آیه ولایت

علمای شیعه آیه ولایت یعنی آیه ۵۵ سوره مائده را دلیل محکمی بر امامت امیر المؤمنین علی (ع) می‌‌دانند. تا جاییکه برخی از بزرگان مثل شیخ طوسی (ره) معتقدند این آیه قوی‌ترین نص بر امامت حضرت علی (ع) در قرآن کریم است. در قرآن آیات فراوانی در موضوع امامت آمده است که هر یک از آنها بخشی از معارف را بیان می‌‌کنند به عنوان مثال آیه تطهیر، مطهّران جامعه را به عنوان الگو معرفی می‌‌کند و آیه مباهله مصداق مطهّران را بیان می‌‌کند که چه کسانی هستند. در آیه ولایت نیز نکات مهمی‌ بیان می‌‌شود از جمله:

• مطابق این آیه شریفه، ولایت فقط از آنِ سه گروه است.
• مصداق حقیقی ولی و سرپرست جامعه به مردم معرفی می‌‌شود.
• شخص امیر المؤمنین علی (ع) به عنوان ولی معرفی می‌‌شود.

نزول این آیه در شأن حضرت علی (ع) بین شیعه و سنی اجماعی است و همه آن را قبول دارند و این مطلب اهمیت بحث در ارتباط با آیه ولایت را نشان می‌‌دهد.
جهت سهولت دسترسی به مطالب ابتدا چکیده‌ای ارائه شده است:

مقدّمه

شیعیان در بحث امامت امیرالمؤمنین و اهل بیت (ع) به غیر از روایات فراوانی که وارد شده است، دلایل بسیاری از قرآن برای اثبات این موضوع دارند. برای نمونه به چند آیه اشاره می‌‌کنیم. آیه تطهیر (آیه 33 سورهٔ احزاب) است که خداوند می‌‌فرماید ما اراده کردیم که افرادی در جامعه پاک و مطهّر باشند و اهل بیت پیامبراکرم (ص) را به عنوان مقامات مطهّر که صاحب علم قرآن هستند معرفی می‌‌کند.

آیه دوم، آیه مباهله (آیه 61 سورهٔ آل عمران) است. قرآن کریم در این آیه مطهّرانی را که شایستهٔ حضور در مباهله در کنار رسول خدا (ص) هستند معرفی می‌‌کند. این مطهّرین در زمان نزول آیه مباهله چهار نفر بودند، امیرالمؤمنین، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین (ع). پس تنها ایشان مقربان درگاه احدیت و مطهّر از هر رجسی و مصداق آیه اهل بیت هستند، مطهّرانی که با حقیقت قرآن در ام الکتاب و لوح محفوظ در ارتباط هستند.

آیه سوم، آیه اولی الامر (آیه ۵۹ سوره نساء) است که قرآن کریم در این آیه اعلام می‌‌کند کسانی ولی مردم هستند و باید از آنها اطاعت شود که امر ولایت را از طرف خدا داشته باشند، یا مستقیم مثل پیامبراکرم (ص) و دوازده نور امامت یا به واسطهٔ پیامبر و ائمهٔ هدی (ع). بنابراین از کسانی باید اطاعت شود که فرمان امامت را از جانب خدا در دست دارند. در روایات نقل شده از حضرت محمد (ص) که دوازده امام را معرفی کرده‌اند.
آیه اولو الارحام (آیه 6 سورهٔ احزاب) نیز اثبات می‌‌کند که کسی جز ارحام پیامبر (ص) نمی‌‌تواند بر آنها ولایت داشته باشد.

توضیح بیشتر مطالب بالا را می‌‌توانید به ترتیب در مقالات زیر مشاهده فرمایید:
۱ـ «آیه تطهیر و جریان همیشه زنده امامت»
۲ـ «آیه مباهله»
۳ـ «آیه اولی الامر»
۴ـ «آیه اولو الارحام»
اما در آیه ولایت (آیه 55 سورهٔ مائده) مصداق اصلی برای تحقق ولایت خداوند روشن می‌‌شود که چه کسانی هستند.

