جایگاه غیرت در آموزه‌های دینی

غیرت در مقابل بی‌تفاوتی است. غیرت یکی از صفاتی انسانی است که اگر به شکل صحیح و در چهارچوب درست استفاده شود بسیار مفید و گاهی لازم است. البته مانند صفات دیگر نباید در آن افراط کرد که در این صورت می‌تواند آثار بدی به همراه داشته باشد. در این مقاله با توجه به آموزه‌های دینی به بررسی اهمیت غیرتمندی و موارد کاربرد آن می‌پردازیم.

• غیرت و وفاداری عامل تحکیم خانواده
• معنای غیرت
• اهمیت غیرتمندی
• حوزه‌های غیرت‌ورزی
  • غیرتمندی نسبت به ارزش‌های الهی
  • غیرتمندی نسبت به وطن
  • غیرتمندی نسبت به خانواده
• غیرت ناپسند

غیرت و وفاداری

یکی از عوامل تحکیم خانواده، غیرت و وفاداری نسبت به خانواده است. غیرت عامل بسیار مهمی برای تحکیم یک مجموعه خصوصاً خانواده است.

الف- معنای غیرت

غیرت به چه معنا است؟ اوّلاً اگر بخواهیم تعریفی از غیرت بدهیم باید بگوییم حساسیت دربارۀ مسئولیت‌ها و یا در برابر ارزش‌ها است که انسان بی‌تفاوت نباشد، کاری که بر عهدۀ او گذاشتند خوب انجام بدهد یا ندهد. این بی‌تفاوتی ضد غیرت است، آدم غیور پای مسئولیت خود می‌ایستد و کار را به سامان می‌رساند اگرچه به زحمت بیفتد.

از این رو غیرت مصادیق متعددی پیدا می‌کند، غیرت فقط در مسائل جنسی نیست، آن یکی از مصادیق غیرت است. غیرت یک حاکم این است که نسبت به مردم و جامعۀ تحت مدیریت خود حساس باشد. غیرت یک سرباز نسبت به وطن این است که نسبت به حریم وطن حساس باشد و خوب دفاع کند و راضی نشود آسیبی به وطن او برسد. غیرت یک معلم نسبت به سرنوشت دانش‌آموز، استاد نسبت به دانشجو و غیرت شوهر نسبت به همسر مصداق‌های مختلف غیرتند.

در خانواده غیرت جنبه‌های مختلفی خواهد داشت که در ادامه مطرح خواهیم کرد. در روایات ما به طور خاص غیرت را برای پدر خانواده مطرح کردند؛ در درس‌های قبلی روایتی از امام صادق (ع) بیان شد که فرمودند: مرد در منزل و خانوادۀ خود به سه خصلت نیاز دارد که باید آن‌ها را در خود ایجاد کند هرچند که در طبع او نباشد: 1- معاشرت زیبا. 2- توسعۀ در امور اقتصادی منزل. 3- غیرت.[1]

ب- اهمیت غیرتمندی

خوب است چند روایت را در باب اهمیت غیرتمندی با هم مرور کنیم. سه حدیث از پیامبر اکرم (ص) که فرمودند:

«كُن غَيوراً، فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الغَيورَ»[2]

باغیرت باش که خداوند انسان غیور را دوست دارد.

«كَانَ أَبِي إِبْرَاهِيمُ غَيُوراً وَ أَنَا أَغْيَرُ مِنْهُ»[3]

جدم ابراهیم غیرتمند بود و من از او غیرتمندتر هستم.

«إِنَّ الْغَيْرَةَ مِنَ الْإِيمَانِ»[4]

همانا غیرت از [شاخه‌های] ایمان است.

حدیثی است که امام صادق (ع) از امیرالمؤمنین (ع) نقل فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ يَغارُ لِلمُؤمِنِ فَليَغَر وَ مَن لا يَغارُ فَإِنَّهُ مَنكُوسُ القَلب‏»[5]

خدا نسبت به مؤمن غیرت دارد، پس شما هم غیرت داشته باشید و [بدانید] هر کسی غیرت نداشته باشد، قلبش واژگون است.

