مصحف حضرت فاطمه (س) چیست و در آن چه چیزی آمده است؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، به عنوان یک اثر علمی بی‌بدیل و خاص به حضرت زهرا (علیهاالسلام) نسبت داده می‌شود. این مصحف، مجموعهای از وقایع و رخدادهای آینده دنیاست که بانوی دو عالم به فرمان خداوند متعال توسط جبرییل از آن آگاه گردیده است. مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) چنان ارزشمند است که از ودیعه‌های امامت به شمار می‌رود و پس از شهادت آن حضرت نزد امیرالمومنین علی (علیهالسلام) و سپس امامان معصوم (علیهم‌السلام) پس از ایشان و اکنون نزد حضرت بقیة الله الاعظم ارواحناله‌الفداء می‌باشد.
این مصحف گرانبها، در میان علمای شیعه اهمیت زیادی دارد و توجه بسیاری از محققان و پژوهشگران تاریخ اسلام را نیز به خود جلب کرده است. در این مقاله برآنیم که به بررسی ماهیت این مصحف و جایگاه آن در روایات بپردازیم. همچنین، دیدگاه‌‌های اندیشمندان و بزرگان نسبت به مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) را بیان کنیم تا اهمیت و جایگاه آن روشن شود.
مصحف حضرت فاطمه (س) چیست؟
مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) به مجموعهای از وقایع و رخدادهایی اطلاق می‌شود که پس از رحلت پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، جبرئیل امین به فرمان خداوند متعال، حضرت زهرا (علیهاالسلام) را نسبت به آن آگاه می‌کرد. این علوم به دستان مبارک امیرالمؤمنین علی (علیهالسلام) به نگارش در‌می‌آمد. طبق روایات مختلف، مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) با قرآن متفاوت است و به عنوان یک کتاب مقدس مستقل شناخته می‌شود که حتی یک کلمه از قرآن در آن نیست.
این مجموعه ارزشمند که با نام مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) و یا کتاب فاطمه (علیهاالسلام) شناخته می‌شود، بخش‌هایی از آن توسط ائمه معصومین (علیهم‌السلام) برای مسلمانان بازگو شده است.
این کتاب گرانسنگ نزد امامان معصوم (علیهم‌السلام) بوده و برخی از شیعیان هم آن را از نزدیک دیده‌اند. مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، به دلیل این که در آن به همه حوادث و رخدادهای آینده دنیا تا روز قیامت پرداخته شده، یکی از از منابع علوم ائمه هدی (علیهم‌السلام) محسوب می‌شود.
محتوای مصحف فاطمی
محتوای مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، طبق برخی روایات، شامل پیشگویی‌هایی از آینده، از جمله سرنوشت اهل بیت پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، عاقبت مومنان و کافران، نام حاکمان و حکومت‌ها، مطالب خاص و مهم، وصیت نامه حضرت زهرا (علیهاالسلام) و نکات آموزشی بود که جبرئیل به بانوی دو عالم (علیهاالسلام) می‌آموخت. بنابر روایات این علم و دانش را امیرالمؤمنین علی (علیهالسلام) نوشتند و به صورت کتابی درآمد و نزد حضرت زهرا (علیهاالسلام) تا زنده بودند، حفظ و نگهداری می‌شد که به نام مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) شناخته می‌شود.
ویژگی‌های مصحف حضرت فاطمه (س)
یکی از آثار ارزشمندی که از حضرت زهرا (علیهاالسلام) برای شیعه به یادگار مانده است مصحف فاطمی است. این اثر فاخر دارای ویژگی‌های است که عبارتند از:
۱. یکی از علائم امامت، در اختیار داشتن مصحف فاطمی برای امام بود که در مواقع لازم، امامان معصوم (علیهم‌السلام) حقانیت خود را با آن اثبات می‌نمودند. امام رضا (علیهالسلام) می‌فرمایند: «یکی از علائم معصوم این است که داناترین مردم است … و مصحف فاطمه نزد اوست[1]».
۲. مصحف فاطمه یکی از منابع علم اهل بیت (علیهم‌السلام) است که سخنان خود را به آن استناد می‌کردند و بیان می‌داشتند که این مطلب را در مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) دیده‌اند.
