یاد خدا
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
انسان مؤمن همیشه باید در پی بهتر کردن رابطه‌اش با خدای خویش باشد. یکی از راههای ارتباطی بین انسان و پروردگار متعال، ذکر است. یاد خدا جایگاه ویژه‌ای در ارتباط انسان با خداوند دارد. در آیات قرآن کریم و روایات اهلبیت (ع) آثار فراوانی برای ذکر و یاد خدا بیان شده است. اما در این موضوع سوالاتی پرسیده می‌شود و نکاتی وجود دارد از جمله:
- ذکر خدا به چه معنایی است؟
- ذکر و توجه به خداوند چه آثاری برای انسان دارد؟
- موارد «ذکر کثیر» چیست؟
- هنگام ذکر و یاد خدا چگونه دچار عُجب نشویم؟
این مقاله ضمن پاسخ به سوالات ذکر شده جایگاه ذکر الله را در ارتباط انسان با خدای سبحان از نظر قرآن و روایات تبیین میکند.
چکیده
- خداوند دائماً به انسان نگاهی محبت‌آمیز دارد و لازم است تا آدمی مراقب باشد تا حجاب شهوت، غضب و زرق و برق دنیا او را از یاد خدا باز ندارد.
- قرآن کریم فرموده همۀ موجودات عالم به تسبیح و تقدیس خداوند مشغول هستند. بنابراین اگر انسان دائم تسبیح خدا بگوید در خط عمومی جریان عالم قرار خواهد گرفت و اگر غفلت کند از قافلۀ جهان عقب می‌ماند.
- در روایات، «ذکر الله» از بهترین اعمال ذکر شده است و مراد از آن هم صرفاً ذکر زبانی نیست، بلکه منظور آن است که به او توجه داشته باشیم و اگر در چیزی امر خدا وارد شد، بدان عمل كنیم و هر گاه دربارۀ چيزى نهى خدا وارد شد، آن را ترک کنیم.
- قرآن کریم درباره مناسک مختلف در شریعت محدوده معین کرده است مانند حج، روزه، نماز، اما تنها درباره یک موضوع حدی مشخص نکرده و درباره آن به کثرت سفارش کرده است و آن ذکر و توجه به خداوند است.
- در روایات مواردی چون ذکر و یاد خدا در خلوت، صد بار یادکردن خدا در روز و تسبیح حضرت زهرا (س) از ذکر کثیر به شمار آمده است.
- بر اساس آیات و روایات «ذکر الله» آثاری دارد که عبارت‌اند از: آرامش، دوری از لغو، لذت، همنشینی با خدا، دوری از شهوات ناهنجار، شرافت یافتن و … .
- قرآن کریم یکی از حالات خردمندان را توجه دائمی به خدای متعال و افعال و صفات او بیان کرده است که نشان از اهمیت ذکر است.
- انسان باید با تلاش و تمرین به کثرت ذکر دست یابد. بر اساس روایات هر کس به یاد خدا مشغول باشد، خدا یاد او را پاکیزه میکند یعنی او را در میان مردم ناموَر و خوش‌آوازه می‌گرداند.
- در ذکر خدا لازم است انسان به این نکته مهم توجه داشته باشد که او در محضر خداست و خداوند است که دائم به او نظر لطف و محبت دارد و از این رو است که او به یاد خدا توفیق یافته، درنتیجه جا ندارد انسان دچار عجب و ریا شود.
- نماز بالاترین ذکر و راه توجه به خدا و ذکری رسمی است که در آن، خداوند انسان را دعوت کرده و به حضور خود فراخوانده است.
یاد خدا
ذکر خدا یکی از راههای ارتباط بین ما با خداوند است. در مبانی اسلامی آثار فراوانی برای ذکر و یاد خدا بیان شده است.