خداوند نسبت به مؤمن حساس است و به طور کلی هر فردی که به کسی غیرت دارد، اجازه نمی‌دهد به او تعدی شود. حضرت از ما می‌خواهند ما هم نسبت به مردمان مؤمن غیرت داشته باشیم. خداوند غیرتمندی را در فطرت و سرشت انسان قرار داده است، اگر کسی آن را سرکوب کند باعث می‌شود که قلب او واژگون و از حال تعادل خارج شود.

ج- حوزه‌های غیرت ورزی

قبل از آن که به غیرت در خانواده بپردازیم باید ببینیم در چه جایگاه‌هایی باید غیور باشیم.

۱- غیرتمندی نسبت به ارزش‌های الهی

اوّلین جایگاه غیرت، غیرت در پیشگاه الهی است. ما باید نسبت به دین خدا حساس باشیم، نسبت به ارزش‌های دینی، نسبت به احکام الهی باید غیور باشیم. چگونه می‌شود یک مؤمنی ببیند حکم خدا زیر پا گذاشته می‌شود و حس بدی به او دست ندهد، همین‌طور بی‌تفاوت از کنار آن عبور کند؟

امروزه در فرهنگ جامعه یک قشری هستند که می‌خواهند این حساسیت را از بین ببرند! همه ما کم و بیش سخنان آن‌ها را شنیده‌ایم، برای مثال می‌گویند او انسان است، چه کار دارید دربارۀ او قضاوت می‌کنید، چه کار دارید حرف می‌زنید؟! این سخن به جای خود درست است، ما نباید در امور شخصی دیگران دخالت کنیم، نباید تجسس کنیم، نباید سوء ظن داشته باشیم؛ امّا اگر با موردی مواجه شدیم و دیدیم که رسماً حکم خدا در جامعه زیر پا گذاشته می‌شود و علناً گناهی صورت می‌گیرد و  بی‌پروا به آن تظاهر می‌کند و خود را هم خیلی حق بجانب می‌داند، آیا مردم حق ندارند حساس شوند و حداقل نسبت به او تذکری بدهند؟!

از آن‌ها می‌پرسیم اگر با کسی مواجه شوید که به پدر یا مادر شما اهانت می‌کند، باز هم این سخن را بر زبان می‌آورید که او انسان است و آزاد، من چه کار دارم که به او تذکر دهم؟! آیا خدا از پدر ما مهم‌تر نیست؟ آیا احکام دین خدا از پدر و مادر مهم‌تر نیستند؟ آیا می‌شود بی‌تفاوت از کنار ارزش‌های الهی و اسلامی گذشت؟ جسارت‌ها را باید تحمل کنیم و نادیده بگیریم و عبور کنیم؟ در این جا می‌خواهیم اصل حساس بودن به ارزش‌های دینی را مورد توجه قرار دهیم. البته شیوه برخورد و توجه به حال مخاطب که شاید نمی‌داند یا بد نمی‌بیند و … موضوع مهم دیگری است که بایستی در جای خود بحث شود.

امر به معروف نماد غیرت دینی

امر به معروف و نهی از منکر نمادی از غیرت دینی است و خدای متعال این راه را مجاز اعلام کرده و در مرحله بعدی واجب کرده است؛ به این آيه توجه بفرماید:

«وَ المُؤمِنونَ وَ المُؤمِناتُ بَعضُهُم أَولِياءُ بَعضٍ يَأمُرونَ بِالمَعروفِ وَ يَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ»[6]

بعضی زنان و مردان مؤمن بر بعضی دیگر ولایت دارند، به معروف امر می‌کنند و از منکرات نهی می‌کنند.

به نظر بنده خداوند در این آیه به مؤمنین نسبت به یکدیگر در امر به معروف و نهی از منکر ولایت داده است؛ همچنانی که به پدر ولایت داده است که فرزند خود را از گناه باز دارد، در جامعه هم به مؤمنین این ولایت را داده است که جلوی منکرات را بگیرند.[7]

این یک مرحله از غیرت است، حساسیت نسبت به دین خدا، حساسیت نسبت به اولیاء الهی، حساسیت نسبت به مقدسات دینی. پر واضح است که انسان مؤمن ناراحت می‌شود از این‌که بدعتی در دین گذاشته شود و حرف نامربوطی به دین نسبت داده شود، برای همین است که بزرگان و علمای ما غیور هستند و جدی مقابل انحرافات می‌ایستند. به خاطر دارم حضرت امام (ره) در یکی از سخنانشان مسئله قیام و انقلاب را مبتنی بر امر به معروف و نهی از منکر واجب می‌دانستند.

