شکرگزاری چیست؟ انواع آن و مراحل صحیح شکرگزاری

عقل و فطرت انسان حکم می‌کند که هر کسی نعمتی برای ما مهیا کرد لازم است که از او شکرگزاری کنیم. این مطلب یکی از ادله مهم در بحث توحید است چراکه لازم است از خالق این جهان زیبا تشکر کنیم. همچنین در مواردی از آیات قرآن کریم بلافاصله بعد از توحید، بحث احترام به پدر و مادر آمده است. در این مقاله به بررسی انواع شکرگزاری در ارتباط با خداوند متعال و والدین می‌پردازیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• شکرگزاری از والدین
• انواع شکرگزاری
• بررسی انواع شکر در ارتباط با والدین

 

لزوم شکرگزاری از والدین

در سوره لقمان قرآن کریم بعد از یادآوری زحمات والدین، دستور به شکرگزاری می‌دهد و می‌فرماید: «أَنِ اشكُر لي وَلِوالِدَيكَ؛ هم شکر مرا به جا بیاورید و هم شکر پدر و مادر را». شکر خدا را باید به جا آورد چون خالق ما است و هستی ما از او است. شکر پدر و مادر را نیز باید به جا آورد زیرا ورود ما به زندگی دنیا توسّط آنها بوده است. آنها واسطه فیض الهی درباره ما بوده‌اند و خداوند برای کسی که وسیله فیض است حرمت بزرگی قائل است. پیامبر اکرم (ص) و ائمّه هدی (ع) واسطه فیض هدایت برای ما بودند. ببینید قرآن چه عظمتی را برای این اولیای خدا در نظر می‌گیرد چرا که واسطه‌ای بودند تا نور الهی را به ما برسانند. پدر و مادر نیز واسطه ورود ما به زندگی دنیا هستند. لذا قرآن با عظمت از آنها یاد می‌کند.

نکته بعدی این است ‌که وقتی می‌فرماید شما انسانها موظّف هستید شکر خدا را به جا آورید باید بدانیم که شکر خدا به نفع ما است و نعمت را بر ما افزون می‌کند. پدر و مادر نیز نعمت خدا برای ما هستند. اگر از آنها تشکّر کردیم حکم شکرگزاری خدا را دارد و موجب می‌شود که خداوند نعمت‌های خود را بر ما اضافه کند. در پایان آیه می‌فرماید: «إِلَيَّ المَصيرُ» این عبارت تذکّری است برای اینکه در رابطه خود با والدین مراقب باشید. اگر خطایی کنید باید در پیشگاه خدا جوابگو باشید. بی‌حرمتی به پدر و مادر، عدم احسان به آنها و مراعات نکردن حقوق آنها در پیشگاه خداوند مؤاخذه خواهد داشت.

آیا میدانستید که شکرگذاری یک مهارتی بسیار مهم است که در صورت داشتن شناخت صحیح میتوانید زندگی بهتری را تحربه کنید؟ برای آشنایی اینجا کلیک کنید.

آموزش شکر گذاری

امّا در آیه 14 سوره لقمان نکته ظریفی است که خواهش می‌کنم عنایت شود. گفتیم که در پنج جا قرآن حقّ پدر و مادر را به حقّ خدا ملحق می‌کند. در چهار آیه با این عبارات یا با این مضمون آمده است که خدا را بپرستید، به او شرک نورزید و به پدر و مادر احسان کنید. در آیه پنجم یعنی در سوره لقمان لحن آیه عوض می‌شود. می‌فرماید خدا را شکرگزاری کنید و پدر و مادر خود را هم شکرگزاری کنید، یعنی لحن کمی متفاوت شد. اگر این آیات را با هم تطبیق دهیم این گمان برای ما متصوّر می‌شود که شکرگزاری خدا نیز واجب است. شکر او این است که او را بندگی کنید و تسلیم او باشید. برنامه زندگی خود را از او بگیرید و بر محور او زندگی کنید. امّا شکر پدر و مادر به این معنا است که به آنها احسان کنید: در اینجا می‌فرماید: «أَنِ اشكُر لي وَ لِوالِدَيكَ» و در آیات دیگر می‌فرماید: «وَ بِالوالِدَينِ إِحسانًا»

پس سپاسگزاری از خداوند بندگی خدا است، سپاسگزاری نسبت به خدمات و جایگاه پدر و مادر احسان به آنها است که درباره احسان إن‌شاءالله نکته‌ای را عرض خواهیم کرد.

