مسئولیت‌ها و وظایف فرزندان در خانواده
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
مسئولیّت پذیری در خانواده از اهمیت بالایی برخوردار است. هریک از اعضای خانواده با توجه به استعدادهایی که دارند مسئولیتی نیز برعهده دارند. پدر، مادر و فرزندان هریک وظایفی را برعهده دارند. در این مقاله به بررسی مسئولیت‌ها و وظایف فرزندان در خانواده می‌پردازیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- مسئولیت در برابر والدین
- مسئولیت در برابر خواهران و برادران
- مسئولیت در برابر شاکله خانواده
چکیده
- بر والدین لازم است که به موضوع مسئولیت فرزندان توجه کنند و در مرحله بعد متناسب با سن آنها مسئولیتشان را به آنها بیاموزند و از آنها مطالبه کنند.
- در سبک زندگی امروزه به فرزند به چشم هزینه نگاه می‌شود، به این معنا که والدین خود را موظف می‌دانند بیشترین امکانات را از کودکی تا هنگام شاغل شدن و ازدواج برای فرزندان فراهم کنند و کمترین کار را بر عهده آنها بگذارند و این روش را به عنوان روش صحیح تربیتی تلقی می‌کنند. در حالی که در گذشته به فرزندان به عنوان بازو نگاه می‌شد؛ به این معنا که از فرزندان در راستای فعالیت‌های مختلف اعم از اقتصادی و خدماتی در خانواده استفاده می‌کردند و از این رو والدین از افزایش تعداد فرزندان خوشنود بودند. این کار برای تربیت انسان وظیفه شناس و مسئولیت‌پذیر، روشی دقیق‌تر و حکیمانه‌تر است.
- اولین دسته از وظایف فرزندان، وظیفه آنها در برابر والدین است که می‌توان بر اساس آیات و روایت پنج دسته برای آن بر شمرد:
- اطاعت از والدین
- احترام و تکریم
- شکر گذاری
- دعا کردن برای والدین
- احسان به والدین
- مسئولیت در برابر خواهران و برادران:
- مسئولیت حقوقی: الف- هیچ یک از فرزندان نباید نسبت به خواهر یا برادر خود از حدود الهی خارج شود و چیزی را که حق او نیست مطالبه کند مانند: دستور دادن، توهین کردن، کتک زدن، دخالت در کارهای شخصی دیگران و غیره. ب- صله رحم از واجبات دینی اسلام است و خواهر و برادر از نزدیکترین ارحام هستند. با خبر بودن از حال یکدیگر، رسیدگی، کمک در مواقع نیاز از مصداق‌های صله رحم واجب است.
- مسئولیت اخلاقی: وظایفی بالاتر از انجام واجبات که باعث استحکام روابط خانوادگی و مهر و محبت در خانواده می‌شود مانند: هدیه دادن، لبخند زدن در روی یکدیگر، گذشت از خطاها، به رو نیاوردن اشکالات و غیره.
- وظایف فرزندان در برابر شاکله خانواده: همان طور که فرزندان خدماتی را از خانواده دریافت می‌کنند، موظفند تا در انجام امور منزل و متناسب با سنشان کارهایی را بر عهده بگیرند و انجام دهند که بهتر است در سنین پایین این وظایف توسط والدین تعریف شود و از آنها مطالبه شود.
وظایف فرزندان
ما علی القاعده بایستی وظایف فرزندان را به خود آنها بگوییم امّا دو نکته وجود دارد، یک نکته این‌که معمولاً مخاطب این مباحث پدران و مادران هستند و از طرف دیگر فرزندان در سنین مختلف هستند که در هر سنّی مسئولیّتی دارند و همه نمی‌توانند مخاطب این مقاله باشند، از این رو این مباحث را مطرح می‌کنیم تا ابتدا والدین خودشان توجه کنند و در مرحله بعد، این مسئولیّت را به فرزندان آموزش بدهند.
