فضیلت کسب روزی حلال
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
کسب روزی حلال به قدری اهمیت دارد که پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند کسی که در راه کسب روزی برای خانواده‌اش تلاش می‌کند مانند مجاهد در راه خدا است. در این مقاله به بررسی فضیلت و اهمیت کسب روزی حلال می‌پردازیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- وظیفه اقتصادی مرد در خانواده
- فضیلت کسب روزی حلال
- نکوهش از تنبلی در کسب در روایات
- گشاده دستی در خانواده
- رعایت اصل اعتدال در هزینه
- آموزش‌های اقتصادی به فرزندان
چکیده
- قوّام به معنی سرپرست به کسی گفته می‌شود که باری بر دوش اوست. قوّامیّت برای مرد مسئولیّت‌آور است. که اولین آن تأمین اقتصاد و معیشت خانواده است.
- روزی بندگان در دست خدا است لکن مردان باید در این راه تلاش کنند و روزی که خداوند برای خانواده او مقرر کرده را کسب کنند، چرا که خداوند آنها را وسیله تأمین نیازهای خانواده قرار داده است. در فرهنگ اسلامی کسب روزی و هزینه‌کردن آن برای خانواده عبادت است.
- فضیلت کسب روزی حلال: طبق حدیث پیامبر (ص) کسی که در راه به دست آوردن روزی خانواده، رنج و سختی را تحمّل کند مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند.
- نکوهش از تنبلی در کسب روزی: امام صادق (ع) فرموده‌اند که اگر کسی در کسب روزی و امرار معاش خود تنبلی کند، در امور دنیا خیری نصیب او نخواهد شد.
- سفارش به گشاده‌دستی: امام سجاد (ع) فرموده‌اند که خدا از کسی راضی‌تر خواهد بود که برای خانواده خود گشادگی و رفاه بیشتری بیاورد.
- رعایت اصل اعتدال: طبق آیات قرآن بندگان خوب خدا وقتی بخواهند در زندگی هزینه کنند، نه زیاده روی و اسراف می‌کنند نه کوتاهی می‌کنند و خساست می‌ورزند. بلکه همیشه حدّ اعتدالی را برمی‌گزینند.
- آموزش‌های اقتصادی به فرزندان:
- پدر و مادر ابتدا باید خود مسائل اقتصادی خانواده را همانگونه که در آیات و روایات اسلامی آمده است رعایت کنند و سپس آنها را به فرزندان خود نیز آموزش دهند.
- باید راه کسب روزی حلال و توسعه‌دادن و ایجاد رفاه برای خانواده را به پسران و اندازه نگه‌داشتن در هزینه‌های زندگی و دوری از اسراف را به دختران آموخت.
- در امور اقتصادی فضای خانه باید فضای تقوا، سخاوت و عمل به رضای خدا باشد.
مسئولیت مردان
قرآن کریم در آیه 34 سوره نساء می‌فرماید:
«الرِّجالُ قَوّامونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّـهُ بَعضَهُم عَلى بَعضٍ وَ بِما أَنفَقوا مِن أَموالِهِم»
مردان، سرپرست امور زنان [و خانواده خویش] هستنند. به خاطر برتری‌هایى که خداوند براى بعضى نسبت به بعضى قرار داده است و به خاطر آن که از اموالشان، هزینه زندگی را بپردازند.
قوّامیّت مسئولیّت‌آور است و این مسئولیّت باید در حوزه‌هایی تعریف شود. یکی از این حوزه‌ها تأمین اقتصاد همسر و فرزندان یعنی اقتصاد خانواده است.
کسب روزی برای تأمین اقتصاد خانواده
در واقع بار اقتصاد منزل بر دوش مرد است. هرچند تأمین رزق و روزی و معیشت با خدا است ولی مرد وسیله است و از طریق او هزینه‌های منزل تأمین می‌شود. هزینه کردن برای منزل عبادت است. خداوند در آیه قوامیت می‌فرماید: «بِما أَنفَقوا مِن أَموالِهِم». این جایگاه به این خاطر است که آنان باید از اموال خود انفاق کنند؛ انفاق یعنی هزینه کردن. این هزینه گاهی صدقه است و گاهی هزینه کردن برای منزل است. در هر صورت کار ارزشمندی است که هم کسب آن و هم هزینه کردن آن هر دو عبادت است.
