ورزش موثر و کارآمد

در طب سنتی ورزش حرفه‌ای سنگین به عموم مردم توصیه نمی‌شود بلکه به یک حد متعادل از ورزش سفارش شده است. برای این که ورزش مفید و کارآمد باشد باید به اهداف ورزش توجه کرد. اگر در ورزش این اهداف محقق شود ورزش انسان یک ورزش موثر و مفید خواهد بود. در این مقاله ابتدا اهداف ورزش را بررسی کرده سپس حد متعادل و مناسب از ورزش را بیان می‌کنیم. برخی عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• نشانه‌های ورزش موثر و کارآمد
• اهداف ورزش در طب سنتی
  • پاکسازی بدن
  • افزایش گردش خون
  • استحکام بدن
  • احیای انرژی حیاتی
• نشانه‌های ورزش موثر و کارآمد
  • میزان تنفس
  • میزان سرخی پوست
  • میزان تعریق
• حد مناسب ورزش
  • نکوهش افراط در ورزش در طب سنتی
  • ورزش تا حد استحکام و دفع زوائد بدن
• عوارض افراط در ورزش

نشانه‌های ورزش موثر و کارآمد

نشانه‌های یک ورزش موثر و کارآمد چیست؟ یعنی چه زمانی متوجه می‌شویم که آن کار و فعالیتی که داریم انجام می‌دهیم، می‌توانیم اسم ورزش بدهیم، بگوییم ورزش کردیم؟ در دیدگاه طب ایرانی ورزش کردن آن زمانی موثر است که سه حالت ثانویه برای بدن به وجود بیاورد. یکی این‌که تنفس شما زیاد شود، دوم پوست شما کمی سرخ رنگ شود و سوم حالت مناسبی از تعریق برای بدن ایجاد شود.

اهداف ورزش در طب سنتی

۱. پاکسازی بدن

هدف ورزشی در طب سنّتی در درجۀ اول این است که شما زوائد و فضولاتی که در بدن باقی مانده است و عامل مخالف سلامت شما است را تحریک کند و به مسیرهای دفعی حرکت دهد تا شما با روش طبیعی این مواد را دفع کنید بدون این‌که کار طب خاصی انجام داده باشید. یعنی بدون این‌که حجامت کنید، خون بگیرید، مسهل بخورید و غیره، ورزش به راحتی آن مواد زائدی که عامل و سبب زمینه‌ای بیماری‌ها هستند را از خلل و فرج بدن شما بیرون می‌کشد، به جریان خون می‌اندازد و باعث می‌شود که بدن شما سالم باشد.

یک حدی از ورزش است که این عکس العمل سلامتی بخش را برای شما به همراه می‌آورد. فقط در این شرایطی که گفتم شما به این نتیجۀ سلامتی بخش می‌رسید که گردش خون به آن میزان از افزایش برسد که بتواند مواد زائد را از آن خلل و فرج بدن بیرون بکشد و آن‌ها را در مسیرهای دفعی قرار بدهد.

وقتی که گردش خون شما آن‌چنان بالا رفته باشد که پوست شما کمی سرخ شود، مقداری تعریق ایجاد شود و تنفس شما بالا برود. می‌خواهم بگویم اگر این حالت ایجاد نشده باشد، در واقع شما فعالیت کردید، وقت خود را گذاشتید، در واقع شاید هزینه‌های ورزشی را هم پرداخت کردید امّا از آن ورزش فایده‌ای نبردید.

۲. افزایش گردش خون

پس مهمترین بهره‌ای که شما از چنین ورزشی با چنین خصوصیاتی می‌برید پاکسازی بدن شما بدون زحمت‌های طبی و به راحتی است. بهرۀ دیگری که از این ورزش می‌برید با این خصوصیاتی که گفتم افزایش گردش خون شما است، وقتی که گردش خون در بدن بالا می‌رود غذا رسانی سلول‌های بدن بالا می‌رود، حیات در بدن بیشتر جاری می‌شود و حس نشاط و سرزندگی در بدن بیشتر ایجاد می‌شود.

۳. استحکام بدن

از طرف دیگر ورزش غیر از این دو عاملی که گفتم یعنی دفع کردن سموم و پاکسازی بدن و افزایش گردش خون، خود ذاتاً استحکام بدن را به همراه می‌آورد. یعنی کسی که ورزش می‌کند اندام خود را مستحکم می‌کند، اندام خود را قوی می‌کند.