همچنان که فرزند خود را درس خوان بار می‌آورند باید نماز خوان هم بار بیاورند بلکه نماز مهمتر است، همچنان که نماز خوان بار می‌آورند باید مسئولیّت پذیر بار بیاورند، هم با گفتار و هم با رفتار، با گفتار مسئولیّت‌ها را بیاموزند و با رفتار عملاً به آنها مسئولیّت هایی را واگذار کنند و از آنها مطالبه کنند که فرزندان بدانند وقتی در یک جمع زندگی می‌کنند مسئولیت‌ها طرفینی است، این نیست که فقط پدر و مادر مسئول خدمات رسانی به فرزند باشند، بلکه فرزندان نیز از یک سنّی مسئولیّت‌هایی را بر عهده دارند.
رویکرد صحیح به فرزند
بعضی از اساتید رشته تربیت نکتۀ ظریفی را مطرح می‌کنند به این بیان که در گذشته به فرزندان به عنوان بازو نگاه می‌شد، زمانی که پسر به یک سن خاصّی می‌رسید از 7-8 یا 10-12 سالگی همراه پدر می‌رفت و در اشتغال به پدر کمک می‌کرد، اگر کشاورز بود، آرام آرام از کارهای سبک به او واگذار می‌شد، اگر پدر مغازه دار بود در کنار دست پدر کارهایی را به تناسب توان خود انجام می‌داد و زمانی که به سن رشد می‌رسید شخصی نسبتاً توانمند بود، به همین دلیل پدر و مادرها دوست داشتند که فرزندان زیادی داشته باشند، چون بازوی کار آنها قوی می‌شد و در خانواده کمک بودند و بیش از هزینۀ خود ارائه خدمت داشتند.
امروزه بر عکس شده است، به فرزند فقط به چشم هزینه نگاه می‌شود، اگر کسی بخواهد پنج فرزند داشته باشد باید پنج بارِ هزینه را از کودکی تا سنین بالا تحمّل کند. یک دلیل مهم که بسیاری از زیاد شدن فرزند کراهت نشان می‌دهند همین است. بنابراین بایستی به فرزندان متناسب با سن آنها مسئولیت داد و این به نفع فرزندان است، چرا که در آینده باید مسئولیّت اجتماعی بر عهده بگیرند و از همین امروز باید کاملاً تقویت بشوند.
الف- وظایف فرزندان در برابر والدین
وظایف فرزندان در دو یا سه حوزه قابل توجّه است، اوّل در برابر پدر و مادر، باید به فرزندان بیاموزیم که همچنان که پدر و مادر شما مسئولیّتی بر عهده دارند، شما هم در خانواده مسئولیّتی بر عهده دارید. این آموزش باید توسط پدر و مادر، مدرسه و دیگران صورت بگیرد. درباره پدر و مادر، آنها مسئول هستند که به شما خدمات ارائه بدهند و شما را رشد بدهند و شما هم مسئول هستید که حرمت پدر و مادر را نگاه دارید.
۱- اطاعت از والدین
در برابر پدر و مادر به چند نکته باید توجّه کرد، نکتۀ اوّل اطاعت از والدین است، می‌دانیم که اطاعت از پدر واجب است، اطاعت از مادر لازم است و اگر موجب آزار او شود ما حق نداریم خلاف امر مادر عمل کنیم؛ البتّه این‌ها نیازمند آموزش و فرهنگ سازی است، در فرهنگ امروزی بیشتر به پدر و مادرها گفته می‌شود که به فرزندان خود رسیدگی کنید، امّا قرآن بیشتر به بچّه‌ها توصیه می‌کند که مراقب پدر و مادر باشید چه در جوانی و چه در پیری و چه شما کوچک هستید و چه بزرگ هستید. چرا که پدر و مادر با آن عاطفۀ خاصّی که خدا در آنها قرار داده است به دنبال انجام خدمات خود می‌روند و تذکّر بیشتر برای فرزندان لازم است.