توجه دائمی خدا به بندگان
اما بهتر است ابتدا باید به این نکته اشاره کنیم که خداوند متعال دائم به بندگانش توجه دارد و این توجه با محبت او همراه است، یعنی دائم با نظر لطف به بندگان خود نگاه میکند. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:
«أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرىٰ».[1]
آیا ندانست که خداوند می‌بیند؟!
در احادیث وارد شده از معصومان (ع) نیز به ما گفته شده است که خدا را به گونه‌ای عبادت کنید که گویی او را می‌بینید. پیامبراکرم (ص) در این خصوص می‌فرماید:
يا اباذرّ اُعبُدُ اللهَ کاَنَّکَ تَراهُ فَإِنْ كُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَرَاكَ.[2]
ای ابوذر، آن‌گونه خدا را پرستش کن که گویا او را می‌بینی. [چرا که] اگر تو او را نمی‌بینی او تو را می‌بیند.
مهم آن که این نگاه از سرِ نگاه لطف است. مگر آن که ما کاری انجام داده باشیم که خداوند نگاه لطف خود را از ما بردارد. خداوند متعال بارها در قرآن کریم به فضل و لطف خود به بندگانش سخن رانده است.
«وَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَشْكُرُونَ».[3]
و حقّا که پروردگار تو دارای فضلی (بزرگ) بر مردم است، و لکن بیشترشان سپاس نمی‌گزارند.
خدواند مداوم به ما نظر لطف دارد، آیا نمی‌سزد ما هم تا جایی که در توان داریم به او توجه کنیم؟
ذکر همه موجودات عالم
موجودات عالم، همه در حال تسبیح و تقدیس خداوند، و همواره در محضر او هستند. در دورۀ دنیا ما به حجاب شهوت، حجاب غضب و حجاب زرق و برق دنیا که باعث غفلت ما از خدا می‌شود گرفتاریم، درحالی‌که موجودات دیگر به این صورت نیستند.
«تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ».[4]
آسمان‌های هفت‌گانه و زمین و هر کس که در آنهاست او را تسبیح می‌گویند و هیچ چیزی نیست مگر آن که با ستایش او را تسبیح می‌گوید، و لکن شما تسبیح آن‌ها را نمی‌فهمید.
مفسران از این آیه چنین استفاده کرده‌اند که موجودات عالم، همه دارای ادراک و شعور هستند ولی ما از درک آن ناتوانیم. توجه به این دو نکته اهمیت ذکر و یاد خدای رحمان را روشن می‌سازد؛ از طرفی خدای متعال در همه حال با لطف و محبتش به یاد ماست که با این وصف شایسته نیست از چنین محبوبی غافل شویم و از طرف دیگر همۀ عالم دائم در یاد او هستند و او را تسبیح و تقدیس می‌کنند؛ اگر ما نیز دائم تسبیح‌گوی او باشیم در جریان عمومی عالم شرکت داشته‌ایم و اگر غافل شویم از این جریان زیبا دور مانده‌ایم.
ذکر و یاد خدا بهترین عمل
دیگر این که احادیث، ذکر الله را جزء بهترین اعمال یاد کرده‌اند. جارود بن ابی مُنذر از حضرت امام صادق (ع) نقل میکند:
سَيِّدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثَةٌ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ حَتَّى لَا تَرْضَى بِشَیْءٍ إِلَّا رَضِيتَ لَهُمْ مِثْلَهُ وَ مُوَاسَاتُكَ الْأَخَ فِي الْمَالِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ لَيْسَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ فَقَطْ وَ لَكِنْ إِذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَیْءٌ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ أَخَذْتَ بِهِ أَوْ إِذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَیْءٌ نَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ تَرَكْتَهُ.[5]
سَرور اعمال سه چيز است: انصاف دادن به مردم از خود، تا آنجا كه هرچه خشنودت کند همان را برای مردم بخواهی، و مواسات نمودن با برادران در مال و یاد خدا در هر حال، و آن فقط گفتن سُبْحانَ الله، وَالحَمْدُ لله، وَلا اِلهَ اِلاَّ الله وَالله اَکبَرُ نیست، بلکه هرگاه چیزی برای تو روی دهد که از خداوند در آن به تو امری رسیده است بدان عمل كنى و چون نهى او به تو رسید، آن را ترك كنى».