از دیدگاه اسلام، اگر کسی از مسیر حلال و طبق رضای خدا هزینه خانواده خود را به دست آورد و در این راه به رنج و سختی بیفتد مجاهد در راه خدا به شمار می‌رود. در این زمینه احادیث و روایات بسیاری وجود دارد که ویژگی‌ها و نکات مهمی را مطرح می‌کنند. با بررسی این احادیث و جمع‌بندی آنها به چند نکته اساسی در زمینه کسب روزی و امرار معاش می‌رسیم که در اینجا به آنها اشاره می‌کنیم:
۱- فضیلت کسب روزی حلال
درباره فضیلت کسب روایات متعددی مطرح شده که به چند نمونه از آن اشاره می‌کنیم:
- پیامبر اکرم (ص) در حدیثی نورانی فرمودند:
«الكادُّ عَلَى عِيالِهِ مِن حَلالٍ كَالمُجاهِدِ في سَبيلِ اللَّهِ»[1]
کسی که در راه به دست آوردن روزی خانواده خود از طریق حلال رنج و سختی را تحمّل کند مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند.
- یکی از اصحاب امام صادق (ع) به نام شیبانی می‌گوید: حضرت را دیدم با ابزاری در دست و عبای خشنی بر دوش در حالی که دیواری را که از آنِ حضرت بود تعمیر و بازسازی می‌کردند و در این راه چنان تلاش می‌کردند که عرق از پشت ایشان جاری شده بود. به ایشان عرض کردم فدای شما شوم، اجازه بدهید من این کار را انجام بدهم. امام در جواب فرمودند:
«إِنِّي أُحِبُّ أَنْ يَتَأَذَّى الرَّجُلُ بِحَرِّ الشَّمْسِ فِي طَلَبِ الْمَعِيشَةِ»[2]
من دوست دارم که مرد در مسیر کسب معیشت با گرمای آفتاب به رنج بیفتد.
یعنی چنین رنجی دارای فضیلت و عبادت است و این تعبیر در روایات نیز بسیار تکرار شده که بخش عمده‌ای از عبادات، طلب روزی حلال است.
- در روایت دیگری از امام صادق (ع) نقل شده است:
«طَلَبتُ نُورَ الوَجهِ فَوَجَدتُهُ فِي صَلاةِ اللَّيْل وَ طَلَبتُ فَضلَ الجِهادِ فَوَجَدتُهُ في الكَسبِ لِلعِيالِ وَ طَلَبتُ حُبَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَجَدتُهُ فِي بُغضِ أَهلِ المَعاصي»[3]
در پی کسب نور چهره بودم، آن را در نماز شب یافتم. به دنبال کسب فضیلت جهاد بودم آن را در به دست آوردن روزی برای خانه و خانواده یافتم و به دنبال به دست آوردن محبّت خدای عزّوجل بودم، آن را در بغض نسبت به اهل معصیّت یافتم.
بر اساس این حدیث، یکی از راه‌های جلب محبت خدا برای یک مرد کسب روزی حلال است که پاداش جهاد در راه خدا را دارد زیرا بسیار کار سختی است و عبادت به شمار می‌رود. خداوند سازمان خانواده را به گونه‌ای طراحی کرده است که در آن مرد باید برای تأمین هزینه‌های خانواده زحمت بکشد. خدا این زحمت را ارج می‌نهد. خداوند روزی دادن به بندگانش را وظیفه خود می‌داند اما در خانواده این کار را به دست پدر انجام می‌دهد و این بسیار ارزشمند است.
۲- نکوهش از تنبلی در کسب روزی
در روایات و احادیث بسیاری تلاش نکردن برای کسب معاش بسیار نکوهش شده است. امام صادق (ع) فرمودند:
«مَنْ كَسِلَ عَنْ طَهُورِهِ وَ صَلَاتِهِ فَلَيْسَ فِيهِ خَيْرٌ لِأَمْرِ آخِرَتِهِ وَ مَنْ كَسِلَ عَمَّا يُصْلِحُ بِهِ أَمْرَ مَعِيشَتِهِ فَلَيْسَ فِيهِ خَيْرٌ لِأَمْرِ دُنْيَاهُ»[4]
اگر کسی در امر طهارت و نماز خود کوتاهی کند، در امور آخرت خیری برای او نخواهد بود. و اگر کسی در کسب روزی و امرار معاش خود تنبلی کند، در امور دنیا خیری نصیب او نخواهد شد.
