آیا عمل بیعت در روز غدیر با امام علی (ع) انجام شد؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
بیعت در روز غدیر با امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، در سال دهم هجری قمری، رویدادی بسیار مهم و محوری در تاریخ اسلام است که پرسش‌های متعددی را پیرامون چگونگی و چرایی خود برانگیخته است. گرفتن بیعت در روز غدیر توسط پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) برای حضرت علی (علیه‌السلام) آنقدر مهم بود که خداوند رسول خود را مورد عتاب و خطاب قرار داد. حتی تکمیل شدن رسالت را منوط به اعلام امامت و جانشینی علی علیه‌السلام نمود.
در این مقاله قصد داریم به بررسی چگونگی بیعت در روز غدیر با حضرت علی (علیه‌السلام) بپردازیم، تا طبق روایت‌های تاریخی اطلاعاتی مستند ارائه دهیم.
فرمان خداوند به آخرین پیامبرش برای گرفتن بیعت در روز غدیر از مردم
در حدیثی از امام باقر (علیه‌السلام) آمده است که: «جبرئیل در وقوف عرفات بر پیامبر خدا نازل شد و از جانب خداوند پیغامی را ابلاغ کرد که اجل نزدیک است و باید وصیت کند و علم و میراث نبوت را به جانشین خود، علی بن ابیطالب (علیه‌السلام)، بسپارد. خداوند امر فرمود تا علی (علیه‌السلام) را به عنوان نشانه هدایت نصب کند و مجدداً از مردم برای او پیمان و بیعت بگیرد و ولایت او را یادآوری کند.
در غدیر خم، جبرئیل با تأکید و عتاب نازل شد و دستور داد تا پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) آنچه را در مورد علی ابن ابیطالب (علیه‌السلام) نازل شده، ابلاغ کند و از گزند مردم در امان باشد[1]. این واقعه، اهمیت بیعت در روز غدیر و اطاعت از ولی را به عنوان رکن کمال دین و توحید نشان می‌دهد.
شرح ماوقع چگونگی بیعت در روز غدیر با علی (ع)
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) پس از این که کاروان‌ها رسیدند و مردم همگی گرد آمدند، بر جهازهای شتر که بر روی هم قرار گرفته بود، خطبه‌ای برای مردم خواند. در آن سپاس خدای را به جا آورد، مردم را موعظه کرد و خبر ناگوار مرگ خویش را به آنان داد. سپس از مردم خواست تا به قرآن و عترت که اهل بیت او بودند، چنگ بزنند تا گمراه نشوند.
حضرت ختمی مرتبت (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) دست‌های مولا علی (علیه‌السلام) را بالا برد و فرمود: «پس هر کس که من مولایش بوده‌ام، این علی مولای اوست. بار خدایا! دوست بدار هر که او را دوست بدارد، و دشمن دار هر که او را دشمن بدارد و یاری کن هر که او را یاری کند». بعد از آن نماز ظهر را به جا آورد و در خیمه و چادر خود نشست و به علی (علیه‌السلام) فرمود: «در چادری برابر او بنشیند، سپس به مسلمانان فرمود دسته دسته نزد او بروند و با لقب امیرالمؤمنین به علی (علیه‌السلام) سلام کنند و منصب جدید ایشان را تبریک گفته و به عنوان امام و پیشوای مسلمین با ایشان بیعت کنند.
افزون بر آن به همسران خود و زنان دیگر مسلمانان که همراه او بودند، فرمود که نزد امیرالمؤمنین[2] علی (علیه‌السلام) بروند و با ایشان بیعت کنند و آنها نیز انجام دادند[3].
صحابه پیامبر خدا (ص) و بیعت در روز غدیر
بنابر گزارشات واصله از تاریخ، با توجه به این که رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) اعلام کردند که این آخرین حجی است که به جا می‌آورند، یاران و صحابه زیادی در روز غدیر حضور داشتند. از جمله آنها عمر بن خطاب، ابوبکر، عثمان بن عفان، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، زبیر بن عوام، جابر بن عبدالله انصاری، عباس بن عبدالمطلب، ابوهریره و … بودند که واقعه غدیر را بدون واسطه نقل کرده‌اند و بیعت در روز غدیر با امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را انجام داده‌اند.