امام صادق (ع) در حدیثی فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى غَيُورٌ يُحِبُّ كُلَّ غَيُورٍ وَ لِغَيْرَتِهِ حَرَّم‏ الفَوَاحِشَ ظَاهِرَهَا وَ بَاطِنَهَا»[8]

خدا غیرتمند است و هر انسان غیوری را دوست دارد و به دلیل غیرتش اعمال زشت را حرام کرده چه اعمال زشت ظاهری و چه باطنی.

بنابراین خدا به دلیل غیرتی که دارد، فحشا را حرام کرده است و به ما دستور می‌دهد که «وَ لا تَقرَبُوا الفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنها و َما بَطَنَ؛ و به کارهای زشت چه آشکار و چه پنهانش نزدیک نشوید».[9] نتیجه این که غیرت‌های دینی است که ما را به امر به معروف و نهی از منکر و حساسیت‌های دینی سوق می‌دهد.

۲- غیرتمندی نسبت به وطن

این مفهوم از غیرت در نیروهای نظامی بسیار رایج است، می‌گویند سرباز غیور، افسر غیور، فرماندۀ غیور که خیلی حساس است، جان خود را می‌دهد امّا خاک خود را نمی‌دهد. این غیرت در حفظ حریم کشور است که نیازی نیست باب آن را در این مختصر بگشاییم.

۳- غیرتمندی نسبت به خانواده

غیرت در خانواده باید از مرد و پدر خانواده شروع شود. مرد باید نسبت به همسر خود و نسبت به فرزندان خود غیور باشد. زن و شوهر باید نسبت به هم غیور باشند، امّا غیرت مرد و زن متفاوت است، مرد باید غیرتمند باشد که بتواند وظایفش را در برابر همسرش به خوبی انجام دهد، ما یحتاج او را برآورده کند، از حریم او دفاع کند. از طرف دیگر بانوی منزل باید نسبت به شوهر خود غیور باشد، او را در گرفتاری‌ها همراهی کند، نسبت به مشکلات او بی‌تفاوت نباشد، در زندگی کمکی برای او باشد.

همچنین والدین نسبت به فرزندان باید غیور باشند. از طرف دیگر فرزندان هم باید نسبت به والدین و خانواده غیور باشند. باید به فرزندان غیرت بیاموزیم یا به عبارت دیگری غیرتی را که در فطرت آن‌ها است، بارز کنیم، آن‌ها هم باید نسبت به خانواده غیور باشند که بحمد الله این موضوع در فرهنگ کشور ما وجود دارد؛ بچه‌ها تحمل نمی‌کنند که کسی به پدر یا مادر آن‌ها یا حتی نسبت به خواهر و برادرشان اهانت کند. البته باید آموزش داده شوند که برخوردهای مناسب داشته باشند، اما این حساسیت امر ارزشمندی است.

برخی از مصداق‌های غیرت در خانه

یک مرحله‌ای از غیرت که بسیار مهم است حساسیت والدین نسبت به فرزندان خصوصاً در سعادت دنیا و آخرت و در امور دینی آن‌ها است.

آداب زندگی برای پدر و مادر در تربیت فرزند باید کاملاً مورد دقت قرار بگیرد. اوّلین کاری که انجام می‌دهند باید نام نیکی برای فرزند خود انتخاب کنند و باید این نام نیک را از ارزش‌های الهی بهره بگیرند. اسم‌ها و نام‌ها آثار معنوی روی فرزندان ما دارند. غیرت پدر و مادر غیور و مؤمن اجازه نمی‌دهد نام کفر و یا کافری را روی فرزند خود بگذارند. در کتب روایی نقل شده که این دسته در قیامت از والدین خود شکوه می‌کنند که چرا این اسم را برای ما انتخاب کردید.