این روایت از حضرت امام علی (ع) است که می‌فرمایند هر کسی که فعالیت بدنی و ورزشی دارد قوی می‌شود و اگر کسی در فعالیت کردن کوتاهی کند بدن خود را ضعیف می‌کند.[1] یعنی این قوت بدن استحکام بدن، استحکام اندام‌های بدن از عواملی است که به واسطۀ فعالیت بدنی و ورزش به دست می‌آید و فایدۀ بسیار خوبی دارد.

اگر شما می‌خواهید یک فرد سالم داشته باشید، یک کودک، نوجوان و جوان سالمی داشته باشید بدون عادت دادن او به ورزش نمی‌تواند آن بهره‌های لازم را از جسم خود و از قوای مغزی و قلبی خود ببرد، آن استحکام‌ها اندام‌ها به واسطۀ ورزش به دست می‌آید.

۴. احیای انرژی حیاتی

نتیجۀ دیگری هم که به دست می‌آید که به عنوان نتیجۀ آخر خدمت شما می‌گویم احیای انرژی حیاتی است. یعنی بازپروری انرژی حیاتی فرد است. ما یک حرارت غریزی در بدن داریم که خیلی از مواقع به علت تنبلی کردن، به علت رفاه زدگی زیاد، خوردن و خوابیدن و غیره و کم فعالیت بودن بدن این انرژی حیاتی و این حرارت غریزی ما پوشانده می‌شود و ما در طب ایرانی می‌گوییم منغمر می‌شود، حالت انغمار و حالت فرو رفتگی پیدا می‌کند، مثل آتش زیر خاکستر می‌شود و نمی‌تواند خود را خیلی نشان بدهد و فرد نمی‌تواند احساس کند که چقدر انرژی‌های خوب و توانایی‌های خوبی دارد.

بنابراین به این منجر می‌شود که این فرد احساس ناتوانی کند در حالی که اوایل جوانی او است، احساس کسالت و خمودگی کند در حالی که اوایل جوانی او است. یکی از کارهایی که باعث می‌شود این انرژی دوباره بیرون کشیده شود و دوباره حالت حیاتی فرد به سطح طبیعی برگردد و فرد احساس توانمندی و نشاط بکند انجام منظم ورزش است و ورزش موثر یعنی ورزشی که تنفس بالا برود، پوست کمی سرخ شود و تعریق مناسبی بر بدن ایجاد شود.

کیفیت احیای انرژی حیاتی در بدن

افزایش فعالیت قلب به واسطۀ ایجاد این تنفس بالا خون‌رسانی و اکسیژن رسانی را در کل بدن برای شما تأمین می‌کند. وقتی که تنفس بالا می‌رود سلول‌های مغزی و قلبی شما بهرۀ بیشتری از مادۀ غذایی یا مادۀ حیاتی در خون شما می‌برند؛ چه به صورت اکسیژن باشد که ما به آن نسیم می‌گوییم، وارد شود، هوای تازه باشد که سوار بر خون می‌شود و جریان پیدا می‌کند و چه به واسطۀ مواد غذایی به این سلول‌های مورد هدف شما در امر آموزش و تربیت بهتر می‌رسد.

این تنفس برای شما شاخص است یعنی وقتی می‌توانید بگویید ورزش دارد توانایی غذارسانی به سلول‌های بدن من، مغز من، قلب من، عضلات من را بالا می‌برد که ببینید تعداد تنفس فرد به حد مطلوب بالا رفته است.

نشانه‌های ورزش موثر و کارآمد

۱. میزان تنفس

البته بالا رفتن تنفس نباید به حدی برسد که فرد نتواند صحبت کند، شاخص این است که تعداد تنفس بالاتر از حد عادی باشد، امّا آن‌قدر زیاد و شدید نشده باشد که فرد توانایی صحبت کردن را از دست بدهد. یعنی وقتی دارد ورزش می‌کند نتواند کلمات را بیان کند، در آن حد باید ورزش را کاهش داد تا تنفس کمی کندتر شود.

۲. میزان سرخی پوست

از طرفی پوست بدن باید به اعتدال سرخ شود، علامت این است آن‌چنان که می‌خواستیم خون در بدن جریان پیدا کرده است. یک نکته را هم در ذهن خود داشته باشید مطلوب این است که این سرخی در کل بدن ایجاد شود یعنی بعضی افراد هستند که موقع ورزش صرفاً سر و گردن آن‌ها سرخ می‌شود، این خون نیست، این برای ما خیلی مطلوب نیست یعنی جریان مناسب انرژی و گردش خون هنوز در بدن ایجاد نشده است.