۳. دانش و آگاهی از اخبار غیبی و حوادث گذشته و آینده در مورد پیامبران پشین، مومنان، کافران گذشته و آینده و سرگذشت آنان، ظهور مخالفان و معارضان و دعوت کنندگان به باطل گرفته تا نام حاکمان حکومت‌هایی که روی کار خواهند آمد تا روز قیامت، در این مصحف شریف آمده است.
۴. مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) در بردارنده وصیت نامه حضرت زهرا (علیهاالسلام) است. امام صادق (علیهالسلام) به مخالفان فرمودند: «اگر راست می‌گویند مصحف فاطمه را بیاورند و نشان دهند؛ مصحفی که در آن وصیت فاطمه موجود است[2]».
۵. مصحف فاطمه، جلوه‌ای از ارتباط با ملائکه است. امام صادق (علیهالسلام) فرمودند: «حضرت فاطمه از آن جهت محدَّثه نامیده شد که فرشتگان بر او فرود آمده و با او گفت و گو می‌کردند، همان گونه که با مریم دختر عمران گفت و گو می‌کردند[3]».
مصحف حضرت فاطمه (س) در روایات معصومین (ع)
در روایات به مصحف فاطمه (علیهاالسلام) اشاره شده که از گستره دانش زهرای مرضیه و جایگاه آن بزرگوار نزد خدا و رسول و اهل بیت پیامبر (علیهم‌السلام)، پرده برمی‌دارد و آن را یکی از اسناد مهم برشمرده‌اند. در ادامه به چند روایت در این خصوص اشاره می‌کنیم:
- حماد بن عثمان می‌گوید: از امام صادق (علیهالسلام) شنیدم که فرمود: «در سال یکصد و بیست و هشت ملحدانی ظاهر می‌شوند؛ چراکه در مصحف فاطمه (علیهاالسلام) خوانده‌ام».
حماد می‌گوید: به امام گفتم: مصحف فاطمه (علیهاالسلام) چیست؟ حضرت فرمود: «پس از رحلت پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) حزن و اندوهی حضرت فاطمه (علیهاالسلام) را فرا گرفت که جز خدا نمی‌داند. خداوند فرشته‌ای را پیش حضرت فاطمه (علیهاالسلام) فرستاد تا با او سخن گوید و تسلّی غمش باشد. حضرت زهرا (علیهاالسلام) حضور فرشته را به امام علی (علیهالسلام) اطلاع دادند. امیر مؤمنان علی (علیهالسلام) به ایشان گفتند آن زمان که حضور فرشته را احساس کردی و صدایش را شنیدی مرا در جریان بگذار. از آن پس حضرت امیر (علیهالسلام)آنچه را که فاطمه (علیهاالسلام) از ملک می‌شنیدند و برای امام علی (علیهالسلام) بازگو می‌کردند، می‌نوشتند تا آن که مجموعه آن یک کتاب شد. مصحف فاطمه (علیهاالسلام) همین است».
امام فرمودند: «این کتاب حاوی حلال و حرام الهی نیست. در این کتاب علم آینده جهان است[4]».
- در حدیثی دیگر در کافی مرحوم کلینی (رحمة‌الله‌علیه) از امام صادق (علیهالسلام) آمده است که فرمود: «زهرا (علیهاالسلام) پس از رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، هفتاد روز بیشتر زنده نبود و به سبب فقدان رسول خدا بسیار محزون بود؛ از این رو جبرئیل به نزد ایشان می‌آمد و علاوه بر تسلّی غمش، فاطمه زهرا (علیهاالسلام) را از جایگاه رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اخبار آینده آگاه می‌کرد و از آنچه به ذریه ایشان خواهد رسید، خبر می‌داد و علی (علیهالسلام) هم همه آنها را می‌نوشت که آن را مصحف فاطمه نامیدند[5]».
- در منابع شیعه، درباره مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از امام صادق (علیهالسلام) چنین آمده است: «مصحف فاطمه نزد ماست. به خدا سوگند! یک حرف از قرآن در آن نیست… این مصحف سه برابر قرآن شما است؛ اما به خدا سوگند! یک حرف از قرآن شما در آن نیست[6]».
افزون بر آن، فضیل می‌گوید: خدمت امام صادق (علیهالسلام) رسیدم. حضرت فرمود: «ای فضیل! می‌دانی پیش از آمدن تو در چه نگاه می‌کردم؟ گفتم: نه، حضرت فرمود: کتاب فاطمه را نگاه می‌کردم. هر پادشاهی که در زمین به حکومت می‌رسد با نام و نام پدر در این کتاب آمده است[7]».
