تمهیدات فصل پاییز
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
یکی از مباحث مهم در طب سنتی ایران خصوصیات فصل‌ها است. با بررسی فصل‌ها می‌توان تدابیر بهتری برای سلامتی در آب و هواهای مختلف برنامه ریزی کرد. در این مقاله به بیان خصوصیات فصل پاییز می‌پردازیم و تمهیدات لازم برای این فصل را بررسی می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- محدودۀ فصل پاییز
- تمهیدات فصل پاییز
- به کار بستن تدابیر گرم و تر
- آمادگی برای دوگانگی هوا
- کنار گذاشتن عادات تابستانه
- پرهیز از نوشیدن آب سرد
- پرهیز از خوابیدن در فضای سرد
- پرهیز از استحمام با آب سرد
- پرهیز از حجامت و خون‌گیری افراطی
- فصل پاییز سخت‌ترین فصل برای حفظ سلامتی
- پیشگیری از بیماری در ابتدای فصل پاییز
- فصل پاییز فصل غلیان سودا
چکیده تمهیدات فصل پاییز:
- فصل پاییز فصلی است که مزاجی سرد و خشک دارد و از زمانی که به ترویح نیازی نیست (یعنی نیاز نیست خود را باد بزنید تا خنک شوید) شروع می‌شود و اگر که رطوبت یعنی بارندگی در این هوا وجود نداشته باشد، مزاج همچنان پاییزه می‌ماند تا وقتی که سرما با بارندگی‌ها همراه باشد، دیگر آن موقع فصل زمستان شروع می‌شود. پس گرمای هوا تبدیل به سرما شده امّا خشکی تابستانه هنوز به تری زمستانه نرسیده است.
- در فصل پاییز یک سری مراقبت‌ها و تمهیدات را باید انجام دهید تا بهترین استفاده را از اندام‌های رئیسه و قوای آن‌ها مثل قلب و مغز و عضلات ببرید. این تمهیدات عبارت‌اند از:
- به کار بستن تدابیر گرم و تر (خوردن غذاهای گرم و تر مثل گوشت‌های طیور، سبزیجات، نخود؛ خواب معتدل: نه زیاد که سبب سردی و تری بدن شود و نه خیلی کم که سبب خشکی مغز شود؛ تحرک داشتن و پرهیز از گوشه‌گیری)
- آمادگی برای دوگانگی هوا
- کنار گذاشتن عادات تابستانه (پرهیز از نوشیدن آب سرد، پرهیز از خوابیدن در فضای سرد، ـ پرهیز از استحمام با آب سرد و پرهیز از حجامت و خون‌گیری افراطی)
- سخت‌ترین راهکارها برای حفظ تندرستی در بین فصول، فصل پاییز است. یک آمیختگی و پیچیدگی خاصی دارد که بدن سر درگم است یعنی نه می‌داند با تابستان رو به رو است یا با زمستان. بنابراین سعی کنید با یک ورزش و خواب متعادل و با یک پوشش ترکیبی تابستانه و زمستانه و با غذاهای گرم و تر ملایم بدن را آن‌قدر پوشش دهید که غافلگیر نشوید و بدن شما بیمار نشود.
- از قدیم هم در طب ایرانی مصطلح بوده است که اگر کسی در فصل پاییز بیمار شد خصوصاً سرماخوردگی تا آخر فصل سرما در نوسان و فراز و نشیب این بیماری خواهد ماند؛ به خاطر کاهش توان و به علت مزمن شدن این بیماری به آسانی سرماخوردگی پاییزه کامل درمان نمی‌شود.
- فصل پاییز، فصل غلیان سودا نیز است. بنابراین کسانی که زمینۀ افسردگی، اندوه، گوشه‌گیری و خجلت دارند، در این فصل باید یک مراقبت خاص و ویژۀ روحی و روانی از خود داشته باشند؛ چرا که اگر سودا غلیان پیدا کرد، هم به قوای قلبی و هم به قوای مغزی آسیب می‌زند.
- اگر قرار است یک سال موفق داشته باشید اوّل پاییز باید این مراقبت را شروع کنید، به عبارت دیگر سال سلامتی هم از دیدگاه تربیتی (سال موفقیت تربیتی) از همان ابتدای پاییز شروع می‌شود.