باید مدل ورزش و نوع حرکت اندام‌ها و میزان ورزش و زمینه‌سازی‌های اولیه به نوعی باشد که در پوست کل بدن ایجاد سرخی ملایم شود، حالا ممکن است اوایل ورزش مخصوصاً فردی که زیاد دچار سُده و گرفتگی در مسیرهای گردش انرژی و خون است، اوّل نتواند سرخی مناسب را به دست بیاورد امّا به مرور زمان ورزش با تمرین، با ماساژ همراه شود کمک زیادی می‌کند که این مسیرهای گرفتگی باز شود و کم کم فرد هنگام ورزش کردن در کل اندام‌ها تغییر رنگ پوست را حس کند. این نشانۀ این است که گردش خون به حد مطلوب رسیده است و شما می‌توانید مطمئن باشید که خون دارد مادۀ غذایی مورد نیاز شما را به اندام‌های هدف که حالا در امر تربیت بیشتر مغز و قلب و سلول‌های عضلانی است، برساند.

در واقع در این حد از سرخی هم یک اعتدال و افراطی و تفریطی دارد، باز هم راجع به آن صحبت می‌کنیم فقط به یاد داشته باشید که وقتی گردش خون به حدی رسید که سرخی آن‌قدر زیاد شد که تغییر رنگ چهره نگران کننده شد باید سریعاً ورزش را کاهش بدهید تا سطح سرخی پوست شما یک حد متعادل گلگون پیدا کند یعنی یک سرخی متعادل و گلگون سطحی است که در طب ایرانی برای ورزش مطلوب توصیه شده است.

۳. میزان تعریق

نهایتاً به امر تعریق می‌رسیم، وقتی می‌خواهد تعریق ایجاد شود یک نمی از رطوبت بر بدن می‌نشیند، حالا این تعریق ممکن است خیلی زیاد و افراطی باشد که در دو حالت پیش می‌آید یا فردی که بیش از حد رطوبت در بدن خود دارد این اشکالی ندارد، در این حالت هر چقدر هم عرق بریزد برای او خوب است. یا این‌که نه، بیش از حد ورزش طول کشیده است یا سنگین‌تر از حد مطلوب بوده است که باعث شده تعریق فرد خیلی زیاد باشد. اگر که تعریق از حد مناسب یعنی همان یک نمی از عرق بر بدن نشستن بیشتر شود، به صورتی که احساس ضعف و ناتوانی بر بدن فرد مستولی شود، این هم از آن شرایطی است که باید سطح ورزش را آرام آرام کاهش داد تا به حد متعادلی از تعریق بدن برسد.

هر سه این علامت که گفتیم یعنی تنفس، رنگ پوست و تعریق حدی از افراط، حدی از تفریط و حدی از تعادل دارد که توضیح دادم آن حد تعادل برای شما مطلوب است و نشانۀ یک ورزش موثر برای هدفی است که دارید.

حد مناسب ورزش

حالا می‌خواهیم در این مورد صحبت کنیم که چه مقدار از ورزش برای بدن مفید است. یعنی حد نهایی آن چقدر است؟

۱. نکوهش افراط در ورزش در طب سنتی

ما در طب ایرانی اینکه هر چقدر ورزش کنید خوب است، نداریم. ورزش افراطی برای سلامتی مضر است. یعنی ورزش افراطی منافی انرژی حیاتی است. ورزش تا وقتی موثر است که ما بتوانیم انرژی حیاتی یا حرارت غریزی نهفته شدۀ خود را رو بکشیم، در حالت نهوض نگه داریم و حالا از آن برای افعال مورد نظر خود بهترین استفاده را ببریم.

مثلاً برای آموزش بهتر، پرورش بهتر، یادگیری و حافظه و قوای تفکّر بهتر، استفادۀ عضلانی بهتر، بسته به آن هدف تربیتی که داریم، اگر ورزش از یک حدی فراتر برود، چه مقدار و چه حجم و چه شدت آن باعث می‌شود که انرژی حیاتی شما یا حرارت غریزی شما هدر برود و هدر رفتن این انرژی کوتاهی طول عمر شما و کم شدن میزان سلامت شما را با خود به همراه می‌آورد.

