زمینه‌های رشد فرزند در محیط خانه

محیط خانه یکی از عواملی است که می‌تواند در تربیت فرزند مؤثر باشد. فرزندان ما مدت زمان قابل توجهی را در محیط خانه هستند. فضای خانواده ، رفتار ما و حتی در و دیوار و تصاویر درون خانه می‌تواند روی تربیت فرزندان اثر بگذارد. در این مقاله ضمن بررسی این موضوع به بررسی برخی از زمینه‌های رشد فرزند در محیط خانه می‌پردازیم. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• محیط خانه و خانواده
• آموزنده بودن فضای حاکم بر خانه
  • قوه بینایی قوی‌ترین کانال یادگیری
  • عمل والدین به مسائل تربیتی
  • دوران طلایی رشد فرزند
• زمینه‌های رشد فرزند در محیط خانه
  • یکی بودن گفتار و رفتار والدین
  • نهادینه کردن رفتارهای تقلیدی فرزند
  • بردن فرزند به محیط‌های خوب
  • توجه به محیط داخل خانه
  • ارتباط والدین با یکدیگر
  • مراوده و ارتباط با دیگران
  • عدم بروز اختلافات و مشکلات در حضور فرزندان

محیط خانه و خانواده

در موضوع تربیت عوامل مختلفی دخیل‌اند و ما باید همه این عوامل را مورد توجه و دقت قرار بدهیم. یکی از این عوامل محیط خانه است. فضا و محیط خانواده نقش بسزایی در تربیت فرزندان دارد.

آموزنده بودن محیط خانه

یکی از عواملی که می‌تواند در تربیت مؤثر باشد، خود فضای خانواده است فضای حاکم بر خانه. شما می‌دانید که بالاخره فرزندان ما مدت زمان قابل توجهی را در محیط خانه هستند و می‌تواند رفتارهای ما، کردارهای ما حتی در و دیوار خانه ما روی تربیت فرزندان اثر بگذارد. یک قانونی را ما هیچ وقت فراموش نکنیم؛ در تربیت یک قانون کلیدی داریم که فرزندان ما بر اساس آنچه می‌بینند، تربیت می‌شوند.

قوه بینایی قوی‌ترین کانال یادگیری

همان طوری که قبل‌تر هم نسبت به این موضوع ما تأکیدی داشتیم که کانال دیدار فرزندان ما کانال بینایی فرزندان ما یکی از قوی‌ترین کانال‌ها برای ایجاد یادگیری در آن‌ها می‌باشد، لذا ما باید مراقب باشیم که فرزندانمان چه چیزهایی را نبینند یا چه چیزهایی را ببینند؟ لذا پدر و مادر در محیط تربیتی داخل منزل بایستی برای نگاه‌های فرزندشان هم برنامه ریزی داشته باشند و مدیریت بکنند.

ببینید فرزندان ما این‌ که گفتیم بر اساس آنچه می‌بینند، تربیت می‌شوند، بر اساس آنچه می‌بینند رفتار می‌کنند، بر اساس آنچه می‌بینند حتی صحبت می‌کنند. گاهی اوقات بچه‌های ما یک چیزهایی را می‌بینند می‌خواهند درباره او صحبت بکنند. یک موقعی ما فرزندمان را می‌نشانیم مقابل یک فیلمی، سریالی دارد از آن اثر می‌گیرد؛ مثلاً می‌نشیند سریال جومونگ می‌بیند هنوز تمام نشده، شما می‌بینید میان هوا و زمین دارد به این و آن لگد می‌زند. چرا؟ چون دید و یاد گرفت حالا دارد اجرا می‌کند عمل می‌کند یعنی این تأثیر دیدن است.