محدودۀ فصل پاییز
فصل پاییز فصلی است که مزاجی سرد و خشک دارد و از زمانی که دیگر شما نیازی ندارید ترویح کنید یعنی خود را باد بزنید تا خنک شوید، شروع می‌شود و اگر که رطوبت در این هوا وجود نداشته باشد یعنی بارندگی کم باشد، نزولات جوی کم باشد، مزاج همچنان پاییزه می‌ماند تا وقتی که سرما با بارندگی‌ها همراه باشد، دیگر آن موقع فصل زمستان شروع می‌شود.
پس گرمای هوا تبدیل به سرما شده است، امّا خشکی تابستانه هنوز به تری زمستانه نرسیده است. این تعریف پاییز می‌شود. حالا اگر بخواهیم معنای سادۀ آن را در نظر بگیریم یعنی هوا دیگر گرم نیست و تابستانه نیست، امّا هنوز برف و باران هم شروع نشده است.
با این تعریف ممکن است یک منطقه‌ای تمام شش ماه فصل سرمای آن فضای پاییزه باشد و تدابیر هم تدابیر پاییزه باشد و مراقبتهای بدن هم مراقبتهای مخصوص پاییز باشد؛ امّا یک اقلیمی، یک منطقه‌ای هم ممکن است یکی، دو ماه از تابستان نگذشته بارندگی‌ها و نزولات جوی همچنان شدید شود که زمستان خود را شروع کرده باشد و سردی و تری وارد شده باشد.
تمهیدات فصل پاییز
در فصل پاییز یک سری مراقبت‌ها را باید انجام بدهید تا بهترین استفاده را از اندام‌های رئیسه و قوای آن‌ها مثل قلب و مغز و عضلات انجام بدهید که موضوع اصلی ما برای مباحث تربیتی، آموزشی و پرورشی هستند، این‌ها را با هم یک به یک مرور می‌کنیم.
۱. به کار بستن تدابیر گرم و تر
این‌ها طبیعی است و هر مزاجی می‌تواند یک فصلی داشته باشد که برای مقابله با مضرات آن باید از مصلح آن یعنی از کیفیت مقابل آن استفاده کنیم. پس در نتیجه بهترین کار تدابیری گرم و تر هستند.
خوردن غذاهای گرم و تر
مثلاً غذاهای گرم ملایم و دارای رطوبت بهترین غذاها و خوراکی‌ها در این فصل هستند که حواس شما باید جمع باشد. مثلاً فرض کنید گوشت‌های سبک استفاده کنید. علت استفادۀ آن‌ها این است چون وقتی گوشت‌ها غلیظ می‌شوند سنگین هضم می‌شوند و ما الآن در فصلی هستیم که به خاطر خصوصیت خاصی که در مورد آن صحبت می‌کنیم، نباید بدن را زیاد سنگین کنیم. گوشت‌های لطیف، گوشت‌های سبک مثل طیور، خصوصاً گوشت جوجه که در ایام (فصل پاییز) بیشتر توصیه می‌شود. یا مواد غذایی گرم و تر مثل نخود.
نخود یکی از غذاهای خیلی خوب در طب ایرانی است، بسیار خون‌ساز و عالی است، قوای خوبی به بدن می‌دهد. در سطح پایین‌تری از آن لوبیا قرار می‌گیرد. سوپ‌های سادۀ سبزیجات را هم می‌توانید استفاده کنید. نان گندم از بهترین خوراکی‌ها است. وقتی نان گندم می‌گوییم یعنی نان گندم تازۀ سبوس‌دار برشته که خمیر نشده باشد و درست طبخ شده باشد. این نان خصوصیاتی دارد که باید راجع به آن جداگانه بحث کرد.
شیرینی‌های ملایم از خوراکی‌های مخصوص فصل پاییز است. این‌ها یک نمونه‌هایی از غذاهای گرم و تر بود که برای این فصل مناسب بود.
خواب معتدل
از تدابیر دیگر گرم و تر که لازم است در این ایام استفاده شود برای این‌که مزاج فصل پاییز به بدن شما آسیب وارد نکند، مثلاً خواب متعدل است. خوابی که نه زیاد از حد باشد تا بدن شما را خیلی سرد و تر کند و نه خیلی کم باشد که بدن شما مخصوصاً مغز شما را خیلی خشک کند که خشکی فصل پاییز را افزایش بدهد. یک خواب معتدل و ملایم از مصلحات ضررهای پاییزه است که بعداً دربارۀ آن صحبت خواهیم کرد.