حدیث زیبایی از پیامبر اکرم (ص) توسط امام صادق (ع) نقل شده است که شخصی خدمت پیامبر اکرم (ص) رسید و گفت: «يَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِي» به من سفارشی کنید و راه خیر به من نشان دهید، حضرت فرمودند:
«لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ شَيْئاً وَ إِنْ حُرِّقْتَ بِالنَّارِ وَ عُذِّبْتَ إِلَّا وَ قَلْبُكَ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَان»[1]
هیچ وقت به خدا شرک نورز ولو این که تو را در آتش بسوزاند، مگر با رعایت تقیه که قلب تو به ایمان مطمئن باشد.
بلافاصله بعد از سفارش بندگی خدا، دربارهٔ پدر و مادر سفارش کردند و فرمودند:
«وَ وَالِدَيْك فَأَطِعْهُمَا وَ بَرَّهُمَا حَيَّيْنِ كَانَا أَوْ مَيِّتَيْنِ»
و امّا نسبت به پدر و مادرت، از آنها اطاعت کن و به ایشان نیکی کن خواه زنده باشند یا نباشند.
در زمانی که پدر و مادر انسان زنده نباشند با خیراتی مانند صدقه دادن، قرآن خواندن، طلب مغفرت کردن، نماز خواندن و غیره می‌توان به آنها احسان کرد و این وظیفۀ فرزند است.
۲- احترام و تکریم
دوّمین وظیفه از وظایف فرزندان در برابر پدر و مادر احترام و تکریم است، قبلاً دستور‌های قرآن را دیده‌ایم که به پدر و مادر حتی اوف نگویید، با کرامت با آنها سخن بگویید، با جملاتی که ادای احترام از آن فهمیده می‌شود، این گونه با پدر و مادر برخورد کنید. از سر لطف و فروتنی بال مذلّت و تواضع را در برابر پدر و مادر پایین بیاورید، این‌ها مسئولیّت‌هایی است که باید به فرزند آموزش داده شود.
۳- شکر گذاری
مسئولیّت بعدی شکر گذاری است، قرآن کریم به صراحت می‌گوید: «أَنِ اشكُر لِي وَلِوَالِدَيكَ؛ هم شکر من و هم شکر پدر و مادر را به جا بیاور».[2]
۴- دعا کردن برای والدین
در آیه شریفه می‌خوانیم «وَ قُل رَبِّ ارحَمهُما كَما رَبَّياني صَغيرًا؛ و بگو: پروردگارا! بر آن دو رحمت آور، همان‌گونه كه مرا در كودكى تربیت كردند». می‌دانیم که وقتی فرزند بعد از پدر در دنیا باقی می‌ماند می‌تواند پروندۀ اعمال پدر یا مادر را سنگین کند و بار آن را بالاتر ببرد که در آن حدیث شریف فرمودند: کسی که از دنیا می‌رود همۀ پروندۀ عمل او بسته می‌شود به جز در سه مورد، سنّتی حسنه از خود به جای بگذارد یا صدقۀ جاریه و سوّم فرزند صالحی که برای او دعا و استغفار کند.
۵- احسان به والدین
قرآن کریم درباره احسان به والدین بارها سفارش کرده است: «وَ بِالوَالِدَينِ إِحسَانًا»،[3] بچّه‌ها باید بگردند و ببینید چه خدمتی می‌توانند به مادر و پدرشان بکنند. آیا می‌توانند در کار منزل کمک کنند؟ می‌تواند حاجت مادر را زود برآورده کنند؟ چه خدمتی به پدر می‌تواند برسانند؟ احترام و اطاعت به جای خود، بایستی احسان کنند؛ برای مثال با گرمی و خضوعی دلنشین با پدر و مادر سخن بگویند تا آنها خوشحال شوند. احسان می‌تواند مصداق‌های متعددی داشته باشد.
