنترل و مدیریت خشم

 خصوصاً اگر می‌خواهید در بحث مهارت‌های معنوی، مهارت‌های اخلاقی وارد بشوید یا آموزش بدهید یا کودک خود را آماده بکنید، جوان خود را آماده بکنید، حتماً باید جزء اولین کارها این باشد که کنترل خشم و هیجان را به او بیاموزید و بدانید از موضوعات بسیار مهم، کنترل خشم است که اگر رخ ندهد حتماً و بدون شک آن فرد در کسب مهارت‌های خود در همان قدم اول زمین‌گیر می‌شود و نمی تواند وارد کسب مهارت‌ها، خصوصاً مهارت‌های معنوی و اخلاقی بشود.

نبی مکرم اسلام (ص) می‌فرمایند: از عصبانیت و خشم دوری بکنید، زیرا خشم اخگری است که در قلب فرزند آدم افروخته می‌شود و آیا نمی بینید که رگ‌ها برجسته می‌شوند و چشم‌ها سرخ می‌شوند.[2] این آسیب به قلب و آتش در قلب افروختنی که رسول خدا به آن اشاره می‌کنند، دقیقاً موضوعی است که در طب ایرانی بسیار به آن تأکید شده است و آسیب قلبی که از خشم به بدن به کل فرد می‌رسد، نسبت به آسیب سایر اندام‌ها خیلی بارز است و البته چون قلب به نحوی مدیر کل بدن است، یکی از اندام‌های رئیسه است، این آسیب را به همۀ اندام‌ها تسری می‌دهد امّا هدف و آسیب اصلی به خود قلب می‌رسد.

راهکارهای کنترل و مدیریت خشم

چه کار بکنیم که این آسیب وارد نشود؟ بحث تخصصی است. این‌جا صرفاً یکی دو نکته اشاره می‌کنم که به صورت عمومی برای همۀ افراد قابل استفاده است. هر وقت خشمگین شدید یا این‌که می‌خواهید به کودک خود یاد بدهید که هر وقت خشمگین شد، چه کار بکند. جوان کودک نوجوان خود شما والد و کودک همه مدنظر ما هستند، این خشم و غضب به هر دو سیستم یعنی هم آن کسی که مربی است و هم آن کسی که در امر امور تربیتی تربیت پذیر است هر دو باید این کنترل خشم و غضب را یاد بگیرند تا بهترین بهره را ببرند، وقتی که این خشم و غضب دارد وارد می‌شود برای مقابله چه کار بکنیم؟

۱. ترک موقعیت

یکی از راهکارها این است که به سرعت از آن موقعیت خارج بشویم. یعنی از مؤثرین راهکارها این است که خود را از این موقعیت دور بکنید. یعنی فرضاً اگر در یک شرایطی هستید که الآن در فضای اتاقی هستید، کلاس هستید یا شرایطی هستید که از دانش آموز خسته شدید، عصبی شدید یا از فرزند خود خمشگین شدید، غضبناک شدید، آن فضا را ترک بکنید. برای چند لحظه خارج بشوید، محیط را عوض بکنید، بگذارید آرامش دوباره بر وجود شما مستولی بشود و بعد برای تصمیم‌گیری در مورد خطایی که به وجود آمده است یا مشکلی که به وجود آمده است تصمیم‌گیری بکنید.

دقت داشته باشید خشم و غضب همیشه مرحله به مرحله رخ می‌دهد، دفعی نیست. خشم از آن اعراض نفسانی است که مرحله به مرحله رخ می‌دهد. ما گاهی وقت‌ها به ترس‌های ناگهانی ترس دفعی می‌گوییم، یعنی اصلاً شما فرصت پیدا نمی کنید عکس العمل نشان بدهید. امّا خشم این‌طور نیست، خشم مرحله به مرحله است. برای مطالعه بیشتر درباره آثار ترس می‌توانید به مقاله «تاثیر ترس بر سلامتی» مراجعه نمایید.

۲. تغییر وضعیت دادن

از آنجا که خشم مرحله به مرحله است یعنی ما مراحل تصمیم‌گیری در مورد قدم گذاشتن به مرحلۀ بعدی را داریم. بنابراین روح شما این فرصت را پیدا می‌کند که موقعیت خود را عوض بکند. روح شما این فرصت را پیدا می‌کند تا شرایط خود را تغییر بدهد تا در مقابل خشم بایستد، نگذارد آسیب و تخریب برای او ایجاد بکند. یعنی باید یک فرآیند جبرانی در روح ایجاد بکنیم که جلوی آن هجوم و تخریب خشم را بگیرد.

یکی از این فرآیندهای جبرانی که گفتم خارج شدن ارادی از آن محیط است یا حتی اگر شرایط خارج شدن ارادی از محیط کلی ندارید، از آن حالتی که در آن قرار دارید ایجاد تغییر دارید. مثلاً فرض کنید اگر حالت نشسته دارید، به سرعت بایستید. اگر حالت دراز کشیده دارید، به سرعت بنشینید. شروع به کشیدن نفس‌های عمیق بکنید و چشم‌های خود را ببندید و حالت بدن خود را از هر حالتی که هستید، تغییر بدهید، حرکت بدهید. روی و چهرۀ خود را از آن موقعیتی که هستید بچرخانید.

 هر تغییر حالتی و تغییر دادن شرایط فیزیکی می‌تواند کمک بکند به این که شما در تصمیم‌گیری برای مرحلۀ بعدی خشم خود، به یک مرحله‌ای از آرامش برسید و درست‌تر تصمیم بگیرید. حتی می‌توانید بلند بشوید و آرام آرام قدم بزنید. این قدم زدن شما در همان فضایی که در آن هستید، می‌تواند به شما کمک بکند که بتوانید راحت‌تر با آن حالت اراده، تفکر، انتفاع و سرکوب کردن خشم مواجه بشوید و آن را انجام بدهید.

در روایت هم این موضوع بیان شده است. حضرت امام باقر (ع) می‌فرمایند: وقتی شخصی خشمگین شد، اگر ایستاده است، به سرعت بنشیند تا آن پلیدی و وسوسۀ شیطان از او دور شود.[3] یعنی این توصیه‌ای است که هم در توصیه‌های سلامتی بخش دین، هم در توصیه‌های طب ایرانی آمده است. یکی از راهکار خوب و مؤثر است، دائماً با آن کار بکنید. به کودک و جوان و آموزش‌پذیر خود، فراگیر خود هم این‌ها را یاد بدهید تا در هنگام خشم، ناگهان و بدون تأمل تصمیم‌گیری نکند و موجب پشیمانی‌های بعدی نشود.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. الَّذينَ يُنفِقونَ فِي السَّرّاءِ وَالضَّرّاءِ وَالكاظِمينَ الغَيظَ وَالعافينَ عَنِ النّاسِ وَاللَّـهُ يُحِبُّ المُحسِنينَ؛ آنان که در گشایش و تنگ دستی انفاق می کنند، و خشم خود را فرو می برند، و از [خطاهایِ] مردم در می گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

[2]. مجموعة ورام، ج‏1، ص124.

[3]. الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏2، ص302.