پدر باید غیور باشد و به خود اجازه ندهد که غذای حرام وارد منزل کند. تمام این‌ها ابعاد غیرت است. مادر باید غیور باشد و به خود اجازه ندهد که بگذارد فرزند او بی‌نماز رشد کند و طبق دستوراتی که صادر شده است او را از هفت سالگی به نماز وادار کند. این حساسیت‌ها که در پدر و مادر است باید به او جهات خدایی و رنگ الهی داده شود. خصوصاً در غذا خوردن که روی شاکلۀ انسان اثر بسیار زیادی دارد.

بسیار به ما سفارش کردند که اگر می‌خواهید دعای شما مستجاب شود، اگر می‌خواهید قلب شما نورانی باشد، غذای خود را طیب کنید. قرآن کریم افتخاری برای بنی آدم بیان می‌دارد و آن این‌‌که ما از غذاهای پاکیزه به او روزی می‌دهیم: «وَ لَقَد كَرَّمنا بَني آدَمَ وَ حَمَلناهُم فِي البَرِّ وَ البَحرِ وَ رَزَقناهُم مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلناهُم عَلى كَثيرٍ مِمَّن خَلَقنا تَفضيلًا»[10]

چهار جمله است: 1- بنی آدم را کرامت بخشیدیم. 2- سیر در خشکی و دریا را برای او فراهم کردیم. 3- او را از طیبات روزی دادیم. 4- بر بسیاری از آنچه که آفریدیم بنی آدم را فضیلت بخشیدیم.

این نکتۀ سوم «وَ رَزَقناهُم مِنَ الطَّيِّباتِ» کاری است که خدا در حق ما انجام می‌دهد، پس ما هم در حق بچه‌های خود باید انجام بدهیم. پدر و مادر روزی بچه‌ها را می‌دهند، باید از طیبات به فرزند خود روزی بدهند. از کجا بفهمیم که چیزی طیب است یا نیست؟ نکته اول این که بعضی از موارد روشن است، خدا فطرت ما را به گونه‌ای قرار داده است که از آلودگی‌ها متنفر هستیم؛ برای مثال ما می‌بینیم بسیاری از حیوانات از آلودگی‌ها ارتزاق می‌کنند، مانند بسیاری از حشرات یا مار که یک موش درسته را می‌بلعد، با همۀ آنچه که در درون او است و برای او مهم نیست، خدا به او این‌طور روزی می‌دهد. درندگان خون شکار را می‌خورند، امّا قرآن به ما می‌آموزد که خون حرام است.

نکته دوم در مواردی است که گاهی این آلودگی‌ها برای ما مشتبه می‌شود. از کجا بفهمیم؟! خدا به ما کمک می‌کند، همچنان که فرموده است:

«وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيهِمُ الخَبائِثَ»[11]

پیامبر طیبات را بر آنان حلال می‌کند و خبائث و آلودگی‌ها را بر آنان حرام می کند.

یعنی اگر به ما می‌گویند گوشت خوک حرام است، باید بفهمیم که یک خباثتی در وجود او نسبت به ما وجود دارد. ممکن است بعضی از پیروان آیین‌های غیر اسلام که عادت کردند، خباثت و آلودگی آن را نفهمند، امّا دلیلی برای طهارت آن نمی‌شود. پس پدر و مادر باید غیور باشند، غذایی به فرزند بدهند، که هم از راه حلال به دست آمده و هم طیب باشد.

روایات فراوانی در این زمینه است که به ما می‌گویند از غذای طیب و پاکیزه استفاده کنید تا بتوانید رشد معنوی داشته باشید. مانند این روایت:

«قَالَ رَجُلٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ أُحِبُّ أَنْ يُسْتَجَابَ دُعَائِي فَقَالَ طَهِّرْ مَأْكَلَكَ وَ لَا تُدْخِلْ بَطْنَكَ الْحَرَام‏»[12]

مردی عرض کرد: ای رسول خدا دوست دارم دعایم مستجاب شود [چه کنم؟] فرمودند: غذایت را پاک کن و لقمه حرام به شکمت وارد نکن.