عمل والدین به مسائل تربیتی

در موضوعی مثل تربیت، کارشناسانی که در حوزه تربیت فعالیت می‌کنند خیلی برای موضوع دیدن اهمیت قائل هستند و می‌گویند حتماً ما باید آن چیزهایی را که می‌خواهیم فرزندانمان عمیق‌ تر یاد بگیرند. آن چیزهایی که برای ما مهم است که فرزندانمان یاد بگیرند، این‌ ها را در منظر نگاه آن‌ ها قرار بدهیم. همان طور که در روایات هم داریم که «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم»[1] یعنی لزوماً همه چیز را بر اساس آنچه ما می‌گوییم بچه‌هایمان یاد نمی‌گیرند. بچه‌های ما بیش‌تر بر اساس آن چیزهایی که می‌بینند یاد می‌گیرند.

 گاهی اوقات ایمان برای فرزندان ما باید دیدنی بشود؛ یعنی چه؟ ایمان یعنی چه؟ یعنی این که فرد علاوه بر این که باورهای اعتقادی را دارد، این باورهای اعتقادیش را به منصه ظهور بگذارد و بچه‌ای که می‌بیند مادرش حیا دارد حجاب دارد، پدرش نماز می‌خواند، دقت می‌کند در رفتارها می‌بیند با دیگران خوب برخورد می‌کنند خوب رفتار می‌کنند، این‌ها تجسم سازی خوبی‌هاست. فرزندمان هم دقیقاً همین‌ها را می‌بیند.

 شما هزاری هم به فرزندتان بگویید بد رفتاری با مردم بد است ولی از شما ببیند که با دیگران بد رفتاری می‌کنید، خوب، کدام را می‌پذیرد؟ آن چیزی که شنیده است؟ یا آن چیزی که دیده است؟ قطعاً آن چیزی که دیده است را می‌پذیرد و تبدیل به یک باور برایش می‌شود. پس ما باید رفتارهایمان را کردارهایمان را منش‌هایمان را به سمت و سویی سوق بدهیم که بدانیم که یک الگوی عملی برای فرزندمان هستیم.

دوران طلایی رشد فرزند

من همین جا بندی عرض بکنم؛ خصوصاً در سنین زیر هفت سال که یک دوران بسیار طلایی در رشد دهی شخصیت فرزندان ماست این دوره اثرپذیری بچه‌ها هم خیلی بالا می‌رود. این را باید دقت بکنیم که اثرات خوبی را روی فرزندانمان در این دوره بگذاریم؛ یعنی طوری رفتار بکنیم و طوری کردار بکنیم که فرزندان‌مان آن الگوگیری را از ما داشته باشند و آن الگو گیری در وجودشان نهادینه بشود و جزئی از شخصیت‌شان بشود.

 اما روی این موضوع یک بایدهایی و یک نبایدهایی هم داریم. یک سری نکاتی را ما باید خیلی دقت بکنیم؛ یک سری نکاتی را هم باید دقت بکنیم که ترک بکنیم و انجام ندهیم. این ‌که حتی ما محیط خانه را باید چگونه چینش بکنیم حتی یک تصویری که ما مثلاً به دیوار اتاق فرزندمان می‌گذاریم باید بدانیم که آن روی تربیتش دارد اثر می‌گذارد و این بایدها و نبایدها را باید با آن‌ها آشنا بشویم.

زمینه‌های رشد فرزند در محیط خانه

اما آن چیزهایی را که ما باید زمینه‌اش را در محیط خانه فراهم بکنیم که آن زمینه رشد و تعالی فرزندان ما را فراهم بیاورد:

یکی بودن گفتار و رفتار والدین

 اولین نکته این است که پدر و مادر حرف و رفتارشان یکی باشد. ولی آن حرف خوب و رفتار خوب. نه این که مثلاً ما حرف بد بزنیم بگوییم رفتارمان هم بد باشد، نه. آن چیزی که مصلحت تربیت فرزندمان است حرف خوب است و لذا رفتارمان هم باید تطبیق با کلاممان داشته باشد.