پس در آیه 14 سوره لقمان خداوند دو دستور به ما می‌دهد. اول اینکه شکر خدا را به جا آورید و دوم شکر پدر و مادر را. در اینجا دو نکته حائز اهمیت است. اولاً شکرگزاری امری فطری در وجود انسان است. اگر کسی به ما خدمتی کرد، فطرت، ما را وامی‌دارد تا از او تشکّر کنیم و سپاسگزار خدمت و نعمت او باشیم. در پیشگاه خداوند که بالاترین منعم نسبت به ما است، قطعاً وظیفه ما جز بندگی و شکر نیست. روایات بسیاری در رابطه با شکر پروردگار بیان شده است و در میان آنها برخی روایات نیز در باب تشکر نسبت به دیگران که خدمتی به ما کرده‌اند آمده است.

در اینجا دو روایت کوتاه را نقل می‌کنیم. روایت اوّل از امام حسن مجتبی (ع) است که فرمودند:

«اللُّؤمُ أن لا تَشكُرُ النِّعمَة»^[1]

این از پستی انسان است که شکر نعمت را به جا نیاورد.

 روایت دوم از امام رضا (ع) است که فرمودند:

«مَن لَم يَشكُرُ المُنعَم مِنَ المَخلوقين لَم يَشكُرُ اللهُ عَزَّوَجَل»‏^[2]

کسی که سپاسگزار نعمتی از مخلوق نباشد سپاسگزار نعمت خدا هم نخواهد بود.

پس سپاسگزاری هم امری فطری، هم قرآنی و هم روایی است و ما ملزم هستیم اگر از کسی خدمت و نعمتی دیدیم او را سپاسگزاری کنیم. حتّی در بعضی از روایات گفتند که اگر می‌توانید تلافی کنید. اگر خدمتی به شما شد شما هم خدمتی را انجام دهید.

انواع شکرگزاری

حال باید ببینیم که چگونه شکرگزاری کنیم. در پیشگاه خداوند سه نوع شکرگزاری وجود دارد:

شکر قلبی

 اول شکر قلبی و فکری است.  اینکه ما فکر کنیم همه نعمت‌های ما از آن او است. قلب ما احساس کند که ما مدیون خدا هستیم، ما طلبکار خدا نیستیم، بلکه هر چه داریم از او است. این را توجّه کنیم و حس کنیم. این اوّلین مرحله شکرگزاری است.

شکر زبانی

در مرحله دوم گفته‌اند که تشکر را به زبان جاری کنید. نفس به زبان آوردن بسیار مهم است. در اذکار ما بر «شکراً لله» و «الحمدلله» بسیار تأکید شده است. مثلاً گفته‌اند در سجده بعد از نماز پیشانی را بر مهر بگذارید و سه بار پشت سر هم بگویید «شکراً لله»، بعد گونه راست را بر مهر بگذارید و همین ذکر را سه بار تکرار کنید، سپس گونه چپ و بعد هم پیشانی را بر مهر بگذارید و دعایی را که وارد شده بخوانید. این شکر زبانی است که ما باید آن را به زبان جاری کنیم.

شکرگزاری عملی

 شکر عملی این است که ما نعمت خدا را در جایی مصرف کنیم که خدای تبارک و تعالی دوست دارد. چشم من برای او است. پس من به گونه‌ای از چشمم استفاده کنم که خدا دوست دارد. نگاه حرام نکنم. زبان من از او است، با این زبان غیبت نکنم. دست من از خدا است. این را در راه خدمت به بندگان به کار بگیرم. شکرانه بازوی توانا گرفتن دست ناتوان است.