تحرک داشتن و پرهیز از گوشه‌گیری
باید حواس ما جمع باشد که وقتی داریم در مورد تدابیر صحبت می‌کنیم، یک به یک عوامل سلامتی را باید مرور کنیم و در همۀ آن‌ها تدابیر گرم و تر را با همدیگر در مورد بچه‌های خود، جوانان خود به کار ببریم. مثلاً فرض کنیم اگر راجع به تدابیر گرم و تر صحبت می‌کنیم، در مورد اعراض نفسانی و حالات روحی هم همین‌طور است.
به عنوان مثال زیاد در خود فرو رفتن، افسردگی، گوشه‌گیری مزاج سرد و خشک پاییز را تشدید می‌کند، به جای آن ورزش، فعالیت، با نشاط بودن گرم و تر هستند و مزاج گرم و تر می‌آورد و فصل را اصلاح می‌کند. پس از نشاط و تفریحات در این فصل استفاده کنید، با مراقبت کردن از بدن به دامن طبیعت بروید، چون هوای این فصل هوای آسیب‌زایی است و با این نشاط و هیجان و حالت ملایم روحی هم گرم و تری را به مزاج خود وارد کنید و مقابل فصل پاییز و ضررهای آن بایستید.
۲. آمادگی برای دوگانگی هوا
فصل پاییز گذر از گرما به سوی سرما است و در طب سنتی به آن فصل امتزاج فصلین می‌گویند. یعنی دو فصل با هم ممزوج شدند، آمیخته شدند. بنابراین یک حد تعادلی بین رفتارهای تابستانه و زمستانه باید ایجاد شود تا بدن در سلامت بماند. یعنی ما نه می‌توانیم کاملاً تابستانه رفتار کنیم و نه می‌توانیم کاملاً زمستانه رفتار کنیم. یک تعادلی بین این دو است.
به عنوان مثال فرض کنید اگر جوان شما دارد در فصل پاییز از خانه خارج می‌شود و الآن ساعتی است که هوا خیلی سرد نیست یا هوا شبیه هوای اواخر تابستان است، پوشش یک پوشش تابستانه است حتماً باید یک لباس اضافۀ پاییزه دست او باشد که اگر هوا ناگهان در یک ساعتی بیش از حد خنک شد، بتواند آن را جبران کند و بدن او دچار شوک ناگهانی نشود.
یا به عنوان مثال فرض کنید اگر قرار است غذایی بخوریم که الآن هوا گرم است و بدن ما نیاز به خنکی دارد یک مصلح ملایمِ گرمی کنار آن باشد، چون هوا در طول روز دائماً نوسان می‌کند، وقتی گوارش ما به مقطع هضم غذا رسید و هوای بیرون سرد بود، آن سردی غذا او را اذیت نکند. منظور این است که بین خوراک‌ها، بین رفتارها، حرکت و سکون بدن، خواب و بیداری بدن، حالت‌های آب و هوایی خارج یک تعادل و یا یک نقطۀ مقابله کننده و مصلحی همیشه در اختیار خود داشته باشیم که ضررهای مقطعی آن حالت را جبران کند. به این صورت می‌توانیم در این فصل تندرستی خود را حفظ کنیم.
۳. کنار گذاشتن عادات تابستانه
از مهمترین کارهایی که لازم است در فصل پاییز برای خود و برای فرزندان خود انجام بدهید ترک کردن عادات تابستانه است. متأسفانه عادات تابستانه گاهی مواقع تا اوایل پاییز ادامه پیدا می‌کند و چون پاییز فصلی است که افراد را خیلی غافلگیر می‌کند، بدون این‌که متوجه شوید ناگهان بدن خود را دچار سوء مزاج می‌کنید و به واسطۀ یک سوء مزاج، یک بیماری سوء مزاجی ایمنی بدن خود را کم می‌کنید.
پرهیز از نوشیدن آب سرد
از بدترین عادات تابستانه که ممکن است تا اوایل پاییز و میانۀ پاییز تسری پیدا کند؛ متأسفانه گاهی مواقع در تمام سال دیدم در خانواده‌هایی ادامه پیدا می‌کند، عادت به خوردن آب خنک یا آب سرد است.
از بدترین عادات در فصل سرما خوردن آب سرد است. چون آب سرد تا عمق کبد نفوذ می‌کند و کبد را سرد می‌کند، کل قوای طبیعی بدن را سرد می‌کند یعنی کاهش می‌دهد و سرکوب می‌کند و چون قوای طبیعی یکی از بزرگ‌ترین و مهمترین عوامل ایمنی بدن و قوای حفظ بدن شما هستند اصل سیستم ایمنی بدن شما ضعیف می‌شود. چه آب خنک و چه غذاهای خنک که عادت تابستانه بودند و برای شما سلامتی می‌آوردند الآن باید به سرعت ترک شوند.