آیه ولایت

در آیه ولایت شخص امیرالمؤمنین (ع) مورد توجه قرار می‌گیرد، در این پنج آیه که در مقدمه ذکر شد از تطهیر خاندان پیامبراکرم (ص) و صاحب علم قرآن بودن شروع می‌‌شود، بعد مصادیق مطهّرین مشخص می‌‌شود، بعد اولی الامر بودن و بعد اولو الارحام بودن واینکه باید ولی و امام در جامعه از این مجموعه باشد. در آیه 55 سورهٔ مائده شخص امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) از طرف خداوند مشخص می‌‌شوند:

1ـ مقدمات:

لازم است سه مقدمه و بعد از آن چند نکته مطرح شود:

مقدمه اول: خداوند در این آیه تعیین ولی می‌‌کند، ولی شما منحصراً در این سه مورد خواهد بود. در علم ادبیات «إِنَّمَا» را از کلمات حصر دانسته‌اند، به معنای «این است و جز این نیست»، یعنی آنچه که بعد از «إِنَّما» می‌آید وارد در حکم می‌‌شود و هر چیز دیگری خارج می‌شود.
« إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا» جز این نیست و قطعاً همین است که ولیّ شما فقط «الله» و رسول الله و کسانی که ایمان آورده‌اند می‌باشند.

مقدمه دوم: مورد اول در این آیه خداوند است، «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ». دوم رسول الله است، رسول الله ولی شما است. این دو مورد مشخص است. اما سوم «وَ الَّذینَ آمَنُوا» کسانی که ایمان آورده‌اند. سؤال می‌کنیم آیا همهٔ مؤمنین ولی هستند؟ قطعاً اینطور نیست 1. همهٔ مؤمنین که نمی‌توانند «ولی» باشند پس «ولی» باید از میان اینها باشد، همچنان که در آیات دیگر نیز این مسئله مطرح است.

همهٔ مؤمنین عمل ما را می‌بینند؟ قطعاً اینطور نیست. روایات متعددی فرموده‌اند منظور از مؤمنون ائمه هدی (ع) هستند که مقام شهادت و نظارت بر امت را دارند، هر کدام از ائمه (ع) در زمان خود و الآن امام زمان (ع) اعمال انسانها را می‌بیند و کارنامه افراد را به محضر ایشان عرضه می‌‌کنند.

در آیه ولایت نیز همین است «وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، همهٔ مؤمنون؟ اگر همه ولی باشند چه کسی تحت ولایت باشد؟ این معنا ندارد. ولیّ سوم در آیه (مؤمنون) خیلی کلی است، بنابراین لازم بوده که خدای تبارک و تعالی مشخص کند که منظور از مؤمنان چه کسانی هستند.

اینجا سؤالی مطرح می‌شود آیا این مشخصات یک قانون عام است؟ یعنی هر کس این کار را انجام بدهد و در رکوع نماز زکات بپردازد به مقام ولایت می‌رسد؟ یا نه این مشخصات فردی است که این کار را انجام داده است و مسلمانها او را می‌شناسند؟ این آیه با این توصیف، ولی مؤمنین را به جامعه معرفی می‌‌کند، به جای اینکه نام ببرد و بگوید علی بن ابیطالب ولی مردم است، یک وصفی از او را که همه می‌دانند بیان می‌‌فرماید.

قرآن درصدد بیان یک قاعده عام نیست، چراکه در این صورت به دست آوردن این شرط کار دشواری نبود، هر کسی می‌توانست منتظر باشد تا اگر فقیری در مسجد درخواست صدقه کرد در رکوع به او صدقه بدهد؛ یا اینکه با فقیر محله خود قرار بگذارد بگوید به مسجد می‌رویم من به نماز می‌ایستم تو بیا تقاضای صدقه کن و من در رکوع نماز به تو صدقه می‌دهم، هم تو به نوایی می‌رسی هم من ولی مؤمنین می‌شوم.