۲. ورزش موثر تا حد استحکام و دفع زوائد بدن

ورزش در طب سنتّی باید در حدی باشد که بدن را گرم کند، فضولات و زوائدی که در خلل و فرج بدن محتبس شدند، از گوشه و کنار بدن بیرون بکشد و بسوزاند یا در جریان دفع بیندازد و یک سطح مناسبی از جریان خون برای شما به وجود بیاید، عضلات و استخوان‌های شما را محکم کند و انرژی حیاتی شما را بالا بکشد. این حد مناسب ورزش است که باعث می‌شود حالت خمودگی و کسالت شما از بین برود و انرژی و توانایی بیشتری پیدا کنید.

عوارض افراط در ورزش

اگر ورزش بیش از حد شد یعنی فرد یک ورزش حرفه‌ای را شروع کرد یعنی قسمت عمده‌ای از عمر خود را، زمان خود را، زندگی خود را به این اختصاص داد که فقط ورزش کند، آن هم ورزش حرفه‌ای انجام دهد بدن کم کم به جای این‌که از انرژی حیاتی برای افعال خاص خود استفادۀ مناسب بکند، از انرژی حیاتی فقط برای افعال ورزشی استفاده می‌کند و وقتی بیش از حد این انرژی مصرف شد طبیعی است که آن حرارت غریزی کم می‌شود، قوای روحی کاهش پیدا می‌کند و طول عمر افراد کوتاه می‌شود.

جالب این‌جا است که در یک تحقیق فراگیر در سطح جهانی به این نتیجه رسیدند افرادی که ورزشکارهای حرفه‌ای هستند، متأسفانه با وجود این‌که انتظار داریم به خاطر ورزش طول عمر طولانی داشته باشند اتفاقاً عمرهای خیلی طولانی و بلندی ندارند و حتی اگر نگاه کنید، می‌بینید عمر یک ورزشکار موفق و حرفه‌ای مثلاً حدود 27 سالگی تمام می‌شود.

در حالی که این ابتدا و اوج جوانی برای یک طب ایرانی و یک فرد است، ولی به خاطر مصرف کردن بیش از حد انرژی و از دست دادن انرژی حیاتی که همان حرارت غریزی در طب ایرانی است، این فرد خیلی زود آن اوج توانایی خود را از دست می‌دهد و به مرور زمان هم بدن با آرام شدن این حد ورزش بیمار و بیمارتر می‌شود و در مجموع ضرری که می‌زند بیش از منفعت آن است.

جمع بندی ورزش موثر در طب سنتی

به یاد داشته باشیم ما اصلاً در طب سنّتی خود، در طب ایرانی اعتقادی به ورزش حرفه‌ای سنگینی که قسمت عمده‌ای از روز و عمر شما را در بر بگیرد، نداریم. اگر از حد خارج شود ضرر آن بیش از منفعت است و اصلاً توصیه نمی‌شود.

حالا در مسائل مربوط به تربیت و پرورش و افزایش قوای پرورشی و تربیتی با استفاده از ورزش هم به صورت خاص باید تأکید کنم که شما ورزش را در همین حد متعادلی که عرض کردم رعایت کنید و به هیچ وجه فکر نکنید حالا هر چه فرد مورد نظر شما، کودک شما، جوان شما بیشتر ورزش کرد بهرۀ او از لحاظ ذهنی، قوای فکری، قوای حافظه، قوای جسمی و غیره بیشتر خواهد شد. اتفاقاً در یک حدی کاملاً معادله معکوس می‌شود و شما بیشتر فعالیت می‌کنید و کمتر بهرۀ فکری، تربیتی، پرورشی و غیره می‌برید.

حد متعادل را رعایت کنید، هم ورزش نکردن بسیار مضر است و باعث انباشتگی مواد زائد و سموم و فضولات در بدن می‌شود و هم بیش از حد ورزش کردن برای بدن مضر است و انرژی حیاتی، حرارت غریزی و روح انسان را به فنا می‌دهد و طول عمر را کوتاه می‌کند و ایجاد یک تعادل مناسب بین اندازۀ ورزش و اندازۀ سکون آن چیزی است که هدف ما در عوامل موثر بر تربیت است.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. مَنْ يَعمَلْ يزدد قُوَّةً، مَنْ يُقَصِّرْ في الْعَمَلِ يَزْدَدْ فَتْرَةً؛ غررالحكم، ج 5، دص 204.