این مفهوم حقیقی ذکر الله است. ذکر خدا جریان و روالی جاری در تمام عالم خلقت است، همه در ذکر خدا هستند، اگر ما هم بخواهیم نورانیت قلبمان تأمین شود، می‌باید همواره به یاد خدا باشیم.
آثار ذکر و یاد خدا
ذکر خداوند برای گویندۀ آن فضیلت و آثاری در پی دارد. آیۀ زیر به یکی از بهره‌ها و آثار مهم ذکر خدا که همان آرامش درونی است اشاره میکند.
«الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبهمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ».[6]
همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرامش می‌یابد، آگاه باشید که تنها به یاد خدا دل‌ها آرام می‌یابد.
آرامش از اموری است که امروزه در دنیا بسیار مطرح است و همه به نحوی به دنبال آن هستند. آرامش به داشتنِ ثروت و نداشتن آن هم مربوط نیست، برای بسیاری از افرادی که ثروت مادی فراوانی دارند و از لحاظ مادی تأمین هستند نیز، آرامش گمشدۀ آن‌ها است. آرامش در سایۀ ارتباط قلبی انسان با خدا ایجاد می‌شود. از این‌رو قرآن در آیۀ زیر انسان را به حفظ این رابطه توجه می‌دهد.
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ».[7]
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، مبادا اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل کنند و به لهو بیندازد! آنان که چنین کنند، خود زیانکارانند.
اگر با فرزند و دارایی و سایر امور دنیایی به گونه‌ای سلوک کنیم که ما را به غفلت از خدا ببرند، بدون شک دچار خسران شده‌ایم. قرآن کریم در توصیف بزرگ‌مردانی که به خانۀ اهلبیت (ع) رفت و آمد دارند و پیرو راستین آن خاندان‌‌اند می‌فرماید:
«رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إيتاءِ الزَّکاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ».[8]
مردانی که هیچ تجارت و خرید و فروشی آن‌ها را از یاد خدا و برپا کردنِ نماز و پرداختنِ زکات مشغول نمی‌کند، آن‌ها از روزی می‌ترسند که دل‌ها و دیده‌ها در آن پریشان و دگرگون است.
نکته‌‌ای در این آیه است که نباید به سادگی از کنار آن گذشت و آن این که تا زمانی‌که انسان به یاد خدا نباشد، در لهو فرو رفته است. درباره ذکر و آثار آن به چند روایات توجه کنیم. حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) می‌فرماید:
الذِّكْرُ لَذَّةُ الْمُحِبِّينَ.[9]
ذكر خدا، لذت محبان و دوستداران الهى است.
کسانی که خدا را دوست دارند، طبیعتاً از یاد خدا لذت می‌برند. اگر کسانی که اهل نماز هستند را در هنگام نماز خواندن بنگریم، درمی‌یابیم که از نماز چنان لذتی می‌برند که شاید از هیچ‌چیز دیگری آن لذت را نبرند. ذکر الله لذت دارد، اما انسان باید اندکی در این وادی وارد شود تا لذت‌های آن را دریابد. حضرت امیرالمؤمنین، امام علی (ع) می‌فرماید:
الذِّكْرُ مُجَالَسَةُ الْمَحْبُوبِ.[10]
ذکر همنشينى با محبوب است.
و امام زین العابدین (ع) می‌فرماید:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنَا مِنَ الَّذِينَ اشْتَغَلُوا بِالذِّكْرِ عَنِ الشَّهَوَاتِ.[11]
خدايا، بر محمد و آل محمد درود فرست و ما را از كسانى قرار ده كه با ياد تو از خواهش‌هاى نفسانى باز ماندند.