اگر یک قاعده کلی بود و تعدادی این کار را انجام می‌دادند، در این صورت کدام یک از ایشان ولی می‌شدند؟ وصف عام در این مورد خاصیتی ندارد، درنتیجه قرآن کریم وصف فرد خاصی را بیان می‌‌فرماید. ضمن اینکه در تاریخ اسلام هیچ کس از این طریق به امامت نرسیده است، نه خلیفه اول، نه خلیفه دوم، نه خلفای بنی امیه، نه خلفای بنی عباس. و هیچ کسی مدعی چنین مطلبی نشده است.

مقدمه سوم: همه مسلمانها فهمیدند این آیه راجع به یک فردی است که این اتفاق در مورد او افتاده است چراکه پرداخت زکات در رکوع به خودی خود یک فضیلت نیست بلکه در مورد خاصی فضیلت بوده است. در روایات و تاریخ آن مورد خاص را بیان کردند که سائلی وارد مسجد شد عرض حاجت کرد. هیچ کس به او اعتنایی نکرد چرا که مسلمانها معمولاً فقیر بودند و آنهایی که داشتند نخواستند که کمکی کنند.

سائل گفت خدایا شاهد باش، به مسجد پیامبر تو آمدم و کسی به من توجهی نکرد و من دست خالی ماندم. امیرالمؤمنین (ع) در رکوع نماز بودند اشاره‌ای کردند ودست خود را دراز کردند، سائل انگشتری که در انگشت کوچک دست راست ایشان بود را از دست حضرت بیرون آورد و رفت. در نتیجه مشخص است که این آیه شریفه از کسی که این اتفاق برای او افتاده نشانی می‌دهد.

2ـ نکات مهم آیه ولایت:

چند نکته در این آیه مطرح است که به طور خلاصه در نمودار زیر مشاهده می‌کنید:

اما توضیح مطلب:

نکته اول: مفسران تقریباً بر نزول آیه ولایت در شأن امیرالمؤمنین (ع) اجماع دارند، به بعضی از این نظرات اشاره می‌کنیم. قوشچی حنفی که از اهل سنت است می‌‌‌گوید که به اتفاق نظر مفسران، این آیه در حق علی بن ابیطالب (ع) نازل شده است، هنگامی که انگشتر خود را در حال رکوع به مسکین داد 4. میر سیّد شریف جرجانی می‌نویسد: امامانِ تفسیر اجماع کرده‌اند بر اینکه مراد از «الَّذینَ یقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ‏» علی (ع) است، در حال رکوع نماز سائلی از او درخواستی نمود و حضرت انگشتر خود را به او داد و در آن هنگام این آیه نازل شد 5.

همینطور سعد الدّین تفتازانی می‌‌گوید به اتفاق مفسران این آیه درباره علی بن ابیطالب (ع) نازل شده، هنگامی که انگشتر خود را در حال رکوع نماز به سائل داد 6. در این زمینه روایات بسیاری در دست است.، ابن کثیر در تفسیر خود مدعی است که این آیه درباره امیرالمؤمنین (ع) نازل شده در حالی که در رکوع نماز انگشتر خود را به سائل دادند 7. همینطور نسائی در جامع الاصول، طبری، حاکم نیشابوری، ابن عساکر و سیوطی در همین زمینه روایاتی دارند.

روایتی را از ابوذر نقل می‌‌کنند که قابل توجه است، ابوذر غفاری می‌‌گوید که من روزی از روزها با رسول خدا (ص) در مسجد نماز می‌خواندم سائلی وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد، کسی چیزی به او نداد دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم ولی کسی جواب مساعد به من نداد، در همین حال علی بن ابیطالب (ع) که در حال رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد، سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد.

پیامبراکرم (ص) در حال نماز بود این ماجرا را مشاهده کرد، هنگامی که از نماز فارغ شد سر به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خدایا برادرم موسی از تو تقاضای شرح صدر کرد و خواست که کارها را بر او آسان سازی و گره از زبان او بگشایی تا مردم گفتار او را درک کنند و نیز موسی درخواست کرد هارون برادر او را وزیر و یاور او قرار دهی و به وسیله او نیرویش را زیاد کنی و در کارهای او شریک سازی.