حضرت زهرا (علیهاالسلام) در طول زندگی خود لحظه‌ای از پدر بزرگوارش جدا نشد و همواره مراقبت از ایشان را بر عهده داشت. او احادیث و روایات و خطبه‌های پیامبر گرامی اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) را فراوان می‌شنید. اگر همسرش علی (علیهالسلام) را استثنا کنیم، چنین زمینه‌ای برای هیچ کس دیگر فراهم نبوده است[8]. این مقام و جایگاه والا، نشان از آن است که پس از رحلت حضرت ختمی مرتبت، ایشان ظرفیت وجودی دریافت علوم و دانشی از سوی پروردگار عالم را داشته و پس از آن مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) که منبعی گرانبهاست نشان امامت امامان معصوم (علیهم‌السلام) باشد.
دیدگاه اهل سنت درباره مصحف حضرت فاطمه (س)
از دیدگاه غالب اهل سنت، مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) یا اصلاً وجود خارجی نداشته یا اگر وجود داشته، مجموعهای از نوشته‌های شخصی صدیقه کبری (علیهاالسلام) است، نه یک کتاب الهی یا وحیانی. هرگونه برداشت از این مصحف به عنوان یک کتاب مقدس مستقل، از سوی اهل سنت با تردید یا انکار مواجه می‌شود.
بسیاری از علمای اهل سنت، به ویژه کسانی که بر اساس مبانی فقهی و کلامی اهل سنت به تاریخ اسلام می‌پردازند، وجود مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) را رد می‌کنند. دلیل آنها نبود شواهد معتبر در منابع اهل سنت است. آنها معتقدنددر متون اهل سنت هیچ اشاره‌ای به مصحفی که جبرئیل آن را بر حضرت فاطمه (علیهاالسلام) نازل کرده باشد، وجود ندارد و قرآن به عنوان آخرین کتاب الهی است.
با وجود انکار یا تردید در بسیاری از متون اهل سنت، در برخی منابع تاریخی اشاره‌های غیرمستقیمی به مطالب یا نوشته‌هایی که به حضرت فاطمه (علیهاالسلام) منتسب است، وجود دارد. برای نمونه در کتاب الطبقات الكبرى اثر ابن سعد، به برتری علمی و معنوی حضرت فاطمه (علیهاالسلام) اشاره شده است، اما از مصحف فاطمی به عنوان یک کتاب مستقل نام برده نشده است.
افزون بر آن، در برخی از روایات آمده که اهل بیت (علیهم‌السلام) دارای علوم خاصی بودند که از پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) یا به صورت الهامات الهی دریافت کرده‌اند.
با این حال، اهمیت و جایگاه علمی، تاریخی و فرهنگی حضرت صدیقه کبری (علیهاالسلام) در میان اهل سنت انکارناپذیر است و برخی از علمای آنان نیز احتمال داده‌اند که مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، اگر وجود داشته، شامل موضوعات اخلاقی، دینی یا پیشگویی‌هایی درباره آینده امت اسلامی بوده است. از این رو، این موضوع همچنان به عنوان یک مسئله اختلافی میان شیعه و سنی مطرح است.
دیدگاه بزرگان درباره مصحف حضرت فاطمه (س)
۱. امام خمینی (ره) در خصوص روایتی که درباره نزول جبرئیل بر بانوی عالم هستی و آگاه کردن او از وقایع آینده می‌فرماید: «این روایت بالاترین فضیلت و مقام را برای زهرا (علیهاالسلام) بیان می‌دارد. شخصیت فاطمه آنقدر والاست که جبرئیل (ارشد ملائک) برای تسلّی وی می‌آید و او را در جریان حوادث آیندهٔ جهان قرار می‌دهد». همچنین در وصیت نامه سیاسی – الهی ایشان آمده است: «ما مفتخریم که… صحیفۀ فاطمیه[9] که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه (علیهاالسلام) است، از ماست».