کسانی که با ذکر میانه‌ای ندارند در اوقات فراغتی که پیدا می‌کنند، شیطان ذهن آن‌ها را مدیریت میکند و به سمت شهوات نفس یا گاهی غضب و انتقام می‌کشاند. اما کسی که به یاد خدا باشد، ذهنش را فقط، به خدا متوجه می‌سازد. معنی زیاد یاد کردنِ خدا این است که ذهن خود را مدیریت کنیم، تا شیطان آن را مدیریت نکند و گرفتار وسوسه نسازد. دائم به یاد خدا بودن، برون‌رفتی است از دامِ شیطان و وسوسه‌های او. در دعای زیر به برخی از آثار و فواید ذکر برای گویندۀ آن اشاره شده است.
يَا مَنْ ذِكْرُهُ شَرَفٌ لِلذَّاكِرِينَ، يَا مَنْ شُكْرُهُ فَوْزٌ لِلشَّاكِرِينَ.[12]
ای که یادت شرف یادکنندگان است، و شکرت مایۀ کامروایی شکرگزاران.
کثرت ذکر
در قرآن کریم تنها یک عبادت است که دربارۀ آن توصیه به کثرت شده است و آن «ذکر الله» است، در حالی که برای سایر عبادات زمان معین میکند. برای مثال روزه در ایام ماه مبارک رمضان واجب است یا برای نماز اوقاتی خاص را مشخص کرده است. همچنین محدوده فریضه حج ماه ذی‌الحجة است، اما دربارهٔ ذکر الله می‌فرماید:
«وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».[13]
خدا را بسیار یاد کنید، شاید رستگار گردید.
از این موضوع به روشنی دریافته می‌شود که قرآن کریم ما را به کثرت ذکر دعوت میکند، در حالی که عبادات هر یک اندازه‌ای دارند. گفتنی است که از آن سو گناهی هم در قرآن با لفظ کثیر ذکر شده است که ما را از آن نهی کرده‌اند و آن، سوء ظن به اهل ایمان است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجتَنِبوا كَثيرًا مِنَ الظَّنِّ».[14]
روایات نیز دربارۀ ذکر کثیر فراوان سخن گفته‌اند. پیامبراکرم (ص) می‌فرماید:
عَلَيْكَ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ ذِكْرِ اللَّهِ كَثِيراً َإِنَّهُ ذِكْرٌ لَكَ فِي السَّمَاءِ وَ نُورٌ لَكَ فِي الْأَرْضِ.[15]
بر تو باد تلاوت قرآن و فراوان ياد کردنِ خدا؛ زيرا ذکر خدا موجب ذکر تو توسط ملائکه در آسمان می‌شود و در زمين هم برای تو نور است.
حضرت امام صادق (ع) نیز فرمودند:
لمّا سُئلَ: مَن أكرَمُ الخَلقِ عَلى اللّه؟ قال :أَكْثَرُهُمْ ذِكْراً لِلهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ.[16]
در پاسخ به اين سؤال كه گرامى‌ترين انسان نزد خدا كيست؟، فرمود: كسى كه بيش از همه به ياد خدا باشد و به فرمان او عمل كند.
در پاره‌ای روایات چند چیز را از ذکر کثیر دانسته‌اند. حضرت امیرالمؤمنین، امام علی (ع) می‌فرماید:
مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ فِي السِّرِّ فَقَدْ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً.[17]
هر كس خداى متعال را در نهان ياد كند قطعاً خدا را بسيار ذكر کرده است.
نیز حضرت امام صادق (ع) می‌فرماید:
إِذَا ذَكَرَ الْعَبْدُ رَبه فِي الْيَوْمِ مِائةَ مَرَّةٍ كَانَ ذَلِكَ كَثِيراً.[18]
چنانچه بنده در روز صد بار پروردگارش را ياد كند، اين، ذکرِ كثير است.
