تأثیر تحرک و سکون بر تربیت

در طب سنتی و ایرانی برای ورزش و تحرک اهمیت بالایی در نظر گرفته شده است. حرکت و سکون اگر به درستی انجام شود باعث سلامت جسم و روح انسان می‌شود. در این مقاله به بررسی آثار تحرک و ورزش صحیح در سلامتی روحی و جسمی انسان می‌پردازیم و تأثیر آن را در تربیت بیان می‌کنیم. برخی مباحث مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• تأثیر حرکت و سکون بر تربیت
• اهمیت تحرک و سکون
• حرکت‌های صحیح، تربیت صحیح
• حرکت، راهی ضروری برای دفع زوائد
• اثرات کم‌تحرکی
• اثرات ورزش
  • پاکسازی و افزایش خون‌رسانی
  • تنظیم کردن سطح انرژی
• تربیت، دربردارندۀ ابعاد روحی و جسمی

تأثیر تحرک و ورزش بر تربیت

در این مقاله قرار است دربارۀ تحرک و سکون به عنوان یکی از عوامل شش‌گانۀ سلامتی‌بخش و ارتباط آن با مسائل تربیتی با هم صحبت بکنیم. این صحبت، یک صحبت کلّی و عمومی برای ورود به مباحث جزئیّات و گفتن مطالب عام دربارۀ این سبب است.

اهمیت تحرک و سکون

این سبب، حرکت و سکون است. حرکت و سکون، از آن مباحث بسیار مهمّی است که گاهی وقت‌ها هم در مورد آن یک مقدار کوتاهی می‌شود، سهل‌انگاری می‌شود. چرا که خانواده‌ها فکر می‌کنند که ورزش و تحرک و فعالیت کردن برای بچّه‌ها چندان هم در مسائل تربیتی آن‌ها مؤثّر نیست.

 در حالی که یک حکیمی مثل ابن سینا وقتی می‌خواهد وارد در مباحث حفظ الصّحه بشود و اوّلین مبحث از مباحث شش‌گانۀ سلامتی بخش را مطرح بکند، به جای این‌که از بحث خوردن و آشامیدن و یا مأکول و مشروب ورود پیدا بکند، از مبحث ورزش و حرکت و سکون ورود پیدا می‌کند.

 می‌گوید: از نظر من اوّلین سبب از اسباب شش‌گانۀ سلامتی بخش، حرکت و سکون است و استدلال مفصّلی می‌کند که اگر تحرک و سکون فرد درست تنظیم نشود، همۀ پنج مورد از موارد شش‌گانۀ سلامتی بخش بی‌فایده خواهند بود و آن قدر تأثیر این حرکت و سکون ضروری و لازم است که می‌توانم بگویم اوّلین اصل از شش‌گانۀ سلامتی بخش، ورزش و حرکت و سکون است. هر چند که سایر حکما، مبحث مأکول و مشروب یا در واقع خوردن و آشامیدن را غالباً ابتدا آوردند امّا ابن سینا دقیقاً بر این نظریه تأکید دارد و برای آن هم استدلال می‌چیند.

من هم احساس می‌کنم که باید تحرک و سکون را حداقل بیش از پیش و یک نگاه نویی دربارۀ آن ایجاد بکنیم؛ به خاطر این‌که خیلی از خانواده‌ها با غفلت از این مطلب باعث می‌شوند که هم انرژی آن‌ها در مسائل پرورش کودکان خود به هدر برود و هم بچّه را خیلی تحت فشار قرار بدهند.

حرکت‌های صحیح، تربیت صحیح

کودک در یک مقطع سنّی است که از حرارت بالایی برخوردار است. این حرارت بالا و خوب و مفید، حرارت زنده و شاداب برای کودک، باعث می‌شود تمام فعالیت‌های حیاتی او، از جمله یادگیری‌ها و مسائل تربیتی او بهتر انجام بشود و اگر ما او را سرکوب بکنیم و در مسیر نامناسبی تخدیر بکنیم، در واقع توانایی‌های کودک را سرکوب کردیم و باعث شدیم بهترین بهره را از زندگی خود نبرد.

ما اگر قصد داریم یک کودک بانشاط داشته باشیم، کودکی که با انرژی و با یک سطح فعالیت بالا و همچنین با تمایل و رغبت به سمت مسائل تربیتی بیاید، ناگزیر هستیم از این‌که خوب با ریزه‌کاری‌های مبحث حرکت و سکون آشنا بشویم.