ب- وظایف فرزندان در برابر خواهر و برادر
و امّا دوّمین حوزۀ وظایف فرزندان در برابر برادران و خواهران است، بعد از پدر و مادر، برادر‌ها و خواهر‌ها در منزل با یکدیگر زندگی می‌کنند و نسبت به یکدیگر مسئولیّت دارند، در خانواده‌هایی دو یا سه یا چهار یا بیشتر فرزند وجود دارد، این‌ها در قبال یکدیگر مسئول هستند، این مسئولیّت به دو شاخه تقسیم می‌شود: ۱- مسئولیّت‌های حقوقی، ۲- مسئولیّت‌های اخلاقی.
۱- مسئولیت حقوقی
در بخش حقوق باید به فرزندان خود بیاموزیم که اوّلاً تجاوز به حقوق دیگران به هیچ عنوان جایز نیست، برای نمونه آزردن برادر یا خواهر، با زخم زبان، ایرادهای بی‌خود، دخالت در کارهای او و غیره جایز نیست. پدر و مادر مسئول و عهده دار تنظیم امور هستند و باید در خانواده نشان بدهند که مسئولیّت با ما است و نه با شما که دو سال از برادر یا خواهر خود بزرگتر هستی؛ در این رابطه اگر پدر و مادر کاری را به شما واگذار کردند، مسئولیّت پیدا می‌کنید و در غیر این صورت نه وظیفه‌ای دارید و نه حقی.
باید به فرزندان آموزش داده شود که شما حق ندارید به خواهر یا برادر کوچکتر خود امر و نهی کنید، یا کار خود را به آنها تحمیل کنید، یا در کار آنها دخالت کنید که چگونه عمل کنند. با صرف برادر و خواهر بودن این حق پیدا نمی‌شود تا چه رسد به خدای ناکرده اهانت کردن یا کتک زدن که از گناهان کبیره است و موجب می‌شود حقّ النّاس بر گردن آنها قرار بگیرد.
نکتۀ دوّم این است که خواهر و برادر رَحِم ما هستند و صلۀ رَحِم واجب است؛ بایستی از حال آنها با خبر باشیم و اگر کمکی از دست ما بر می‌آید برای آنها انجام دهیم. برادران و خواهران بعد از پدر و مادر بالاترین رَحِم هستند و صلۀ رَحِم یعنی باید با آنها در ارتباط باشیم و در هنگام نیاز به آنها کمک کنیم.
۲- مسئولیت اخلاقی
قرآن کریم دستور به احسان درباره «ذوي القربي» داده است؛ «ذوي القربي» یعنی ارحام و فامیل، بالاترین آن پدر و مادر هستند و بعد برادران و خواهران، احسان به برادران و خواهران یک وظیفه اخلاقی برای ما است. هدیه دادن هرچند کوچک مانند یک شکلات، لبخند زدن، امکانات تفریحی را فراهم کردن و غیره از مصداق‌های احسان به ارحام است.
مسئلۀ بعد این است که از نظر اخلاقی توقّع نابجا نداشته باشیم، هر کسی بیاموزد که به این صورت فکر کند: من باید به خواهر و برادرانم احسان کنم اما اگر آنها نکردند ناراحت نشوم.
مسأله بعدی گذشت است. به فرزندان با قول و عمل بیاموزیم که از بدی‌ها گذشت کنند، ما در یک خانواده هستیم، برادر و خواهر با یکدیگر زندگی می‌کنیم، هیچ اشکالی پیش نمی‌آید که اگر مطلبی اتّفاق افتاد پیگیری نکنیم و بگذریم. باید گذشت کنیم تا خدا هم از گناهان ما بگذرد، ما مسلمانیم و معتقدیم که عزت و آبرو به خدا است. هرچه بتوانیم با حُسن خُلق و حُسن گفتار و روی گشاده و عبارات زیبا با برادران و خواهران خود زندگی کنیم، زندگی ما دلنشین‌تر و زیباتر خواهد شد.