کسی که از آغاز روز از هنگامی که به بیرون پا می‌گذارد، تلاش کند همواره خدا را به یاد آورد. با گناهی روبرو می‌شود، با یاد خدا از آن دوری کند. به یاد خدا کار خیر انجام دهد. به گونه‌ای که صدبار یاد خدا در ذهنِ او نقش ببندد و به امر و نهی خدا عمل کند به فرمایش معصوم و کلام خدا به ذکر کثیر جامۀ عمل پوشانیده است، هر چند این مقدار زیاد نیست و این دشواری خاصی ندارد. این یک راهکار برای «ذکر کثیر» است که قرآن دربارۀ آن فرموده است: «وَ اذكُرُوا اللَّـهَ كَثيرًا». حضرت امام صادق (ع) می‌فرماید:
تَسْبِيحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ (س) مِنَ الذِّكْرِ الْكَثِيرِ الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً».[19]
تسبيحات حضرت زهرا (س)، از مصادیق ذكر كثير است كه خداوند در قرآن کریم مي‌فرمايد: «خدا را زياد ياد كنيد».
اگر تسبیحات حضرت زهرا (س) را بعد از هر نماز ذکر کنیم، در هر وعده دست‌کم یکبار ذکر کثیر را انجام داده‌ایم. جالب است که مجموعه ذکر با تسبیح حضرت زهرا (س) صد بار است که صد بار خدا یاد می‌شود و طبق روایتی که ذکر شد صدبار مصداق ذکر کثیر است. حضرت امیرالمؤمنین، امام علی (ع) نیز می‌فرماید:
الْمُؤْمِنُ دَائِمُ الذِّكْرِ كَثِيرُ الْفِكْرِ.[20]
مؤمن پيوسته به ياد خداست و بسيار مى‌انديشد.
و در دعای کمیل نیز چنین می‌خوانیم:
أَسْأَلُكَ بِحَقِّكَ وَ قُدْسِكَ وَ أَعْظَمِ صِفَاتِكَ وَ أَسْمَائِكَ أَنْ تَجْعَلَ أَوْقَاتِي مِنَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ بِذِكْرِكَ مَعْمُورَةً.[21]
پروردگارا، از تو درخواست می‌کنم به حقّت و قدست و بزرگ‌ترین صفات و نام‌هایت که همۀ اوقاتم را از شب و روز به یادت آباد کنی.
قرآن کریم در آیۀ زیر یکی از ویژگی‌های «اولو الالباب» را بسیار ذکر کردن خدا برشمرده است.
«إِنَّ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ * الَّذينَ يَذْکُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلیٰ جُنُوبهمْ وَ يَتَفَکَّرُونَ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ».[22]
حقّا که در آفرینش آسمان‌ها و این زمین و آمد و رفتِ شب و روز نشانه‌هایی است [از قدرت و علم و حکمت خدا] برای صاحبان عقل و خردِ ناب. آنان که خدا را ایستاده و نشسته و [خفته] بر پهلوهای خود یاد می‌کنند، و در آفرینشِ آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند؛ پروردگارا، این [دستگاه عظیم] را بیهوده نیافریدی، تو از بیهودگی منزهی، پس ما را از عذاب آتش ایمن بدار.
یاد خدا در همه حالات
پاره‌ای مواقع و یا حالاتی هست که انسان ممکن است از یاد خدا شرم کند. گاهی این حالت ممکن است درونی باشد و گاهی بیرونی و مربوط به شرایط مکانی که در آن به سر می‌برد. در یکی از مناجات‌ها حضرت موسی (ع) به خدا عرض میکند:
يَا رَبِّ إِنِّي أَكُونُ فِي حَالٍ أُجِلُّكَ أَنْ أَذْكُرَكَ فِيهَا.[23]
پروردگارا، گاهی من در حالت‌هايى هستم كه تو را بزرگ می‌دارم و شرم می‌كنم از اينكه در آن حال تو را یاد کنم.