اگر با این ریزه‌کاری‌ها آشنا بشوید، شما خواهید توانست هم بچّه را از منحرف شدن در مسیر این‌که صرفاً به بازی بپردازد و انرژی‌های خود را تلف بکند مدیریّت بکنید و هم از این‌که بچّه را زیاد و بیش از حد در یک جا بنشانید و بخواهید در حالت سکون بیش از حد، از او کار بکشید و انتظار یک بهره‌وری بالا را هم داشته باشید، از این غفلت هم خارج بشوید.

 با یادگیری تدابیر تحرک و سکون، خواهید توانست بهره‌وری خود را بالا ببرید. با یک ریزه‌کاری‌های خیلی ساده، هم خود شما از این کار آموزشی و تربیتی که دارید با فرزند خود می‌کنید احساس نشاط و شادابی بکنید و هم کودک را در این مسیر یاری بکنید که بدون این‌که متوجّه باشد در یک مسیر صحیحی از تربیت قرار می‌گیرد، یادگیری‌های او بالا می‌رود و هم خود و هم اطرافیان شگفت زده می‌شوند از این‌که چقدر توانایی‌های او در مسائل و یادگیری‌ها و پرورش‌ها بالاتر رفته است.

کاری بسیار ساده است. فقط باید یاد بگیریم که چطور متناسب با مقطع سنّی هر فرد، چطور متناسب با مزاج هر فرد، متناسب با هر فصل و هم اقلیم و حتّی متناسب با خصوصیّت کاملاً منحصر به فردی که هر فردی متفاوت با دیگری دارد، این شرایط را بچینیم، میزان تحرک و سکون را تنظیم بکنیم و آن را برای هر یک از کودکان خود مدیریّت بکنیم. ممکن است در یک خانواده، کودکانی با شرایط مختلف باشند و شما با آموزش این ریزه‌کاری‌ها، با مدیریّت آن می‌توانید بهره‌وری کار خود را بالا ببرید.

تحرک، راهی ضروری برای دفع زوائد

و امّا برای روشن شدن این مطلب لازم است که ما چند تا نکته را در این مطلب بیان بکنیم که برای ورود به مباحث نکته به نکتۀ تدابیر، آمادگی ذهنی و منطقی کافی داشته باشیم.

در بحث غذا گفته می‌شود که وقتی غذا وارد بدن شما می‌شود، آن چیزی که بیرون گذاشته شده است، در سفره گذاشته شده است، اسم آن را شما غذا می‌گذارید، آن واقعاً غذا به معنای طبّی نیست. غذا آن چیزی است که وقتی رفت وارد بدن شما شد، آن قابلیّت را داشته باشد که برود هم جنس سلول‌های بدن شما بشود، به آن‌ها ملحق شود و ابعاد بدن شما را بسازد و بعد روح شما از آن ساخته بشود. منظور من روح طبّی است.

پس چه فرقی می‌کند؟ فرق آن این است که وقتی این غذا وارد بدن شما می‌شود، یک بخشی از آن به عنوان غذای واقعی -غذایی که واقعاً طبّ سنّتی به آن غذا می‌گوید-  به سمت خون می‌رود و یک بخش نسبتاً عظیمی از آن به صورت موادی که صلاحیّت جزء بدن شدن را ندارند، در سیستم گوارشی شما انباشته می‌شود.

یک قسمتی از آن به صورت طبیعی می‌آید به سمت مجاری دفعی می‌رود. یعنی جزء فضولات و زوائد می‌شود و شما از راه ادرار، از راه دفع، از راه عرق، از راه‌های مختلف، این را دفع می‌کنید، سیستم‌های طبیعی که برای دفع تنظیم شده است و یک مقدار از این مواد زائد که بعد از هضم کبدی ایجاد می‌شود، لابه‌لای سلول‌ها کنار عروق می‌روند، لابه‌لای اجزای بدن انباشته می‌شوند، آن‌ها دیگر به این آسانی دسترسی ندارند که بیایند در مجاری دفعی بریزند.

بنابراین نیاز است که فرد با یک فعالیتی -که الآن داریم در مورد آن صحبت می‌کنیم، یعنی حرکت، یعنی ریاضة یا ورزش این واژه‌هایی که در مورد آن‌‌ها در طبّ ایرانی صحبت کردیم- بیاید و این مواد را حرکت بدهد، به سمت خون هدایت بکند و از مجاری خون، یعنی رگ‌ها به سمت مجاری دفعی مثل کلیه‌ها، مثل روده‌ها و مجاری عرق برساند و آن‌ها را دفع بکند.