در این‌جا نیز به دو روایت کوتاه اشاره می‌کنیم. هر دو روایت از امیر المؤمنین (ع) است. حضرت می‌فرمایند:

«شُكْرُ كُلِّ نِعْمَةٍ اَلْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اَللَّهِ»^[3]

شکر هر نعمتی این است که شما از گناه با آن اجتناب کنید؛ [با نعمت خدا معصیّت خدا را نکنید.] 

 روایت دوم در نهج البلاغه است که می‌فرماید:

«إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّكَ، فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ‏»^[4]

اگر بر دشمن خود پیروز شدی شکر نعمت و پیروزی را این قرار بده که از او گذشت کنی و انتقام نگیری.

یعنی شکر عملی این است که ببینیم خدا چه دوست دارد، با نعمت او همان کار را انجام بدهیم.

مراحل شکرگزاری در ارتباط با والدین

ببینیم آیا این سه مرحله شکر راجع به پدر و مادر هم صادق است یا نه؟ چرا که گفتند شاکر پدر و مادر باشید و به آنها احسان کنید.

 اوّلین مرحله، احسان قلبی و فکری است. ما فکر کنیم پدر و مادر مبنای تمام نعمت‌های خدا یا اکثر نعمت‌ها برای ما بودند. خیلی از چیزهایی که خداوند به ما داده است از طریق پدر و مادر داده است. این شکر قلبی است، در قلب خود از آنها ممنون باشیم.

 دومین مرحله، احسان زبانی است که آنچه در دل داریم به زبان بیاوریم و اظهار تشکر کنیم. اولاً اظهار تشکر کلی که شما واسطه فیض خدا برای من بودید و دوم اینکه اگر پدر خدمتی انجام می‌دهد، زحمتی می‌کشد و زندگی را تأمین می‌کند از او تشکر کنیم. یا وقتی مادر در منزل امکانات زندگی فرزند را فراهم می‌کند، فرزندان یاد بگیرند که از او تشکر کنند.

این رفتارها آموزش می‌خواهد. پدر درباره مادر به فرزندانش آموزش بدهد و مادر درباره پدر. به او تذکّر بدهیم این غذایی که می‌خورید با زحمت فراهم شده است، باید از مادر تشکّر کنید نه اینکه خود را طلبکار بدانید که اگر یک وقت غذا مطابق میل تو نبود برخورد بدی داشته باشید. بدون آموزش این‌ حاصل نمی‌شود. فرزندان ما باید دائم در معرض آموزش قرار بگیرند.

  سوم شکر عملی است. مثلاً وقتی مادر کاری از ما خواست سریع آن را انجام دهیم. با عجله و با اشتیاق که نشان دهیم من به زحمات شما توجّه دارم. پدر اگر کاری از فرزند خواست فوراً با شوق و اشتیاق انجام بدهد نه با اکراه و این را دائماً به زبان بیاوریم. اگر کاری از دست ما برمی‌آید برای پدر و مادر انجام دهیم. بسته به توان خود و نیاز آنها هر احسانی می‌توانیم به والدین داشته باشیم.

اگر نیاز مالی داشتند باید آنها را کمک کنیم. نیاز به کار اداری داشتند برای آنها انجام بدهیم. اگر نیاز دارند که فرزندان خود را ببینید که این نیاز عاطفی پدر و مادر است، دائم به آنها سر بزنیم و از آنها باخبر باشیم. حقوق پدر و مادر بسیار بزرگ است و جزو آموزه‌های دینی ما است، جزو آموزه‌های قرآن کریم و روایات ما است و چنان اهمیتی دارد که گفتند عاق والدین مستوجب عقوبت خدا است چون از گناهان کبیره است.

---

[1]– بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج ‏75، ص 105.

[2]– وسائل الشيعة، ج ‏16، ص 313.

[3]– بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج ‏68، ص 56.

[4]–  نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص 470.