۲. مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‌ای (حفظه‌الله): «در روایات متعددی است که ائمه (علیهم‌السلام) برای مسائل گوناگون خود، به مصحف فاطمه (علیهاالسلام) رجوع می‌کردند. بعد امام می فرماید: “إِنَّهُ لَیسَ فِیهِ شَی ءٌ مِنَ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامِ”؛ در این کتاب، احکام حلال و حرام نیست»؛ اما “وَ لَکنْ فیهِ علْمُ ما یکونُ”؛ بلکه همۀ حوادث جاری بشری در دوران‌های آینده، در این کتاب هست. این چه دانش والایی است؟! این چه معرفت و حکمت بی‌نظیری است که خدای متعال به یک زن در سنین جوانی بخشیده؟! این مربوط به مسائل معنوی است[10]».
۲. مرحوم آقا بزرگ تهرانی آورده است که «مصحف فاطمه از ودایع امامت است و آنگونه که روایات بازگو می‌کند هم اکنون نزد مولایمان امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) است[11].
۳. علّامه سید محسن امین عاملی، در عظمت مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) چنین نوشته است: «ذكر مُصْحف فاطمه (علیهاالسلام) در اخبار اهل البیت (علیهم‌السلام) مكرّراً آمده است و از ارشاد شیخ مفید، و احتجاج مرحوم طبرسى در حدیثى وارد است كه حضرت صادق (علیه‌السّلام) این طور فرمودند: «و حقّاً در نزد ما جفر أحمر و جفر أبیض و مُصْحَف فاطمه (علیهاالسلام) مى‌باشد (تا آنكه مى‌گوید:) و امّا مصحف فاطمه علیهاالسلام، پس در آن است حوادث و وقایعى كه بعداً پیشامد مى‌كند، و اسامى كسانى كه سلطنت مى‌نمایند تا زمانى كه قیامت بر پا گردد…[12]».
۴. استاد توفیق ابوعلم در تأیید وجود مصحف حضرت فاطمه (علیهاالسلام) می‌گوید: «فاطمه زهرا (علیهاالسلام) روایات بسیاری از پدر بزرگوارش از طریق شنیدن دریافت کرد. نیز رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) دستور می‌داد تا برخی روایات را برای دخت گرامی‌اش به نگارش درآورند. امام حسن و امام حسین و پدر بزرگوارشان علی (علیهم‌السلام) و نواده‌اش فاطمه دختر امام حسین (علیهالسلام) به طریق مرسل، و عایشه و امّ‌سلمه و انس بن مالک و سلمی امّ‌رافع، از فاطمه اطهر حدیث دریافت کرده‌اند.
احاطه و آگاهی وی به بسیاری از علوم قرآن و آشنایی به احکام و دستورات آیین‌های گذشته، وی را در فراگیری و تعلیم حدیث یاری می‌داد. او خواندن و نوشتن می‌دانست و خداوند او را با علم و دانش، از دیگران متمایز و برتر ساخت. پدر بزرگوارش رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) صحفی برای او املاء فرمود تا از آنها در امور دینی خود بهره یابد و در کارهای دنیایی‌اش رهنمون گیرد. فاطمه زهرا (علیهاالسلام) از اهل بیتی به شمار می‌آمد که از خدا پروا پیشه کردند و خداوند به آنان علم و دانش ارزانی داشت[13]».
۵. هاشم معروف حسنی در این باره می‌گوید: «با منزلتی که زهرا (علیهالسلام) دارد، شگفت آور نیست که ایشان بخشی از روایاتی را که رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و همسر ارجمندش درباره احکام اسلام و اخلاق و آداب و حوادث و دگرگونی‌های آینده شنیده، در کتابی گردآوری کرده باشد و این کتاب را فرزندانش (امام معصوم علیهم‌السلام) یکی پس از دیگری به ارث برده باشند[14]».
۶. سید جعفر مرتضی عاملی (ره) از محققان برجستۀ معاصر، می‌نویسد: «عده‌ای درصدد بدنام کردن شیعه می‌گویند: نزد شیعه مصحفی است به نام مصحف فاطمه (علیهاالسلام) و معنای این اتهام آن است که – به نظر مدعی- قرآن شیعه با قرآن دیگر مسلمانان اختلاف دارد؛ اما حقیقت مطلب آن است که روایات متعددی دربارۀ این مصحف وجود دارد و از این روایات بر می‌آید که این مصحف، قرآن نیست. نه فاطمه (علیهاالسلام) و نه دیگری، ادعا نکرده‌اند که این قرآنی است در برابر قرآن معروف؛ بلکه این مصحف کتابی است مانند کتاب‌های دیگر. در این کتاب، مطالبی همانند وصیت فاطمه (علیهاالسلام) و علم آنچه که در آینده رخ می‌دهد، می‌باشد[15]».