نهادینه کردن رفتارهای تقلیدی فرزند

نکته دوم این است که فرزندان ما گاهی اوقات رفتارهای ما را تقلید می‌کنند. وقتی فرزندمان رفتاری را از ما تقلید کرد، حتماً در وجودش نهادینه بکنیم. می‌گویند چگونه نهادینه بکنیم؟ می‌گوییم که یک توجهی بکنید؛ مثلا نمونه بگویم، وقتی یک مهربانی را در رفتار فرزندمان دیدیم، گاهی اوقات دیدیم یک جایی باید عصبانی می‌شد، عصبانی نشد، آن جا را ببینیم. توجه بکنیم ولو شده یک تشویق کلامی؛ آفرین به تو پسر خوبم که این طور خودت را کنترل کردی.

 این توجه می‌تواند آن رفتار را در وجود فرزندان ما تقویت بکند و ماندگاریش را بیش‌تر بکند. پس باید در کنار آن رفتاری که فرزندمان انجام می‌دهد، از ما یک توجهی هم ببیند و لذا در فرمول‌های تربیتی هم ما این را داریم می‌گوییم وقتی یک رفتار خوبی انجام می‌شود، شما به آن توجه می‌کنید توجه شما به آن رفتار خوب نتیجه‌اش می‌شود تقویت آن رفتار خوب؛ یعنی او دوباره رفتار خوب را تکرار می‌کند و عمیق در وجودش شکل می‌گیرد. پس باید حتماً ما نسبت به رفتارهای خوب فرزندمان واکنش‌های مثبتی را نشان بدهیم.

بردن فرزند به محیط‌های خوب

نکته سومی که باید دقت بکنیم، فرزندمان را در هر محیطی نبریم که خدای نکرده در آن محیط‌ها رفتارهای بدی را ببیند، منش‌های بدی را ببیند، کلام‌های بدی را بشنود. چون شما می‌دانید بچه‌ها خصوصاً در سنین قبل از هفت سالگی خیلی تأثیرشان بالاست. لذا ممکن است شما ماه‌ها تلاش کردید که یک ویژگی خوب را در فرزندتان پرورش بدهید یا یک ویژگی منفی را از او دور کنید ولی با یک محیطی که پنج دقیقه وارد شده و آن رفتار بد را در آن محیط دیده دوباره همه آن چیزهایی را که شما ساخته بودید را خراب می‌کند.

 پس این هم نکته سوم که مراقب باشیم فرزندانمان را در چه محیط‌هایی می‌بریم چه چیزهایی را در آن محیط‌ها دارند می‌بینند و لذا باید در محیط‌های خوبی ببریم که رفتارهای خوب را ببینند آدم‌های خوب را ببینند تا خوب بشوند.

توجه به محیط خانه

نکته چهارمی که باید به آن توجه بکنیم، به خود محیط خانه که بچه‌ها مثلا از رسانه‌ای که دارند استفاده می‌کنند، چه چیزی دارد می‌بیند، تصاویری که در روی در و دیوار نصب شده چه چیزی دارد می‌بیند؟ گاهی اوقات یکی از تعابیری که ما داریم این است که حتماً در محیط خانه‌مان نام حضرات معصومین (ع) را نصب بکنیم.

 گاهی اوقات اگر زمینه‌اش برایمان فراهم است، مثلا مرقدهای شریفشان و ضریح‌های مطهرشان را در قاب‌هایی در محیط خانه داشته باشیم بگذاریم بچه‌هایمان نگاهشان بیافتد به نام معصومین (ع)، به آن قبور مطهره آن‌ها این‌ها خیلی کمک می‌کند که فرزندان ما نورانی بشوند. یعنی این دیدن دارد روی فرزندان ما اثر می‌گذارد.