ج- وظایف فرزندان در برابر شاکله خانواده
امّا سوّمین حوزۀ وظایف فرزند، مسئولیّت در برابر شاکلۀ خانواده است، خانواده خدماتی به فرزند می‌دهد، فرزند هم باید به این فکر باشد که در حدّ توان به خانواده خدماتی ارائه کند، باید به این مسأله بیندیشد و عمل کند.
امروزه بسیاری از مدارس در کشورهای مختلف به جنبه مسئولیّت‌پذیری در تربیت دانش‌آموزان بسیار توجه دارند؛ برای مثال یکی از مسئولین همین کشورها که از بعضی مدارس در ایران بازدید کرده بود، وجود خدمتگزار در مدرسه را زیر سوال برده بود و گفته بود در مدارس ما خود دانش‌آموزان وظیفه نظافت مدرسه را بر عهده دارند. یعنی با این کار می‌خواهند دانش‌آموزان مسئولیت خود را در مورد نظافت محلی که زندگی می‌کنند در عمل بیاموزند.
و امّا مسئولیّت بسیار بزرگی که در قبال شاکلۀ خانواده بر عهدۀ فرزند است، این است که از این مجموعۀ خدماتی که در اختیار او است برای رشد خود خوب استفاده کند، این مطلب را قرآن کریم درباره زندگی دنیا به ما گوشزد می‌کند، به این مضمون که توجه داشته باشید خدا برای شما امکانات فراوانی را در زندگی دنیا فراهم کرده است؛ آرام قرار دادن زمین، گیاهان، چهارپایان و غیره همه برای این است که شما با انجام وظایف و بندگی خالصانه به خوبی رشد کنید؛ خدا به عنوان مدبر، کار خود را به خوبی انجام داده است، شما هم باید از این امکانات فراهم شده به خوبی بهره ببرید.
در خانواده نیز ماجرا به همین صورت است. پدر و مادر تلاش می‌کنند، و محیطی برای رشد بچّه‌ها فراهم می‌کنند، شما باید از این محیط استفاده کنید، وقت خود را هدر ندهید، بهترین پاداش برای پدر و مادر این است که ببینند فرزند آنها در راه رشد خود تلاش می‌کند، هم رشد علمی و هم رشد ایمانی و تفقّه در دین خدا. در حدیث زیبایی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند:
«لَوْ أُتِيتُ بِشَابٍّ مِنْ شِيعَتِنَا لَمْ يَتَفَقَّهْ لَأَحْسَنْت أَدَبَهُ»[4]
اگر جوانی از شیعیانمان را بیابم که اهل علم‌آموزی عمیق [در دین] نیست، به خوبی او را تربیت خواهم کرد.
بنابراین ما بایستی به فرزندانمان بیاموزیم که برای تهیّۀ این امکانات زحمت کشیده شده است و شما که از زحمات دیگران بهره می‌برید خودتان رشد کنید، تلاش کنید، در علم و ادب و ایمان و در مسائل الهی و دینی باید روز به روز ترقّی کنید.
[1]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج 2، ص 158.
[2]– سورۀ لقمان، آیه 14.
[3]– سورۀ بقره، آیه 83؛ سورۀ نساء، آیه 36؛ سورۀ انعام، آیه 151؛ سورۀ الأسراء، آیه 23.
[4]– دعائم الإسلام، ج 1، ص 80
جامعه ، آموزش و پرورش و خانواده هر سه به یک اندازه در تربیت فرزند مؤثر هستند ……..
از لطف شما سپاسگزاریم.
اگر هر کدام خانواده، آموزش و پرورش و جامعه در تربیت فرزندان به وظیفه خود به نحو احسنت عمل کنند، آسیب کمتری متوجه فرزندان خواهد شد.