د- غیرت ناپسند

اکثر صفات پسندیده بین دو جنبه افراط و تفریط قابل تصور هستند که نقطه مطلوب آن اعتدال است، غیرت نیز از جمله این صفات است و همه جا خوب نیست و افراط آن ناپسند است. در این رابطه به چند مورد اشاره می‌کنیم:

۱- غیرت از روی بدگمانی

حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده:

«إِنَّ أَميِرَ الْمُؤْمنِيِنَ كَتَبَ فِي رِسَالَتِهِ إِلَى الْحَسَنِ إِيَّاكَ وَ التَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ الْغَيْرَةِ فَإِنَّ ذَلِكَ يَدْعُو الصَّحِيحَةَ مِنْهُنَّ إِلَى السَّقَمِ وَ لَكِنْ أَحْكِمْ أَمْرَهُنَّ»

آنجا كه جاى غيرت نيست از غيرت بپرهيز، چرا كه اين روش افراطى سالم را به بيمارى، و پاكدامن را به آلودگى دچار مى‏‌كند. بلکه درباره آنان محکم کاری کن.

این بخشی از حدیث است. آدم باید کار را محکم قرار بدهد، مقررات لازم را بگذارد امّا غیرت بی‌مورد نداشته باشد.

۲- غیرت درباره کسانی که اهل مراقبتند

 اگر پدر یا شوهری می‌بیند که همسر او، دختران او، فرزندان اهل تقوا و مراقبت هستند، به اصطلاح باز هم قوامیت و سرپرستی خود را باید داشته باشد، امّا غیرت بی‌مورد نشان ندهد. وقتی کسی کاملاً مراقب حدود الهی است، دیگر نسبت به او نباید حساسیت بی‌موردی نشان داده شود.

جمع بندی

غیرت امری ارزشمند است. اگر افراد خانواده غیور باشند خانواده تحکیم بیشتری پیدا می‌کند. مرد باید از همۀ جهات غیور باشد، امکانات لازم را برای منزل فراهم کند، از آن طرف باید روی حریم معنوی و ایمانی حساس باشد. در ارتباطات فامیلی و اجتماعی، مرد به عنوان پدر و قوام خانواده و بعد از او مادر در این زمینه وظیفه دارند تا حدود شرعی محرم و نامحرمی را رعایت کنند.

برای مثال در بین فامیل پسر عمو و پسر خاله به منزل می‌آیند، دختران منزل باید حریم نگه دارند، مسئول این حریم نگه داشتن پدر و بعد مادر است. اسرار خانواده باید مکتوم نگه داشته باشد، حساب شده باشد. همۀ افراد هر کدام در جایگاه خود به سعادت خانواده حساس باشند و در این زمینه غیرتی باشند و مدد کار یکدیگر.

غیرت افراد خانواده باعث ازدیاد محبت می‌شود و همه دلسوز بودن نسبت به یکدیگر را می‌یابند و به این ترتیب خانواده مستحکم خواهد شد و از بسیاری از آسیب‌ها مصون خواهد ماند. در واقع تعبیر دیگری که می‌توان برای غیرت بیان کرد «وفاداری» است. غیرت یا وفاداری است و یا نشانهٔ وفاداری.

---

[1]– تحف العقول، ص 322.

[2]– محمدی ری‌شهری، تحكيم خانواده از نگاه قرآن و حديث، ج 1  ص 242.

[3]– وسائل الشيعة، ج‏20، ص: 154.

[4]– من لا يحضره الفقيه، ج ‏3، ص 444.

[5]– وسائل الشيعة، ج ‏20، ص 238.

[6]– سورۀ توبه، آیه 7.

[7]– ما در هیچ امری ولایت و حق دخل و تصرف نداریم، مگر در مواردی که خدای متعال اذن داده باشد؛ بنابراین اگر خداوند اذن نداده بود که ما امر به معروف کنیم و یا از منکر نهی کنیم، حق چنین کاری را نداشتیم.

[8]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏5، ص 535.

[9]– سورۀ انعام، آیه 151.

[10]– سورۀ اسراء، آیه 70.

[11]– سورۀ اعراف، آیه 157.

[12]– وسائل الشيعة، ج ‏7، ص 145.