محدوده اطاعت از والدین

یکی از مسائلی که در آموزه‌های دینی بسیار به آن سفارش شده است اطاعت از والدین و احسان به آنها است. در مقابل عدم توجه به پدر و مادر و عاق والدین آثار بدی دارد. اما محدوده این اطاعت تا کجا است؟ آیا در همه زمینه‌ها باید از آنها اطاعت کرد؟ حتی اگر گناهی را از ما بخواهند باید آن را انجام دهیم؟ در این مقاله به بررسی محدوده اطاعت از والدین می‌پردازیم و به سوالات زیر پاسخ می‌دهیم:

• محدوده اطاعت از والدین چیست؟
• محدوده رفتار اخلاقی با والدین کجاست؟
• توجه به قیامت، در رفتار انسان با والدین چه نقشی خواهد داشت؟
• اهمیت اطاعت از والدین و جایگاه آنها چگونه است؟

محدوده اطاعت از والدین

یکی از مطالبی که در سوره لقمان به صورت مستقل مطرح می‌شود احسان به والدین و سپاس‌گزاری از آنها است. در اهمیت این مسأله، فواید خدمت به پدر و مادر و همچنین عقوق والدین، از قرآن و احادیث نکات قابل توجّهی بیان شده است. اکنون می‌خواهیم یک استثنا را در رابطه با والدین بیان کنیم؛ هر قاعده‌ای، استثنایی دارد که به عنوان تبصره و تذکّر، باید مورد توجّه قرار بگیرد. در حسن ارتباط با والدین نیز قرآن یک استثنا را بیان می‌کند و آن در مورد پدر و مادری است که انسان را به شرک دعوت می‌کنند. خداوند در قرآن بعد از توصیهٔ احسان به والدین، می‌فرماید:

 «وَ إِن جاهَداكَ عَلى أَن تُشرِكَ بي ما لَيسَ لَكَ بِهِ عِلمٌ فَلا تُطِعهُما وَ صاحِبهُما فِي الدُّنيا مَعروفًا وَ اتَّبِع سَبيلَ مَن أَنابَ إِلَيَّ»^[1]

و اگر آن دو تلاش کردند چیزى را که بدان آگاهی ندارى، شریک من سازى، از آنان فرمان مبر؛ ولى با آنان در دنیا به نیکى رفتار کن! و راه کسى را پیروى کن که به سوى من بازآمده است.

اگر پدر و مادر، خواستند تو را به شرک خدا وادار کنند یا مدام با تو کلنجار رفتند تا تو را به معصیت خدا (که شرک خفی است) بکشانند، سه دستورالعمل را باید رعایت کنی:

1- «فَلا تُطِعهُما»؛ از آنها در این مورد اطاعت مکن.

2- «وَصاحِبهُما فِي الدُّنيا مَعروفًا»، درست است که در گناه نباید از آنها اطاعت کنی، امّا در معاشرت و مصاحبه با آنها در امور دنیا به صورت نیکو با آنها رفتار کن. «معروفاً» یعنی کاری که به صورت عرفی انسان‌های عاقل و مؤمن آن را خوب می‌دانند. پس با پدر و مادر خود خوب رفتار ‌کنید چون هیچ عاقلی نمی‌گوید با پدر و مادر بد رفتاری کن. در روایاتی که قبلاً مطرح شد دیدیم که حتّی اگر پدر و مادر مسلمان نبودند در معاشرت با آنها باید خوب رفتار کنیم و به آنها نیکی کنیم. چه رسد به اینکه پدر و مادر متدیّن باشند. حال ممکن است در جایی فرمانی به خطا بدهند. در آنجا نباید از فرمان خطا و معصیت پیروی ‌کنیم، ولی باید با آنها معاشرت شایسته‌ای داشته باشیم.