در کنار این آب سرد نوشیدن حتی اگر که آب یخ نباشد، به یاد داشته باشید که آب یخ یا یخ درون آب کلاً در طب ایرانی ممنوع است. همان آب سرد متعادل هم نباید استفاده شود. یعنی به خانواده‌ها توصیه می‌کنیم در اوایل فصل پاییز که هوا رو به اعتدال رفت آب سردکن‌ها را خاموش کنند، یخچال‌ها را در وضعیتی قرار بدهند که یک آب با دمای متعادل به خود و فرزندان و جوانان خود ارائه بدهد و این عادت به آب خنک خوردن را ترک کنند، این کار کاملاً یک نوع عادت است. یعنی بدن بعد از چند وقت به همان آب با دمای متعادل هم عادت می‌کند و دیگر طلب آب سرد نمی‌کند.
پرهیز از خوابیدن در فضای سرد
نکتۀ بعدی خوابیدن در فضاهای سرد از آن عادت‌هایی است که باید در پاییز سریعاً ترک شود، فضا و بستر خواب در فصل پاییز باید متناسب امتزاج فصلینی باشد که قبلاً گفتیم. یعنی شرایطی باشد که اگر هوا گرم بود بدن تعریق پیدا نکند و اگر با یک شوک ناگهانی از یک ساعتی در شب به سمت سرما رفت بدن رو اندازی در اختیار داشته باشد که از سرما آسیب و آزار نبیند.
بنابراین این‌که مستقیماً مثل فصل تابستان بروید و بدون روپوش و روانداز مناسب در هوای سرد و در مکان سرد قرار بگیرید و بخوابید، باعث می‌شود که قوای بدن شما کاهش پیدا کند و در معرض بیماری‌های سرد قرار بگیرد.
پرهیز از استحمام با آب سرد
همچنین استحمام با آب سرد هم همین‌طور است. یکی از عادت‌هایی که ممکن است در فصل تابستان برای گرم مزاج‌ها و جوان‌ها مناسب باشد (استحمام با آب سرد مخصوص جوان‌ها است که قوای عضلانی خیلی خوبی دارند). این عادت تابستانی باید در فصل پاییز حتماً ترک شود، چون باعث می‌شود سرما به عمق بدن نفوذ پیدا کند و سیستم ایمنی بدن ضعیف شود.
پرهیز از حجامت و خون‌گیری افراطی
در بقیۀ رفتارها هم باید حواس خود را جمع کنیم. به عنوان مثال هر چیزی که بدن را سرد می‌کند، مثل حجامت‌های زیادی یا خون‌گیری افراطی. حجامت پاییزه یک چیزی است که صرفاً با توصیه و تجویز پزشک باید انجام شود و به هیچ وجه نباید در سرمای پاییزه انجام شود و در اواخر تابستان برای افرادی که سوء مزاج دارند فقط توصیه می‌شود.
به عنوان مثال فرض کنید اگر قرار است در فصل پاییز عادت‌های تابستانۀ خود را ترک نکنید شما در معرض یک سری کارهایی قرار می‌گیرید مثل این‌که سیستم ایمنی کودک یا جوان شما کاهش پیدا می‌کند.
فصل پاییز سخت‌ترین فصل برای حفظ سلامتی
شاید بشود گفت سخت‌ترین راهکارها برای حفظ تندرستی در بین فصول فصل پاییز است. یک آمیختگی و یک پیچیدگی خاصی دارد. بدن سر درگم است، نه می‌داند با تابستان رو به رو است، نه می‌داند با زمستان رو به رو است، هر دو این‌ها دارد یک مزاجی به بدن وارد می‌کند.
بنابراین سعی کنید با یک ورزش متعادل، با یک خواب متعادل و با یک پوشش ترکیبی تابستانه و زمستانه با غذاهای گرم و تر ملایم بدن را آن‌قدر پوشش دهید و همیشه منتظر شوک‌های ناگهانی باشید که غافلگیر نشوید و بدن شما بیمار نشود. این را بدانید که فصل پاییز فصل بیماری‌زا است.