اثرات کم تحرک بودن

حالا فرض کنید که این کار درست انجام نشود؛ یعنی فرد به جای آن‌که با حرکت مناسب، با ورزش منظّم برنامه‌ریزی شده در طول شبانه روز خود بیاید و این سموم را از لابه‌لای سلول‌ها بیرون بکشد و به مجاری دفعی برساند، این‌ها را همین‌طور روز به روز انباشته بکند. در اثر انباشتگی این موادّ زائد و این سموم در عروقی که وجود دارد در لابه‌لای سلول‌ها، در لابه‌لای کناره‌های عروق، باعث می‌شود بدن حالت سنگینی، تخدیر، عدم نشاط و کسالت پیدا بکند و فرد برای هر فعالیتی، چه فعالیت جسمی و چه فعالیت فکری با موانعی روبرو بشود که ناخواسته است.

یعنی با وجودی که شاید روحاً میل دارد که برود و یک درسی را بخواند، یک مطالعۀ جدیدی بکند، یک تمرین ورزشی بکند، هر کاری که در پرورش و رشد دادن او مؤثّر است امّا به علّت این سنگینی و مسمومیّت ریزی که پیدا کرده است، نمی‌تواند این کار را انجام بدهد و چیزی که می‌تواند او را از این ورطه نجات بدهد، همان ورزش منظّم و حرکت برنامه‌ریزی شده و با تدبیر است که آرام آرام و ذره به ذره این سموم را بیرون می‌کشد و بدن را پاک و نقی می‌کند تا بدن بتواند نفس بکشد.

در اثر انباشته شدن یک سری از موادّ نامناسب و ناشایست برای بدن، تمام اجزاء چه اجزای جسمی و چه همان روح طبّی که ساخته شده از اخلاط است، چالاکی خود را از دست می‌دهند و بدن دچار یک نوع کندی در حرکات، چه حرکات جسم و چه حرکات روح خود، مسائل یادگیری و قوای ذهنی خود می‌شود و پاک کردن آن‌ها برای شما لازم و ضروری است.

اثرات ورزش و تحرک

در ادامه برخی اثرات ورزش و تحرک را بیان می‌کنیم:

۱. پاکسازی و افزایش خون‌رسانی

از طرف دیگر ورزش باعث می‌شود که گردش خون در بدن بالا برود. این بالا رفتن گردش خون در بدن باعث می‌شود گردش خون سلول‌های مغزی هم بالا برود. وقتی گردش سلول‌های مغزی بالا می‌رود، غذارسانی به آن‌ها بهتر می‌شود و پاک‌سازی آن‌ها از مواد آلاینده بیشتر می‌شود. بنابراین آن سلول‌ها هم که قرار است مرکز مدیریّت و مرکز فرماندهی کلّ بدن شما باشد -یعنی مغز- پاک‌تر، نقی‌تر و سر حال‌تر می‌شود.

یعنی با ورزش کردن، شما هم قوای یادگیری خود را بالا می‌برید، هم قوای مغزی دماغی را به معنای مدیریّت کلّ بدن بالا می‌برید و هم می‌توانید نشاط را، رغبت را، تمایل را و امیال روحی و عصبی خود را در این زمینه بهتر بکنید و بالا ببرید.

یعنی یک وجهه از کاری که دارید می‌کنید، همان پاکسازی بدن از سموم است که در بخش قبلی در مورد آن صحبت کردیم و یک قسمت دیگر افزایش خون‌رسانی است که خود خون‌رسانی به نحوی منجر به بهتر غذارسانی، سر حال‌تر شدن سلول‌ها و بهتر شدن ابعاد و راهکارهای تربیتی می‌شود.

۲. تنظیم کردن سطح انرژی

یکی دیگر از فوایدی که ورزش می‌تواند در ارتباط با مسائل تربیتی داشته باشد، تنظیم کردن سطح انرژی فرد، خصوصاً کودکان است. همان‌طور که می‌دانید کودکان غالباً نسبت به بزرگسالان سطح انرژی بالاتری دارند. اگر ندارند، باید بررسی بشود و این سطح انرژی در این‌ها ایجاد بشود. آن هم باز به مسائل تربیتی نامناسبی که از ابتدا بوده است، برمی‌گردد. یعنی قاعدتاً باید سطح انرژی یک کودک، نسبت به سنین بالاتر بیشتر باشد، مگر این‌که از ابتدا یاد گرفته باشد که یک جا بنشیند. مثلاً زیاد پای تلویزیون بنشیند، زیاد پای بازی‌های کامپیوتری بنشیند و تحرک وبازی و فعالیت را از اوّل به عنوان شیوۀ زندگی خود انتخاب نکرده باشد که این حتماً باید اصلاح بشود.