یکی از مسائلی که در بررسی مصحف حضرت فاطمه(علیهاالسلام) مطرح است، این که برخی از اهل تسنن شیعه را متهم می‌کنند که قرآن دیگری به نام مصحف فاطمه دارند.
علامه عسگری در پاسخ می‌نویسد: «برخی نویسندگان اهل سنت تهمت دیگری به مدافعان مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) می‌زنند و می‌گویند که آنان قرآن دیگری دارند به نام مصحف فاطمه؛ زیرا نام کتاب فاطمه مصحف است و برخی از مسلمانان در صدر اسلام قرآن را مصحف می‌نامیدند[16]».
در صورتی که شیعیان معتقدند قرآن کلام الهی و وحی آسمانی است که بر پیامبر اسلام، حضرت محمد (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، نازل شده و یک کتاب کامل و جامع است و مصحففاطمی به عنوان علم و دانشی بوده که توسط جبرئیل به حضرت فاطمه (علیهاالسلام) آموخته شده که به فرموده امام صادق (علیهالسلام) کلمه‌ای از قرآن در آن نیست و با قرآن متفاوت است.
تفاوت لوح فاطمه (س) و مصحف حضرت فاطمه (س)
از نکاتی مهمی که برخی را دچار تردید و اشتباه کرده این که باید دانست مصحف فاطمه (علیهاالسلام) غیر از لَوْح فاطمه (علیهاالسلام) است. لوح فاطمه به املاء رسول الله و خطّ أمیرالمؤمنین علی (علیهم‌السّلام) نبوده، بلكه لوحى بوده زمرّدین كه از آسمان فرود آمده بود و در آن اسامى و مشخّصات أئمّه طاهرین علیهم‌السلام مكتوب بوده است. شرح و تفصیل آن در «فرائد السِّمْطَین» بدین گونه آمده است: «در حدیث لَوْحى كه خداوند در آن نوشت یا بعضى از كِرام كاتبین خود را امر نمود تا در آن بنویسند، أسْماء أوْصِیاى رسول خدا (صلّى‌الله‌علیه‌و‌آله) را، سپس آن را به پیغمبر هدیه نمود، و پیغمبر آن را به امّ الاوْصِیاء صلوات الله علیها هدیه كرد[17]».
سخن آخر
در مجموع باید گفت حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسلام)، به دلیل مقام معنوی که داشت شأنیت دریافت علوم و اخبار آینده را از سوی فرستاده پروردگار پس از رحلت رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) را داشت. این امر باعث شد که کتابی به نام مصحف فاطمه از ایشان برای امامان معصوم و شیعیان به یادگار بماند و دلیل اثبات امامت آنها باشد. علاوه بر آن برای شیعیان مایه مباهات است که بانویی چنین والامقام مورد عنایت پروردگار قرار گرفته و برای امری چنین مهم انتخاب شود. پس برای شناخت هرچه بیشتر این بانوی قدسی باید بیشتر تلاش کرد؛ چراکه عمر کوتاه حضرت سراسر درس و معرفت است و به قول شاعر:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید
[1] . من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴۱۹.
[2] . بصائر الدرجات، ص ۱۷۷.
[3] . دلائل الامامه، ص ۸۱.
[4] . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۸۰.
[5] . کافی، ج ۱، ص ۲۴۱.
[6] . بصائر الدرجات، ص ۱۶۱، ح ۳۳.
[7] . کافی، ج ۱، ص ۲۴۲.
[8] . بصائر الدرجات، ص ۱۶۱، ح ۳۳.
[9] . منظور همان مصحف حضرت فاطمه (س) است.
[10] . سخنرانی، مورخ ۲۵/۰۹/۱۳۷۱.
[11] . الذریعه، ج ۲۱۷، ص ۲۱۷.
[12] . امام شناسی، ج ، ص ۳۰۸.
[13] . اهل البیت، ص ۱۲۸ و ۱۲۹.
[14] . سیرة الأئمه الاثنی عشر، ج ۱، ص ۹۶ و ۹۷.
[15] . حقایقی مهم پیرامون قرآن، ص ۱۳۲.
[16] . معالم المدرستین، ج ۲، ص ۳۴.
[17] . امام شناسی، ج ۱۴، ص ۳۱۷.