از جانب خداوند متعال چنین خطاب رسید:
يَا مُوسَى اذْكُرْنِي عَلَى كُلِّ حَالٍ.[24]
اى موسى، در هر حالی [كه هستی] مرا یاد کن.
محض مثال، در شب زفاف نیز وارد شده است که انسان به یاد خدا باشد. سفارش شده که عروس و داماد در آن شب دو رکعت نماز بخوانند و دعا کنند، و در دعای خویش از خداوند فرزند صالح بخواهند. در خصوصِ هنگامی که ارتباطی میان زن و شوهر برقرار می‌شود نیز دعاهایی وارد شده است. همچنین است زمان‌ها و مکان‌های دیگر و ساعات مختلف شبانه‌روز به عبارتی انسان بایستی در همه حال به یاد خدا باشد. حضرت امام صادق (ع) در این باره می‌فرماید:
ذِكْرَ اللَّهِ حَسَنٌ عَلَى كُلِ حَالٍ.[25]
یاد خدا در هر حالتی زیبا است.
در احادیث ائمۀ معصومین (ع) دربارۀ ذاکران مطالب بسیاری گفته شده است. حضرت امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید:
مَنِ اشْتَغَلَ بِذِكْرِ اللَّهِ طَيَّبَ اللَّهُ ذِكْرَهُ.[26]
هر كه به ياد خدا مشغول باشد خداوند او را خوش‌نام گرداند.
مشهور است که بشر حافی روی زمین کاغذی دید که بر روی آن اسم خدا نوشته شده بود. آن را برداشت و شست، سپس خشک کرد و آن را معطر کرد و در جای مناسبی گذاشت. شب هنگام در عالم خواب دید که به او گفتند: «طَيَّبتَ إسمَنَا فَنَحنُ نَطيب اسمُكَ فِی الدُّنيا وَ الآخِرَة؛ تو نام ما را پاکیزه کردی ما هم نام تو را در دنیا و آخرت پاکیزه گردانیم». [27]
حضرت امام علی (ع) می‌فرماید:
عَلَيْكَ بِذِكْرِ اللَّهِ فَإِنَّهُ نُورُ الْقُلُوبِ.[28]
بر تو باد ذکر خدا که [در] آن، روشنایی دل‌هاست.
مسلماً با تمرین می‌توان به کثرت ذکر رسید. در متن حدیثی از حضرت امام صادق (ع) حالات قلب انسان به کلمه تشبیه شده‌اند و برای آن، چهار حالت فتحه، ضمه، کسره و وقف تصور شده است.
إعرابُ القُلوبِ أربَعةُ أنواعٍ: رَفْعٌ و فَتْحٌ و خَفْضٌ و وَقْفٌ، فرَفعُ القلبِ في ذِكرِ اللّه و فَتحُ القلبِ في الرِّضا عنِ اللّه و خَفضُ القلبِ في الاشتِغالِ بغَيرِ اللّه و وَقفُ القلبِ في الغَفلَةِ عنِ اللّه.[29]
اِعراب دل‌ها چهار گونه است: رفع و فتح و خفض و وقف. رفع و اوج‌گیری قلب انسان در ياد خداست. فتح و گشایش قلب در خشنودى از خداست. خفض و پایین آمدن قلب در پرداختن به غير خدا و وقف و ایستایی آن در غفلت از خداست.
اوج‌گیری قلب انسان هنگامی است که به یاد خدا باشد. گشایشِ آن زمانی است که انسان از خدا راضی باشد. ایستایی قلب در غفلت از خداست و اُفول آن در اشتغال به غیر خدا، به‌ویژه اشتغال به چیزی که خداوند دوست ندارد، مثلاً انسان بخواهد از تصور معصیت لذت ببرد. ممکن است با این کار گناه پای انسان ننویسند اما به طور حتم ظلمتی در قلب او به وجود خواهد آورد.