اولین بیعت کنندگان در روز غدیر
اولین کسانی که در غدیر با امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بیعت نمودند و خود را از دیگران جلو انداختند همان‌هایی بودند که زودتر از همه آن را شکستند و پیش از همه پیمان خود را زیر پا گذاشتند. آنان عبارت بودند از: ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه و زبیر، که بعد از پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) یکی پس از دیگری رو در روی امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام) ایستادند. جالب‌تر این که عمر هنگام بیعت این کلمات را بر زبان می‌راند: «افتخار برایت باد، گوارایت باد ای پسر ابیطالب، خوشا به حالت ای اباالحسن، اکنون تو مولای من و مولای هر مرد و زن مومنی شده‌ای![4]»
چگونگی بیعت عمر بن خطاب در روز غدیر با امیرالمؤمنین (ع)
از جمله کسانی که در تبریک و تهنیت گفتن و بیعت در روز غدیر با حضرت علی (علیه‌السلام) سخن را به درازا کشاند و بیش از دیگران اظهار شادمانی کرد، عمر بن خطاب بود که گفت: «به به، ای علی! امرزو دیگر تو مولای من و مولای هر مرد مؤمن و زن مؤمنه شدی[5]».
حاضران در غدیر خم
نظرات مورخین درباره تعداد افراد حاضر در غدیر خم مختلف است. تعداد حاضران را ده هزار نفر، دوازده هزار نفر، هفده هزار نفر، هفتاد هزار نفر و حتی ۱۲۰هزار نفر هم گفته‌اند. برخی با توجه به گنجایش جمیعت در فضای غدیر خم، جمعیت مدینه در سال دهم هجری و در نظر گرفتن جمعیت حاضر در مکه در حجة الوداع، گزارش مبنی بر حضور ده هزار نفر در غدیر خم را نسبت به دیگر نظرات مستندتر دانسته‌اند[6] که بیعت در روز غدیر از همه این افراد با حضرت علی (علیه‌السلام) طی سه روز گزارش شده است.
ویژگی‌های اجتماع بزرگ غدير
در روز هجدهم ذی‌الحجه سال دهم هجرت اجتماع بزرگی در کنار برکه غدیر رخ داد که در قطعیت و اهمیت آن شکی نیست. این گردهمایی بزرگ برکات و ویژگی‌های فراوانی داشت، مانند:
1- بزرگترین اجتماع تاریخ اسلام و تشیّع؛
۲- اجتماعى از تمام بلاد اسلامى از جمله یمن، شام، عراق، مدینه و حبشه؛
۳- گردهمایی حاضران پس از اعمال حج با جاذبه‌هاى معنوى خاص؛
۴- بی‌نظیر بودن فراوانى و گستردگی اين اجتماع در آن روزگاران؛
۵- تعیین سرنوشت رهبری امت اسلامی پس از آخرین پیامبر خدا و اعلام رسمی ولایت و امامت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) با فرمان الهی؛
۶- طرح بیعت در روز غدیر، به معنای پذیرش و اطاعت از حضرت علی (علیه‌السلام) به عنوان امام و رهبر؛
۷- واقعه غدیر، رویدادی تاریخی و مستند در منابع شیعه و سنی به طور گسترده؛
۸- رویداد غدیر، یکی از پایه‌های اصلی اعتقادات شیعیان و یادآوری آن با برگزاری جشن‌های عظیم و باشکوه در طول تاریخ بخصوص دوران معاصر.
دو سوال مهم درباره بیعت در روز غدیر
در مورد بیعت در روز غدیر دو سوال مهم مطرح می‌شود که در ادامه به آنها می‌پردازیم:
۱. آیا عمل بیعت در روز غدیر با امام علی (ع) انجام شد؟
آنچه گفتنی است این که عمل بیعت در روز غدیر با حضرت علی (علیه‌السلام) انجام شد. پس از آنکه پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در خطبه غدیر، حضرت علی مرتضی (علیه‌السلام) را به عنوان ولی و جانشین خود معرفی کرد، از حاضران خواست که با ایشان بیعت کنند.