 حتما آیاتی از قرآن، سوَری از قرآن را قاب شده در محیط خانه داشته باشیم این‌ها اثرات روحی خوبی را روی فرزندان ما می‌گذارد به آن‌ها آرامش‌های روحی می‌دهد. حتماً این کار را بکنیم که این زمینه فراهم بشود که فرزندمان آن نگاهش و آن ارتباطش حتی با کلمات قرآن به صورت مستمر روزانه برقرار بشود چرا ما در روایات داریم نگاه به خطوط قرآن عبادت است؟ چون این آرامش می‌دهد چون این نورانی است و به انسان نورانیت می‌دهد. این را حتماً باید به آن توجه داشته باشیم.

 نکته بعدی که باید دقت بکنیم در محیط خانه این است که پدر و مادر به پوشش خودشان در محیط خانه دقت بکنند این‌ها می‌تواند آثار خوبی را روی فرزندان بگذارد. خدای ناکرده اگر پوشش نامناسبی را مادر یا پدر در حضور فرزندان داشته باشند این‌ها ممکن است منجر به یک سری آسیب‌های اخلاقی در فرزندان بشود حتی ممکن است بلوغ‌های زودهنگام را برای فرزندان ما داشته باشد.

 پس این نکات را دقت بکنیم؛ نوع پوشش مان، در و دیوار خانه‌مان که چه چیزی نصب می‌کنیم، جاهایی که فرزندمان می‌رود و می‌آید، چه جاهایی است؟ البته نکات دیگر هم باقی مانده است که إن شاء الله این‌ها را هم خدمتتان تقدیم خواهم کرد.

ارتباط والدین با یکدیگر

یکی از نکاتی که بالاخره آن آرامش را به فرزندمان می‌دهد، رفتار خوب را به فرزندمان می‌آموزاند، خود مراوده و ارتباط والدین با یکدیگر است؛ پدر و مادر. بدانیم ما یک مدلیم، یک ماکت تربیتی برای فرزندانمان. فرزندانمان رفتارهای ما، کلام‌هایی که بین ما رد و بدل می‌شود و آن ادب‌ها و آدابی را که نسبت به یکدیگر رعایت می‌کنیم، دارند به عنوان الگو دریافت می‌کنند.

 پژوهش‌ها هم همین را نشان می‌دهد، می‌گوید والدینی که با همدیگر مؤدبانه در محیط خانه صحبت می‌کنند، فرزندانشان به مراتب از آن فرزندانی که پدر و مادرهایشان با همدیگر تندی می‌کنند بدگویی می‌کنند بداخلاقی می‌کنند، مؤدب‌تر هستند این بچه‌ها.

پس ببینید این نمای بیرونی تربیت را ما در محیط خانه داریم شکل می‌دهیم و می‌سازیم. پس منِ پدر، منِ مادر وقتی با هم خوب کلام بکنیم، خوب رفتار بکنیم، این منجر به این می‌شود که فرزندمان هم از آن الگوی کلامی و رفتاری ما بی بهره نماند و از آن الگوگیری کند و در رفتار و کلامش پیاده سازی بکند.

مراوده و ارتباط با دیگران

یکی دیگر از نکاتی که باز این می‌تواند بسیار مؤثر باشد در موضوع تربیت فرزندان در محیط خانه این است که ما در مراودات با دیگران هم خوب برخورد بکنیم؛ مثلا پدر وقتی با مهمانان خوب برخورد بکند، در اصل یک کلاس مهارتی را برای فرزندش شکل داده است. وقتی مادر مثلا در محیط خانه با مهمان‌ها به خوبی مراوده می‌کند به خوبی برخورد می‌کند رعایت حدود الهی را می‌کند این در اصل یک کلاس درس برای فرزندش گذاشته است دارد به او الگو می‌دهد که چگونه با دیگران رفتار بکند.

 لذا ببینید ما نباید غافل باشیم و بچه‌های ما بر اساس الگوهای رفتاری که از ما می‌بینند دارند تربیت می‌شوند و آن جمله را فراموش نکنیم؛ فرزندان ما بر اساس آنچه می‌بینند تربیت می‌شوند. این نظامش را در محیط خانه می‌شود شکل داد خصوصاً در سالهای اول زندگی فرزندانمان.