راهکار ذکر
چگونه باید خدا را به یاد آوریم؟ در کتاب مصباح الشریعه درباره چگونگی ذکر خدا متن زیر را از حضرت امام جعفر صادق (ع) نقل می‌نماید:
وَ اجْعَلْ ذِكْرَ اللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَجْلِ ذِكْرِهِ تَعَالَى إِيَّاكَ فَإِنَّهُ ذَكَرَكَ وَ هُوَ غَنِيٌّ عَنْكَ فَذِكْرُهُ لَك أَجَلُّ وَ أَشْهَى وَ أَثْنَى وَ أَتَمُ مِنْ ذِكْرِک وَ مَعْرِفَتُکَ بِذِكْرِهِ لَكَ تُورِثُكَ الْخُضُوعَ وَ الِاسْتِحْيَاءَ وَ الِانْكِسَارَ وَ يَتَوَلَّدُ مِنْ ذَلِکَ رُؤْيَةُ كَرَمِهِ وَ فَضْلِهِ السَّابِقِ وَ تَصْغُرُ عِنْدَ ذَلِکَ طَاعَتُکَ وَ إِنْ كَثُرَتْ فِي جَنْبِ مِنَّتِهِ وَ تَخْلُصُ لِوَجْهِهِ وَ رُؤْيَتُکَ ذِكْرَکَ لَهُ تُورِثُکَ الرِّيَاءَ وَ الْعُجْبَ وَ السَّفَهَ وَ الْغِلْظَةَ فِي خَلْقِهِ وَ اسْتِكْثَارَ الطَّاعَةِ وَ نِسْيَانَ فَضْلِهِ وَ كَرَمِه لَا تَزْدَادُ بِذَلِکَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى إِلَّا بُعْداً.
و به هنگام یاد کردن خدا توجه داشته باش که او تو را می‌بیند و یاد میکند و به تو توجه مهربانانه دارد؛ او همواره تو را یاد میکند در حالی که از تو بی‌نیاز است و ذکر و یاد او از تو، بسی با شکوه‌تر، خوش‌تر، والاتر، کامل‌تر، و دیرینه‌تر از ذکر و یاد تو از اوست و پیش از آن که تو ذکرش کنی، او به یاد تو بوده است.
دانستن و توجه به این نکته که او دائماً به یاد تو است، موجب پدیدار شدن خضوع و حیا و شکستگی در تو می‌شود، وجود این حالت در تو سبب می‌شود تا بتوانی کرم و فضل ازلی‌اش را بنگری و عبادت و طاعتت را اگر چه بسیار باشد در مقایسه با منت و لطف او، بسیار ناچیز حساب کنی، در این صورت، عبادتت در پیشگاهش خالص می‌گردد. اما اگر تو خودت را دیدی که در یاد خدا هستی، ریا و خودپسندی و سفاهت و خشونت نسبت به خلق و همچنین زیاد شمردن طاعت و بندگی و فراموشی فضل و کرم او بر تو عارض می‌شود که جز دوری از خدا حاصلی ندارد و جز بیگانگی با او ثمری ندهد.
پس خداوند مدام به یاد ماست و زودتر از آن که ما به یاد او باشیم، او به یاد ماست. حتی زمانی که گناه می‌کنیم او به ما نگاه میکند و حتی با نظر لطف می‌خواهد ما را نجات دهد. اگر همواره این نگاه را داشته باشیم، عبادتمان در برابر لطف او در نظر ما کوچک به حساب می‌آید. در ادامه حدیث این مطلب را بیشتر توضیح می‌دهند:
فَمَن أرادَ أن يَذكرَ اللّهَ تعالى فَلْيَعلَمْ أنَّهُ ما لَم يَذكُرِ اللّهُ العَبدَ بالتوفيقِ لِذِكرِهِ لا يَقدِرُ العَبدُ عَلى ذِكرِهِ.[30]
بنابراين، هركه مى‌خواهد خداوند متعال را ياد كند بايد بداند كه تا خداوند به بنده‌اش توجه نکند که توفیق یاد خود را به او بدهد، بنده قادر به ذكر و ياد او نخواهد بود».