این بیعت به دو صورت انجام شد:
۱. بیعت در روز غدیر به صورت زبانی: پس از پایان خطبه، مردم به سوی پیامبر و امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) هجوم آوردند، و با ایشان به عنوان بیعت دست می‌دادند و به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی (علیه‌السّلام) تبریک می‌گفتند و رسول خدا می‌فرمود: «الحمدلله الذی فضلنا علی جمیع العالمین؛ حمد برای خدای است که ما را بر همه جهانیان برتری داد.» و صدای مردم بلند شد که «آری، شنیدیم و طبق فرمان خدا و رسول با قلب و جان و زبان و دستمان اطاعت می‌کنیم[7]».
۲. بیعت در روز غدیر به صورت عملی: بسیاری از حاضران به صورت عملی با حضرت علی (علیه‌السلام) دست دادند و با ایشان بیعت کردند. در برخی روایات آمده است که حتی زنان نیز با حضرت علی (علیه‌السلام) بیعت کردند.
لازم به ذکر است، بیعت در روز غدیر، نشان‌دهنده پذیرش و تأیید عمومی حضرت علی (علیه‌السلام) به عنوان امام و رهبر از سوی مسلمانان حاضر در غدیر بود. هر چند که پس از رحلت پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، برخی از این بیعت عدول کردند، اما اصل بیعت در غدیر خم یک واقعیت تاریخی است که در منابع معتبر شیعه و سنی به آن اشاره شده است.
۲. آيا بیعت در روز غدير تنها بيعت با اميرالمؤمنين (ع) بود؟
در پاسخ به این سؤال باید گفت که در بیعت در روز غدیر تنها بیعت با حضرت علی (علیه‌السلام) نبود؛ بلکه بيعت با همه امامان معصوم (علیهم‌السلام) از امام على (علیه‌السلام) تا حضرت قائم آل محمد (عجل‌الله‌تعالى‌فرجه‌الشريف) بوده است.
جمع حاضران با دستور خدا به امامت همه امامان اعتراف كردند و سپس چون امام على (علیه‌السلام) در جمع حاضران، حضور داشت با آن حضرت بيعت كردند كه رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «معاشر الناس! انكم اكثر من ان تصافقونى بكف واحد، …»؛ اى مردم! جمعيت شما بيشتر از آن است كه بتوانید با دست خود با من در اين صحرا بيعت كنيد، پس از طرف خدا امر داده شدم كه از شما اقرار بگيرم نسبت به ولايت على (علیه‌السلام) و امامت امامان پس از او كه فرزندان من و على هستند[8].
زنان و بیعت در روز غدیر
در تاریخ اسلام، جایگاه واقعی زنان در برخی مقاطع زمانی به شکلی برجسته‌تر نمایان می‌شود. یکی از این دوران‌های مهم و سرنوشت‌ساز، عید غدیر است. در این رویداد تاریخی که حدود چهارده قرن پیش رخ داد، زنان نیز به طور مستقیم و در قالب عملی مشابه با رأی‌گیری، با جانشین تعیین شده از جانب خداوند پیمان بستند.
در جریان واقعه غدیر، رسول گرامی اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) شخصاً به حضرت علی (علیه‌السلام) فرمان دادند تا زمینه بیعت زنان را مهیا ساخته و از ایشان نیز تعهد و وفاداری بگیرند.
در بحارالأنوار آمده است که پیامبر اکرم (صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله) دستور دادند تا زنان هم با حضرت علی (علی‌السلام) بیعت کنند و به عنوان «امیرالمؤمنین» به ایشان سلام کنند و به حضرتش تبریک و تهنیت بگویند. نبی مکرم اسلام (صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله) این دستور را درباره همسران خویش مؤکد داشتند. براى این منظور دستور دادند تا ظرف آبى آوردند، و پرده‌اى بر روى آن زدند؛ به طورى که زنان در آن سوى پرده با قرار دادنِ دستِ خود در آب، و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در سوی دیگر دست خود را در آب بگذارند و با آن حضرت بیعت کنند؛ و بدین صورت بیعت زنان هم انجام گرفت[9].