این سطح انرژی بالا که همراه با کودک -این میزان از انرژی اوّلیه- به دنیا می‌آید. یعنی هر فردی در مقطع اوّلیۀ زندگی خود، ابتدای به دنیا آمدن، بالاترین سطح انرژی حیاتی خود را دارد، حرارت پایه و حرارت غریزی خود را دارد و بعد به مرور زمان این حرارت غریزی را مصرف می‌کند تا به لحظۀ مرگ نزدیک می‌شود. بالاترین حدّ آن در کودکی است.

 اگر ما بلد نباشیم این انرژی پایه یا حرارت غریزی را در فرد مدیریّت بکنیم، بدانیم در چه مجاری باید قرار بگیرد تا بهترین استفاده از آن‌ها بشود، این کودک در واقع انرژی‌های خود را اتلاف می‌کند یا ممکن است به علّت بیش از حد تخدیر شدن و سرکوب شدن باعث بشود که انرژی‌های صحیح روحی و روانی او هم درست آزاد نشود، پس بنابراین در مسائل تربیتی ناقص و ناتوان بشود یا ممکن است به علّت منحرف شدن انرژی‌ها به سمت بازی و فعالیت‌های جسمی صرفاً، توانی برای یادگیری‌ها و کارها و فعالیت‌های تربیتی برای آن باقی نماند.

پس یکی از هنرهای دیگری که مدیریّت حرکت و سکون دارد، یادگیری تدابیر حرکت و سکون برای شما دارد، این است که یاد بگیریم که الآن کدام قسمت از فعالیت با چه میزان و چه اندازه‌ای، در چه سطحی و در چه شرایط و زمانی برای کودک ما مناسب است، تا هم انرژی‌های زائد او را تخلیه بشود و هم میل و رغبت او و توانایی او برای یادگیری مسائل تربیتی باقی بماند.

تربیت، دربردارندۀ ابعاد روحی و جسمی

از طرف دیگر به یاد داشته باشیم مسائل تربیتی صرفاً و فقط به مسائل روحی منحصر نمی‌شود. اگر به یاد داشته باشید ما یک تعریف جامعی از تربیت داشتیم که هم ابعاد جسمی و هم ابعاد روحی فرد را در برمی‌گرفت. اگر خانواده‌هایی مایل هستند که مسائل تربیتی آن‌ها با پرورش جسم کودکان آن‌ها همراه باشد، یعنی می‌خواهند این فرد، این کودک، فردی قوی بار بیاید، فردی از لحاظ قدّ و بالا، اندام، عضلات و حتّی چهره و تناسب‌های جسمی او هم رعایت بشود، با مسائل مربوط به ستّۀ ضروریّه کاملاً می‌توانند روی این مسائل جسمی تأثیر بگذارند و همگام و همزمان با مسائل تربیت روحی و فکری و قوای ذهنی کودک، روی تربیت و پرورش قوۀ جسمی او هم اثرگذار باشند. بدون شک یک فردی که جسمی سالم، قوی و توانا دارد، بهتر می‌تواند مسائل تربیتی روحی روانی خود را هم مدیریّت بکند.

شکّی در این نیست که اگر بخواهیم وارد مسائل تربیتی بشویم، اگر بخواهیم کودکی را تربیت بکنیم که قوای ذهنی، روحی و فکری بالایی دارد، نیاز داریم به این‌که جسمی سالم و توانا داشته باشیم و یک جسم سالم و توانا، فقط در سایۀ رعایت ضروریّات، ستّۀ ضروریّه یعنی شش عامل اصلی سلامتی به دست می‌آید که از مهمترین‌های آن، بحث حرکت و سکون و مدیریّت ورزش کردن، تحرک، استراحت کردن به موقع و به جا در کودک هست تا بتوانیم بهترین تأثیر را در کوتاه‌ترین زمان بر توانایی‌های فرد، یعنی کودک خود داشته باشیم.

دکتر مژده پورحسینی