چه بسا که فردی دو رکعت نماز می‌خواند و جاهلانه می‌پندارد که عجب عبادتی انجام دادم! و گویی منتظر است در عوض عبادتش بر او وحی نازل شود. اما غافل است از این که همین توفیق عبادت را نیز خدا به او عنایت کرده است. اگر عطا و عنایت خدا نبود هرگز به همین دو رکعت نماز نیز موفق نمی‌شد. بدین علت بسیار باید در دعاهای خود از خدا بطلبیم که خدایا، قلب ما را به ذکر خود بدان گونه که خشنودی آباد کن.
بالاترین ذکر و توجه به خدا نماز است. نماز ذکری رسمی است که خداوند ما را به آن دعوت کرده و به حضور فراخوانده است، وقتی خدا دعوت‌کننده باشد خود او نیز از مهمان پذیرایی میکند. پس تردید نیست که بالاترین ذکر، نماز است. برخی این شبهه را مطرح می‌کنند که ما احتیاجی به نماز نداریم و به صورت دیگری با خدا ارتباط برقرار می‌کنیم و دلیلی برای خواندن نماز نداریم این، القایی شیطانی است.
چنین چیزی ناممکن است که کسی دعوت خدا را رد کند و بدان توجهی نکند، بعد به هر صورتی که خواست با خدا ارتباط برقرار کند و خدا عبادت او را قبول کند. خدای رحمان به حضرت موسی (ع) به هنگام رسیدن به مقام رسالت فرمود: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكري».[31] نماز را به یاد من به پای دار. آیا حضرت موسی (ع)در حالت عادی به یاد خدا نبودند که فرمان ربوبی او را به اقامه نماز فرا می‌خواند!؟ پس معلوم می‌شود نماز ذکر ویژه‌ای است و آثار نورانیت و قرب به خداوند در آن بسیار است. باشد که خداوند ما را به دوام ذکر و توجه بیشتر به نماز موفق بدارد.
[1]. سورۀ علق، آیهٔ 14.
[2]. الأمالی (طوسی)، ص526.
[3]. سورۀ نمل، آیۀ 73 و همین مضمون با کمی تفاوت در سورۀ غافر، آیهٔ 61 آمده است.
[4]. سورۀ اسراء، آیهٔ 44.
[5]. الکافی، ج2، ص144.
[6]. سورۀ رعد، آیهٔ 28.
[7]. سورۀ منافقون، آیهٔ 9.
[8]. سورۀ نور، آیهٔ 37.
[9]. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 189، ح 3649.
[10]. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ، ص 189، ح 3647.
[11]. بحارالأنوار، ج94، ص127.
[12]. بحارالأنوار، ج91، ص394.
[13]. سورۀ جمعه، آیهٔ 10.
[14]. سورۀ حجرات، آیۀ 12.
[15]. الخصال، ج2، ص525.
[16]. وسائل الشيعة، ج7،ص156.
[17]. بحارالأنوار، ج90، ص342.
[18]. بحار الأنوار، ج 90، ص 160.
[19]. الکافی، ج2، ص500.
[20]. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 90، ح 1533.
[21]. إقبال الأعمال، ج2،ص709.
[22]. سورۀ آل عمران، آیات 190 و 191.
[23]. التوحید (للصدوق)، ص182.
[24]. همان.
[25]. وسائل الشيعة، ج1، ص311.
[26]. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 188 .
[27]. تفسیر مفاتیح الغیب، ج22، ص14.
[28]. عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص: 335.
[29]. بحارالأنوار، ج67، ص405.
[30]. مصباح الشریعه، ص56.
[31]. سورۀ طه، آیۀ 14.
عالی بود، تشکر از زحماتتون بابت تهیه این احادیث، انشالا دراین دنیا و آخرت عاقبت به خیر شوید
با سلام و احترام
از لطف شما سپاسگزاریم