3- «وَ اتَّبِع سَبيلَ مَن أَنابَ إِلَيَّ»؛ راه کسی را دنبال کن که به سوی من باز می‌گردد. این فراز از آیه را به دو شکل معنا کرده‌اند:

• اگر پدر و مادر به راه خدا برگشتند و دست از فرمان به گناه برداشتند و متّقی شدند، تو هم از آنها تبعیّت کن.
• معنای عبارت مطلق است، یعنی در پیدا کردن راه درست، دنبال پدر و مادری که تو را به شرک وادار می‌کنند نرو چرا که تبعیت از راه معصیت‌کاران خطاست، بلکه تنها از کسی تبعیت کن که راه خدا را می‌رود و به سوی من بازمی‌گردد.

دو مثال از صدر اسلام

اگر بخواهیم در این زمینه مثالی بزنیم می‌توانیم به دو تن از شهدای جنگ احد اشاره کنیم که پدرانشان مشرک بودند:

مثال اول: یکی از آنها مصعب بن عُمیر صحابی بزرگ رسول خدا است که در مکه مسلمان شد و ایمان خود را کتمان می‌کرد بعدها که طایفه‌اش از گرویدن او به اسلام آگاه شدند، او را طرد کردند. اما او یک شخصیّت بسیار والا مقامی بود. جوان شاخص، خوش سیما و خوش‌ بیانی بود که پیامبر اکرم (ص) قبل از هجرت، او را به مدینه فرستادند تا در آنجا مردم را به اسلام دعوت کند. انبوهی از جمعیّت مدینه به دست او مسلمان شدند هرچند که از خانواده شرک بود. او راه خانواده‌اش را دنبال نکرد و در نهایت در جنگ احد شهید شد. پیامبر اکرم (ص) از شهادت او بسیار متأثر شدند و او را بسیار بزرگ داشتند.

مثال دوم: حنظله غسیل الملائکه شهید دیگری در جنگ احد بود که پدر او نیز مشرک بود برای همین از راه پدر جدا شد. وقتی پدر جنازه فرزند خود را دید گفت: من برای او بساط ازدواج و زفاف فراهم کرده بودم، چه شده که به اینجا آمده است؟

در زمان ما نیز شاید مصادیق چنین مسأله‌ای کم نباشد، ممکن است در برخی موارد فرزند متقی باشد و از گناه پرهیز کند اما پدر و مادر او را به معصیت خدا وادار کنند. مثلاً فرزند را نعوذ بالله به شرب خمر یا گناهان دیگر دعوت می‌‌کنند و با او درگیر ‌شوند که آزاد باش، راحت باش.

 یکی از آقایان علما می‌گفتند شاگردی داشتند که پدرش همیشه می‌گفت فرزند من عرضه ندارد که فلان کار‌ها (کار گناه) را انجام بدهد. در اینجا اطاعت از والدین درست نیست.

اطاعت در معصیت جایز نیست

 امام زین العابدین (ع) در رساله حقوق می‌فرمایند:

«لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ»^[2]

در معصیت خالق از هیچ مخلوقی نباید اطاعت کرد.

فرمان خدا بر همه چیز مقدّم است. ما به خاطر خدا از پدر و مادر اطاعت می‌کنیم، اگر فرمان به گناه دادند نباید اطاعت کنیم.

وظیفه فرزند در اینگونه موارد

اکنون که از آنان اطاعت نمی‌کنیم، چه راهی را در قبال آنها پیش بگیریم؟ آیا آنها را طرد کنیم؟ پاسخ قرآن روشن است: «صاحِبهُما فِي الدُّنيا مَعروفًا»^[3]، تمام وظایف فرزندی را در برابر پدر و مادر باید انجام دهیم و به آنها احسان کنیم. اما اگر پدر یا مادری ما را به گناه یا خدای ناکرده به عدم ایمان دعوت کردند:

• اوّلاً نباید اطاعت کنیم.
• دوم باید در برخوردها همان خضوع و احترام و بزرگداشت را در برابر آنها داشته باشیم.
• سوم، در راه زندگی از کسی تبعیّت کنیم که اهل خدا و اهل تقوا است.