خداوندا من محمد پیامبر و برگزیده تو هستم، به من شرح صدر عطا کن و کارها را بر من آسان کن، از خاندان من علی را وزیر من قرار بده تا به وسیله او پشتیبانی قوی داشته باشم. ابوذر می‌گوید: هنوز دعای پیامبر پایان نیافته بود که جبرئیل امین (ع) نازل شد و به آن حضرت گفت: بخوان «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا»، همین آیه را نازل کردند. این حدیث ابوذر را کتاب احقاق الحق و المراجعات آورده‌اند 8. همچنین اهل سنت نیز این روایت ابوذر را آورده‌اند 9.

نکته دوم: بزرگان و علمای شیعه این آیه را دلیل بر امامت امیرالمؤمنین (ع) گرفته‌اند. شیخ طوسی از بزرگان علمای شیعه می‌‌فرماید که قویترین نص بر امامت حضرت علی (ع) از قرآن آیه «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ» است 10، علامه حلی هم در شرح کلام خواجه نصیر الدین طوسی می‌نویسد و این دلیل دیگری بر امامت امیر المؤمنین (ع) است و استدلال به این آیه بر ولایت و امامت حضرت متوقف بر مقدماتی است 11.

نکته سوم: «ولیّ» به چه معنایی است؟ اگرچه کلمه «ولیّ» در لغت عرب به معانی متعددی آمده، مثل مالک امر، سرپرست، دوست، یاری کننده، ولی معنای شایع این کلمه به خصوص در جایی که به صورت مطلق ذکر می‌شود و قرینه‌ای نمی‌آید معنای اول «مَن قامَ بِالأَمر» یعنی مالک امر، صاحب تسلط و فرمانروایی است. ولیِّ طفل یعنی سرپرست او، ولیِّ جامعه هم یعنی سرپرست جامعه.

اینکه قرآن در چند آیه قبل از آیه ولایت به مؤمنین می‌‌فرماید: یهود و نصاری را ولی خود نگیرید به معنای این است که آنها را سرپرست خود نگیرید، نه اینکه با آنها دوست نباشید، مسلمانها می‌توانند با یهود و نصارا مراودات عرفی مثل تجارت، ازدواج موقت، شراکت کاری و … برقرار کنند که بیانگر ممنوع نبودن دوستی با اهل کتاب است.

نکته چهارم: اگر آیه ولایت درباره امیرالمؤمنین (ع) آمده است پس چرا به صورت جمع آمده است؟ برای پاسخ به این سوال گفته‌اند: در ادبیات عرب در استعمال فراوانی دیده می‌شود که فعل جمع یا وصف جمع را برای فرد به کار می‌برند. در قرآن هم این استعمال زیاد دیده می‌شود، مثلاً در آیه مبارکهٔ مباهله می‌‌فرماید که «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا» 12: «أَبْناءَنا» جمع است ولی مصداق آن دو نفر بیشتر نبودند، امام حسن و امام حسین (ع)؛ «وَ نِساءَنا»: «نِساءَنا» جمع است ولی یک مصداق بیشتر نداشت، «وَ أَنْفُسَنا»: «أَنْفُسَنا»، جمع است اما مصداق آن فقط امیرالمؤمنین (ع) بود.
در آیه دیگری درباره پیامبراکرم (ص) می‌‌فرماید:

برخی از مفسرین گفته‌اند این آیه دربارهٔ یک نفر از منافقون بوده است. در سورهٔ منافقون می‌‌فرماید:

نقل کرده‌اند این حرف را عبد الله بن أُبَی گفته است. قرآن به صورت جمع بیان می‌‌کند با اینکه مصداق یک نفر بوده است.