عدم بروز اختلافات و مشکلات در حضور فرزندان

 اما یکی از نبایدهایی که باید به آن خیلی توجه بکنیم این است که گاهی اوقات ممکن است پدر و مادر با همدیگر اختلاف نظرهایی داشته باشند، بالاخره مشکلاتی داشته باشند، بخشی از آن هم طبیعی است که بالاخره یک زن و شوهر همیشه این نیست که رفتارها و کردارهایشان بر وفق مراد باشد.

 ما آن نکته‌ای که به والدین می‌گوییم این است که باید این اختلاف‌ها و این مشکلات‌هایشان را به پستوهای خانه منتقل بکنند؛ یعنی کف خانه در حضور بچه‌ها این مشکلات را مطرح نکنند. البته چون بچه‌ها از ما والدین یک الگوهایی می‌گیرند، الگوها لزوماً همه چیز هم نباید بر وفق مراد باشد.

آموختن مهارت حل اختلاف در سنین بالاتر

 یک جاها در گروه‌های سنی بالاتر مثلا وقتی بچه‌ها به سن سیزده چهارده سالگی، ده دوازده سالگی به این سنین رسیدند، خوب است که پدر و مادر یک سطوحی از اختلافشان را در حضور فرزندانشان داشته باشند و حلش هم بکنند؛ یعنی آن هم کاملاً مدیریت شده و هدفمند. برای این‌که فرزندان از ما یک الگوی مناسبی را بگیرند، یاد بگیرند و قدرت حل مسأله شان هم بالا برود.

 یعنی همیشه گل و گلاب نبینند، یعنی همیشه این نباشد که یک پدر و مادری را ببینند که فقط دارند به همدیگر محبت می‌کنند. نه یک جایی در یک سنینی که بچه‌ها قدرت تحلیل پیدا کردند، ببیند که گاهی اوقات ممکن است پدر و مادر یک سطحی از اختلاف را دارند، خوب این‌ها با گفتگو کردن، با تعامل کردن، با گذشت، با صبر این‌ها دارند حلش می‌کنند که این الگو را بعداً بتوانند در زندگی خودشان هم بچه‌ها پیاده بکنند.

 لذا معمولاً ما در تربیت این را می‌گوییم. می‌گوییم تربیت گاهی اوقات قدرت حل مسأله هم به عنوان یک نکته مهارتی مهم است که باید بچه‌ها حتما مسأله‌هایی را ببینند و راهکارهای حل آن را هم ببینند این خودش می‌تواند به آرامش بچه‌ها کمک هم بکند یعنی یاد بگیرند که اگر یک جایی با مشکلی هم مواجه شدند، این مشکل لاینحل نیست، قابل حل است و لذا این الگو را باید از ما پدران و مادران بگیرند. پس این هم می‌شود یک نکته ای ما باید به آن دقت بکنیم.

 در سنین پایین خصوصا اختلافات را ببریم در پستوهای خانه، اجازه بدهیم محیط خانه یک محیط سرشار از آرامش باشد. می‌دانید هر جایی آرامش وجود داشته باشد، آن جا بهتر می‌شود کار تربیتی کرد. حتی تنش زیاد باشد و اختلافات زیاد باشد، قطعاً ما درتربیت هم مشکل خواهیم داشت.

 لذا یک ضرب‌المثلی را عرب‌ها دارند. می‌گویند “از پدر پیاز و مادر سیر، میوه خوش بو بیرون نمی‌آید”؛ یعنی گاهی ممکن است پدر و مادر اختلافات زیادی داشته باشند، مشکلات زیادی داشته باشند، فضای خانه را متشنج و ناآرام بکنند، دیگر آن محیط نمی‌تواند یک محیط تربیتی خوبی باشد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون

---

[1]. بحارالانوار، ج67، ص309.