توجه به عاقبت اطاعت از والدین

امّا در آخر آیه آمده است:

«ثُمَّ إِلَيَّ مَرجِعُكُم فَأُنَبِّئُكُم بِما كُنتُم تَعمَلونَ»^[4]

بازگشت همه شما به سوی من است من شما را به آنچه عمل مى‌کردید، آگاه خواهم ساخت.

بدانید که این دستورالعمل‌ها، درباره والدین و تبعیت از اهل هدایت راهکارهایی نورانی است که برای شما بیان می‌کنیم و چه از این دستورات پیروی کنید و چه نکنید در روز قیامت از آن آگاه خواهید شد و اثر آن را خواهید دید.

اینجا سؤالی مطرح می‌شود که چگونه ما را نسبت به اعمالمان خبر می‌دهند؟ پاسخ این سؤال در آیات دیگری آمده است. به این بیان که ما اعمال خود را خواهیم دید. در سوره زلزال می‌فرماید:

«يَومَئِذٍ يَصدُرُ النّاسُ أَشتاتًا لِيُرَوا أَعمالَهُم»^[5]

در آن روز مردم گروه گروه از زمین خارج می‌شوند تا اعمال خود را ببینند.

«فَمَن يَعمَل مِثقالَ ذَرَّةٍ خَيرًا يَرَهُ»

اگر کسی به اندازه سنگینی یک ذرّه، عمل خیری انجام داده باشد می‌بیند،

«وَ مَن يَعمَل مِثقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ»

و اگر کسی به اندازه وزن یک ذرّه‌ای عمل شرّی انجام داده باشد آن را نیز خواهد دید.

این مطلب در مقاله مستقلی به نام «اعمال انسان چگونه ثبت و ضبط می‌شود؟» بررسی شده است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه می‌توانید به آن مراجعه نمایید.

اهمیت اطاعت از والدین

• اولاً جایگاه پدر و مادر در قرآن در پنج مورد بعد از جایگاه پروردگار متعال بیان شده است و خدا حقوق والدین را به حقوق خود ملحق کرده است.
• دوم اینکه ما وظیفه داریم در پیشگاه پدر و مادر، هم محترمانه و هم با مهر و محبّت با آنها برخورد کنیم. کافی نیست که به آنها بدی نکنیم بلکه باید تا می‌توانیم به آنها خدمت کنیم.
• سوم در خدمت‌رسانی و توجه به مادر تأکید بیشتری شده است باید در این امر اهتمام بیشتری داشته باشیم.
• چهارم اگر آنها احیاناً فرمان به شرک دادند نباید اطاعت کنیم. اطاعت از والدین در معصیت جایز نیست، ولی باید کاملاً با آنها برخورد پسندیده داشته باشیم؛ برخوردی حکیمانه و مهربانانه حتّی اگر مسلمان نباشند.
• پنجم اینکه خداوند به ما تذکّر می‌دهد شما به سوی من برمی‌گردید و تمام آنچه را که انجام داده‌اید مجدّداً به شما نشان می‌دهیم و شما را از اعمال‌تان باخبر می‌کنیم. این مسأله را در ذیل بحث پدر و مادر بیان می‌کند چون ارتباط با پدر و مادر زیاد است ممکن است خطا و لغزش زیادی نیز پیش بیاید. لذا باید مورد به مورد اعمال خود را بررسی کنیم تا اگر خطایی کرده‌ایم عذرخواهی کنیم. زیرا یکی از راه‌های رسیدن به قرب خدا و آباد کردن آخرت و رفتن به بهشت، حُسن ارتباط با پدر و مادر است. هم خود باید رعایت کنیم و هم این را به فرزندان خود نیز بیاموزیم.

---

[1]– سوره لقمان، آیه 15.

[2]– من لا يحضره الفقيه، ج ‏2، ص 621.

[3]– سوره لقمان، آیه 15.

[4]– همان.

[5]– سوره زلزال، آیه 6.