حضرت امام علی (ع) می‌فرمایند: از سرما در آغاز آن (در فصل پاییز) بپرهیزید و در پایان آن استقبال کنید؛ چرا که سرما در آغاز با بدن شما همان کاری را می‌کند که با درختان می‌کند.[1] یعنی در آغازش می‌سوزاند و در پایان آن شاخ و برگ می‌رویاند. این سرما و شروع فصل سرد و خشک در فصل پاییز می‌تواند بدن را به بیماری برساند. بیماری‌های عمدۀ فصل پاییز بیماری‌های ماندگار و بد درمانی هستند.
پیشگیری از بیماری در ابتدای فصل پاییز
همیشه از قدیم هم در طب ایرانی مصطلح بوده است که اگر کسی در فصل پاییز بیمار شد خصوصاً سرماخوردگی تا آخر فصل سرما در نوسان و فراز و نشیب این بیماری خواهد ماند؛ به خاطر کاهش توان و به علت مزمن شدن این بیماری به آسانی سرماخوردگی پاییزه کامل درمان نمی‌شود.
خصوصاً بچه‌ها که فراموش می‌کنند گاهی مواقع از خود مراقبت کنند و خصوصاً مهر ماه، اول پاییز که فصل شروع مدارس هم است و اگر بچه‌ها مراقبت نکنند و با عادت‌های تابستانۀ خود بخواهند رفتار کنند به سرماخوردگی و زکام و غیره می‌افتند که ممکن است تا آخر فصل سرما از این بیماری‌ها رنج ببرند و قوای آن‌ها کاهش پیدا کند و چون دائماً بیمار هستند قدرت ایمنی بدن آن‌ها کاهش پیدا کند و باعث شود که دائماً بیماری‌های متعدد و متنوع پیدا کنند.
بنابراین باز برای کمک به امر تربیتی اینجا به یاد داشته باشید اگر می‌خواهید از قوای آموزشی، پرورشی، قوای قلبی، مغزی و حتی عضلانی کودکان و جوانان و غیره بهتر استفاده کنید، فصل پاییز یک مراقبت خاص و ویژه داشته باشید که بچه‌ها، جوان‌ها سرما نخورند، زکام نگیرند، گرفتار نزله نشوند، بیماری‌های پاییزه پیدا نکنند، بدن که مراقبت شود این ابتدای پاییز را بگذرانند إن‌شاء‌الله اگر سالم باشند در فصل زمستان بهتر می‌تواند از قوای خود استفاده کند.
فصل پاییز فصل غلیان سودا
یک نکتۀ دیگر هم گوشۀ ذهن خود باشد که فصل پاییز فصل غلیان سودا هم است، به خاطر همین کسانی که زمینۀ افسردگی دارند، زمینۀ اندوه دارند، زمینۀ گوشه‌گیری و خجلت و غیره دارند، در این فصل باید یک مراقبت خاص و ویژۀ روحی و روانی از خود داشته باشند؛ چرا که می‌دانید اگر سودا غلیان پیدا کرد، هم به قوای قلبی آسیب می‌زند و هم به قوای مغزی آسیب می‌زند و هر دو موضوع بستر اصلی بحث آموزشی و پرورشی ما هستند و باید مراقبت شود.
اگر دیدید زمینه‌های آن به وجود می‌آید در رابطه با آن با یک طبیب متبحر طب سنتی زمینۀ اولیۀ آن سوء مزاج را برطرف کنید تا این فصل، فصل بیماری‌زا و پر آسیب نباشد.
جمع بندی
اینجا لازم است که چند نکتۀ مهم اشاره کنم اگر قرار است یک سال موفق داشته باشید اوّل پاییز باید این مراقبت را شروع کنید، تقریباً می‌شود گفت سال سلامتی هم از دیدگاه تربیتی برای ما یعنی سال موفقیت تربیتی از همان ابتدای پاییز شروع می‌شود، مثل همین درس خواندن که در فصل پاییز شروع می‌شود.
به این علت است که اگر می‌خواهید قوای مغزی و قوای عقلی را حفظ کنید باید ابتدای پاییز و ابتدای فصل سرما این مراقبت و احتیاط را شروع کنید، اگر این کار را انجام ندهید در آموزش ضعف پیدا خواهید کرد. در تمرکز ضعف پیدا خواهید کرد، در قوای عضلانی ضعف پیدا خواهید کرد، در سیستم ایمنی ضعف پیدا خواهید کرد. این نکاتی را که گفتم در نظر داشته باشید تا بتوانید بهترین استفاده و بهره را از سلامت کودک خود ببرید.
[1]. نهج البلاغه (للصبحي صالح)، ص 491.