در منابع شیعه و سنی درباره بیعت زنان در روز غدیر آمده است که در غدیر، حدود هزار و هفتصد زن از جمله حضرت صدیقه کبری (علیهاالسلام) و همسران پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) با امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بیعت نمودند.
نکته قابل توجه این است که پس از رحلت پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، اگرچه بسیاری از بیعت‌کنندگان غدیر پیمان شکستند، اما اغلب عهدشکنان مردان بودند. زنانی که با علی (علیه‌السلام) بیعت کرده بودند، غالباً بر عهد خود استوار ماندند.
دفاع جانانه حضرت زهرا (علیهاالسلام) از بیعت غدیر بر همگان آشکار است. در کنار ایشان، بانوانی چون ام‌ایمن صحابی و آزاد شده پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، نیز بر پیمان خود پایدار ماندند. او در برابر اجبار علی (علیه‌السلام) به بیعت با ابوبکر، شجاعانه اعتراض کرد و خلفا را منافق خواند. همچنین، در ماجرای غصب فدک، به همراه امام علی (علیه‌السلام) شهادت داد که نبی خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فدک را به حضرت فاطمه (علیهاالسلام) بخشیده است. ام‌سلمه همسر پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نیز از بیعت کنندگان در روز غدیر و از دیگر مدافعان حضرت علی (علیه‌السلام) در برابر ابوبکر بود و مهاجرین و انصار را به حمایت از ایشان فرا خواند. این حمایت، محرومیت یک‌ساله او از مستمری را در پی داشت.
سخن آخر
بررسی مستندات تاریخی نشان می‌دهد که بیعت در روز غدیر، فراتر از یک اعلام عمومی برای ولایت است. این بیعت عملی تعهدآور از سوی حاضران به امامت حضرت علی (علیه‌السلام) و یازده امام پس از ایشان می‌باشد. حضور گسترده صحابه پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و ویژگی‌های منحصر به فرد این اجتماع بزرگ، بر اهمیت این رویداد تأکید دارد.
تحلیل روایات مربوط فرمان الهی به پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) برای گرفتن بیعت از زنان و مردان، نشان‌دهنده قطعیت این واقعه و تثبیت امامت حضرت علی (علیه‌السلام) است. اگرچه در طول تاریخ، تفسیرهای متفاوتی از این واقعه ارائه شده است، اما اصل وقوع بیعت در روز غدیر و اهمیت آن در منابع معتبر شیعه و سنی به ثبت رسیده است. این واقعه، نه تنها یک رویداد تاریخی است؛ بلکه مبنایی برای اعتقادات شیعیان مبنی بر تعیین جانشین و امامت دوازده امام معصوم (علیهم‌السلام) از سوی خدا برای مسلمانان در طول تاریخ بوده است.
[1] . الاحتجاج، ج۱، ص۱۳۳.
[2] . امیرالمؤمنین به معنای امیر، فرمانده و رهبر مسلمانان است.( دایرةالمعارف تشیع، ۱۳۶۸ش، مدخل امیرالمؤمنین، ج۲، ص۵۲۲. ) شیعیان معتقدند این وصف تنها باید برای امام علی(ع) به کار رود و بنابر روایاتی، از کاربرد آن برای دیگر امامان معصوم هم خودداری می‌کنند. (وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۶۰۰).
[3] . الارشاد شیخ مفید، ج ۱، ص ۲۳۷.
[4] . مسند احمد بن حنبل، ج 4، ص281.
[5] . الارشاد شیخ مفید، ج ۱، ص ۲۳۹.
[6] . بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر، ص۳۸.
[7] . الغدیر، ج۱، ص۲۷۱.
[8] . غدیر شناسی، محمد دشتی.
[9] . بحارالأنوار، ج ۲۱، ص ۳۸۸.