در روایتی آمده است که به پیامبر اکرم (ص) خبر دادند فلانی عابد و زاهد شده است. ایشان پرسیدند: هزینه زندگی خود را از کجا به دست می‌آورد؟ گفتند: برادری دارد که او را تأمین می‌کند. ایشان فرمودند: آن برادر از این شخص افضل‌تر است. انسان نباید در زندگی سربار دیگران باشد.
۳- سفارش به گشاده‌دستی
سومین نکته‌ای که در هزینه کردن باید توجّه شود توسعه دادن بر خانواده و اهل منزل است. در این زمینه امام صادق (ع) به معاذ فرمودند:
«اسْعَ عَلَى عِيَالِكَ وَ إِيَّاكَ أَنْ يَكُونَ هُمُ السُّعَاةَ عَلَيْكَ»[5]
برای خانواده خود تلاش کن (تا برای آنها رفاه و آسایش را فراهم کنی) و بر حذر باش از اینکه آنها برای اداره تو تلاش کنند.
زیرا خدا اصل را بر این قرار داده است که پدر هزینه زندگی خانواده را تأمین کند. در شرح حال برخی از علما آمده است که دعا می‌کردند خدایا تا آخر عمر ما را موفّق گردان که به فرزندان خود کمک کنیم، نه اینکه زمانی فرا برسد که آنها ما را اداره کنند. و این یک دستور العمل حکیمانه برای زندگی است.
ابی حمزه از امام سجّاد (ع) نقل می‌کند که فرمودند:
«أَرْضَاكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَسْبَغُكُمْ عَلَى عِيَالِه»[6]
در میان شما خدا از کسی راضی‌تر است که برای خانواده خود گشادگی بیشتری بیاورد.
«اسبغ» به معنای فراوانی است. یعنی همانطور که دوست داریم خدا به ما وسعت روزی عطا کند، مرد نیز تا می‌تواند نعمت را در اختیار خانواده‌اش بگذارد؛ البته در نکته بعدی خواهیم گفت که گشاده‌دستی باید حساب‌شده باشد.
در همین رابطه یکی از علما نقل می‌کردند که نزد بزرگی رفتم و برای یک امر خیر از او تقاضای مبلغی پول کردم. ایشان گفتند بگذارید اول خدا به ما بدهد آنگاه ما به شما بدهیم. من گفتم که شما اول باید بدهید تا خدا به شما وسعت دهد. بنای ما در زندگی باید این باشد که گشاده دست باشیم و بر خانواده خود راحت بگیریم و آنها را در تنگنا قرار ندهیم آنگاه است که خداوند به ما وسعت خواهد داد و هر چه بیشتر به این دستور عمل کنیم وسعت بیشتری خواهد داد. امام رضا (ع) فرمودند:
«صَاحِبُ النِّعْمَةِ يَجِبُ عَلَيْهِ التَّوْسِعَةُ على عِيَالِه»[7]
بر صاحب نعمت واجب است که [از آن چیزی که خدا به او داده است] برای خانواده خود توسعه و رفاه ایجاد کند.
۴- رعایت اصل اعتدال
قرآن کریم در سوره مبارکه فرقان، در وصف عباد‌الرحمن می‌فرماید:
«وَ الَّذينَ إِذا أَنفَقوا لَم يُسرِفوا وَلَم يَقتُروا و َكانَ بَينَ ذلِكَ قَوامًا»[8]
و آنان که هرگاه در زندگی هزینه کنند، نه زیاده‌روی می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند، بلکه همواره حدّ اعتدالی را برمی‌گزینند.