طبرسی در مجمع البیان ذیل آیه ولایت چنین می‌گوید: نکته در آوردن صیغهٔ جمع برای امیرالمؤمنین (ع)، تعظیم ایشان است، همانگونه که هنگام مبارزهٔ امیرالمؤمنین (ع) با عمرو بن عبدود در غزوه خندق پیامبراکرم (ص) فرمود: تمام ایمان در برابر تمام شرک قرار گرفت. بعضی از بزرگان مثل مرحوم سید شرف الدین نکات دیگری نیز مطرح کرده‌اند.
نکتهٔ دیگری که به نظر می‌رسد این است که «ألَّذِینَ آمَنوا» در واقع جمع باشد، «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا»، «الَّذینَ آمَنُوا» دوازده نور امامت هستند همچنان که وقتی می‌‌فرماید:

مؤمنون در آیه امامان معصوم (ع) هستند که احادیث نیز همین را بیان کرده‌اند. در آیه ولایت هم ولایت فقط در امیرالمؤمنین (ع) نبوده، «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا»، دوازده مؤمن ویژه که مورد عنایت خدا هستند و مقام عصمت و طهارت دارند ولی مؤمنین هستند. منتها قرآن از اوّلین ایشان نشانی می‌دهد، چون در بقیه مشکلات کمتر بود، چرا که با اثبات ولایت امیرالمؤمنین (ع) ولایت دیگر امامان از طریق ایشان ثابت می‌‌شود. مشکل در شخص امیرالمؤمنین (ع) بود که مسیر رهبری جامعه عوض شد و و ایشان از جایگاه خود لاجرم کنار گذاشته شدند. این آیه درباره امیرالمؤمنین (ع) نشانی می‌دهد.

بنابراین طبق این نظر آیه ولایت راجع به دوازده امام (ع) است، «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا». اولین مورد را بعد از رسول الله (ص) نشانی می‌دهد آن بزرگواری که در رکوع نماز صدقه داد. لکن برای این که آیه درباره ائمه هدی (ع) می‌باشد و به صیغه جمع آمده است، در ادامه نیز وقتی درباره امیرالمؤمنین (ع) نشانی می‌دهد از صیغه جمع [الذین یقیمون…] استفاده می‌‌کند، برای این که وحدت کلام حفظ شود. در اینجا جمع به کار رفته اما یک مصداق بیشتر نداشته است. مثل آیه مباهله که جمع به کار می‌رود، «نِساءَنا» ولی یک مصداق بیشتر ندارد، «أَنفُسَنَا» جمع به کار می‌رود و فقط یک مصداق دارد.

تاریخ نزول آیه ولایت

این واقعه در سال دهم هجری واقع شده، یعنی سالی که پیامبر اکرم (ص) برای انجام حجه‌الوداع به مکه مشرف شده بودند. بنا بر آنچه در بعضی کتب تاریخی مثل مسارالشيعه شيخ مفيد آمده در روز ۲۴ ذی‌الحجه بود که امیرالمومنین (ع) انگشتر خود را در نماز به آن فقیر صدقه دادند و آیه شریفه به همین مناسبت نازل گردید.

ما نکاتی را از پنج آیه مرتبط با بحث امامت به دست می‌‌آوریم. اهل بیت پیامبراکرم (ص) مطهّر هستند. مطهرون حامل علم قرآن هستند به ام الکتاب دسترسی دارند. مطهرون در زمان رسول خدا (ص) چهار نفر بودند همانهایی که در مباهله شرکت کردند. تنها ایشان از جانب خدا فرمان ولایت دارند و دیگری حق ولایت ندارد. باید ولی جامعه از خاندان پیامبر (ص) و از اولو الارحام ایشان باشد. قرآن در آیه ولایت به طور مشخص تعیین می‌‌کند که فرد اول بعد از رسول الله (ص)، امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) است.

مقالات مرتبط با این پنج آیه به شرح زیر است که جهت مطالعه بیشتر می‌‌توانید به آنها مراجعه کنید:
۱ـ «آیه تطهیر»
۲ـ «مباهله»
۳ـ «اولی الامر»
۴ـ «اولو الارحام»
۵ـ «آیه ولایت» (همین مقاله)

درس منادیان توحید

این مقاله بخشی از “درس‌ امامت” با عنوان “منادیان توحید” است که توسط استاد ارجمند دکتر سید محسن میرباقری تدریس شده است. علاقمندان به مباحث این درس می توانند آن را به صورت ویدیویی، صوتی یا متنی از لینک زیر دریافت کنند.

ورود به صفحه درس