بندگان خوب خدا حتی اگر تمکّن مالی هم داشته باشند، به اسم سخاوت، هزینه‌های بیجا نمی‌کنند و در مهمانی‌ها و مجالس خود اسراف نمی‌کنند. زیرا خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد: «إِنَّهُ لا يُحِبُّ المُسرِفينَ»؛[9] از طرف دیگر خداوند کسی را هم که به بهانه اسراف نکردن بر خانواده خود سخت بگیرد را نیز دوست نمی‌دارد. همیشه در زندگی باید حدّ متعادلی را رعایت کنیم.
امام صادق (ع) در این‌باره فرمودند:
«إِنَّهُ لَا يُصْلِحُ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ إِلَّا ثَلَاثَة: التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ وَ حُسْنُ التَّقْدِيرِ فِي الْمَعِيشَةِ»[10]
انسان مسلمان اصلاح نمی‌شود جز با سه امر: تفکر و تعمق در دین خدا، صبر بر مشکلات، اندازه نگه‌داشتن هزینه در زندگی.
۵- آموزش مسائل اقتصادی و کسب روزی حلال به فرزندان
پدر و مادر ابتدا باید این امور را رعایت کنند و سپس به فرزندان خود آموزش دهند. پدر به گونه‌ای عمل کند که پسرها بدانند وقتی بزرگ شدند باید به کسب معاش بپردازند و این از نشانه‌های موفّقیّت یک مرد است. دخترها نیز از مادر، تقدیر معیشت را بیاموزند که چگونه متناسب با درآمد خانواده هزینه‌ها را تنظیم کنند و این هنر می‌خواهد. پدر به فرزندان خود بیاموزد که همه ما وظیفه داریم برای زندگی خود زحمت بکشیم.
اگر روزی فرزندان، از خستگی کار نزد او شکایت کردند، پدر به جای غرّولند به آنها بفهماند کاری که می‌کنید یک عبادت است. این وظیفه‌ای است که خدا بر دوش ما قرار داده است. اشکالی ندارد اگر خسته شویم زیرا در راه خدا تلاش کردیم. این برخوردها باعث می‌شود که کودکان حسّ مسئولیّت را بیاموزند.
باید توسعه‌دادن و ایجاد رفاه برای خانواده را به پسران از همان سنین کودکی بیاموزیم. کم‌کم آنان را به این کار عادت دهیم که هزینه کنند یا از نظر اقتصادی کاری انجام دهند که دیگران خوشحال شوند. مثلاً از پول خود برای بچّه‌ها خوراکی بخرند تا دستشان به این کار باز شود. همین‌طور باید بیاموزند که حد نگه‌دار باشند. نباید نصف یک خوراکی را بخورند و بقیه را دور بیندازند این اسراف است.
معمولاً مادران در زمینه آموزش پرهیز از اسراف موفّق هستند. مادران متدیّن مدام به کودکان خود تذکّر می‌دهند که اسراف جایز نیست و این آموزش بسیار ضروری و اثرگذار است. مثلاً آب را هدر ندهند. بعضی افراد در طهارت، به اسراف آب مبتلا می‌شوند. پدر و مادر باید آموزش دهند که این کار جایز نیست. به هر حال هر پدر و مادری باید به کودکان خود بیاموزند که چگونه کسب درآمد کنند، چگونه خرج کنند، چگونه گشاده‌دست باشند و چگونه در راه خدا انفاق کنند.
مثلاً برای کودکان دو تا قلّک بخریم و به آنها بگوییم در یک قلّک برای آینده خود پول بریزید و در یک قلّک برای انفاق در راه خدا پول بریزید. و اینگونه انفاق را نیز به آنها بیاموزیم. این رفتارهای عملی بسیار مؤثّر است. همانطور که وقتی پدر دست فرزند را می‌گیرد و به مسجد می‌برد، فضای نماز جماعت در قلب او اثر می‌گذارد، در امور اقتصادی هم فضای خانه باید فضای تقوا، فضای سخاوت و فضای عمل به رضای خدا باشد.
[1]– من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 168.
[2]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج 5، ص 76.
[3]– مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج 12، ص 173.
[4]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج 5، ص 85.
[5]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج 5، ص 149.
[6]– همان، ج 4، ص 11.
[7]– وسائل الشيعة، ج 21، ص 540.
[8] – سوره فرقان، آیه 67.
[9]– سوره انعام، آیه 141.
[10]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج 5، ص 87.