فرزند و مسئولیت والدین
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
می‌دانیم که هر خانواده‌ای با ازدواج تشکیل و با فرزند آوری تکمیل می‌شود. در این مقاله به نکاتی درباره نعمت فرزند و مسئولیت و وظایف والدین در برابر آنها اشاره می‌کنیم و از آنجا که نگاه ما در این مقاله نگاهی قرآنی به خانواده است، لذا مباحث را از دیدگاه قرآن و روایات بیان خواهیم نمود. برخی از مباحث مطرح شده عبارتند از:
- اهمیت فرزند آوری در اسلام
- وظایف پدر و مادر در برابر فرزند
- قرآن و تربیت فرزند
چکیده
- قرآن خانواده را (همسر، فرزندان، روزی پاک) نعمتی الهی قلمداد می‌کند و از ناسپاسی درباره آن و انتخاب راه‌های دیگر پرهیز می‌دهد.
- در ازدواج‌های سیاهی که به عنوان ازدواج سفید تلقّی می‌شود برنامه‌‌ای برای تشکیل خانواده و فرزندآوری نیست و از میان همه نعمت‌هایی که در ارتباط زن و شوهر و فرزندآوری وجود دارد، تنها به یک قسمت خاصّی که هواهای نفسانی است می‌پردازند.
- فرزند نعمتی الهی است و مسئولیت والدین در قبال آن تربیت نیکو است.
- نعمت فرزند یک نعمت بهشتی و بالاتر از دارایی و ثروت است.
- در برابر این نعمت مسئولیت‌هایی بر عهده پدر و مادر است:
- مسئولیت‌های ظاهری
- مسئولیت‌های تربیتی
- مسئولیت‌های ظاهری والدین عبارتند از:
- تأمین خوراک و پوشاک
- رسیدگی به امور زندگی
- مسئولیت‌های تربیتی والدین عبارتند از:
- انتخاب پدر یا مادری با ایمان برای او (مربوط به قبل از ازدواج)
- انتخاب نام نیکو
- تلاش در تربیت شایسته
فرزند در نگاه قرآن و حدیث
در آیات قرآن فرزند به عنوان یک نعمت الهی تلقّی شده است و در قبال این نعمت مسئولیّتی بر عهده والدین قرار داده شده که این نعمت را خوب بپرورانند. آیات متعددی در این زمینه وجود دارند مثلاً خداوند در قرآن می‌فرماید:
«وَ اللَّـهُ جَعَلَ لَكُم مِن أَنفُسِكُم أَزواجًا وَ جَعَلَ لَكُم مِن أَزواجِكُم بَنينَ وَ حَفَدَةً وَ رَزَقَكُم مِنَ الطَّيِّباتِ أَفَبِالباطِلِ يُؤمِنونَ وَ بِنِعمَتِ اللَّـهِ هُم يَكفُرونَ»[1]
در بخش اول آیه آمده است که خداوند برای شما از خودتان همسرانی آفرید و در بخش دوم می‌فرماید که از همسران شما برایتان فرزندان و نوادگانی قرار داد. در بخش سوم یادآوری می‌کند که خداوند شما را از روزی‌های پاک و طیّب بهره‌مند ساخت و در بخش چهارم می‌فرماید آیا کافران به این نکات توجّه نمی‌کنند و راه دیگری را برمی‌گزینند و به امر باطلی ایمان می‌آورند؟! در واقع منظور این است که به همسر، فرزند و روزی پاکیزه که نعمت خدا است کفر می‌ورزند و ناسپاسی می‌کنند چرا که کفر در اصل به معنای ناسپاسی است.
اهمیت فرزند آوری در اسلام
فرزند آوری در اسلام اهمیت فراوانی دارد و این امر از راه ازدواج و تشکیل خانواده میسر می‌شود. در اینجا دو نکته مورد توجه است:
اوّلاً قرآن سه چیز را به عنوان نعمت بیان می‌کند: ۱- همسران، ۲- فرزندان و نوادگان، ۳- روزی پاکیزه.
ثانیاً در قسمت آخر آیه می‌فرماید آن کسانی که راه دیگری غیر از آنچه خدا خواسته است را می‌روند، مثلاً ازدواج نمی‌کنند یا فرزند‌دار نمی‌شوند، راه خودساخته‌ای را در پیش گرفته‌اند و به باطل ایمان آورده‌اند، آیا آنان یک امر باطل را کار خوبی می‌دانند؟
مثلاً رهبانیّت در مسیحیّت نمونه‌ای از این راه باطل است. آنان ازدواج را زیبا نمی‌بینند و طبیعتاً صاحب فرزند نمی‌شوند. از نظر قرآن راه آنها راهی باطل است. راهی است که خلاف اراده خدا و خارج از طبیعت خلقت است.
امروزه مثال‌های فراوانی از این راه باطل وجود دارد. ازدواج‌های سیاهی که به عنوان ازدواج سفید تلقّی می‌شود. چرا که آنها برنامه‌‌ای برای تشکیل خانواده و فرزندآوری ندارند و از میان همه نعمت‌هایی که در ارتباط زن و شوهر و فرزندآوری وجود دارد، تنها به یک قسمت خاصّی که هواهای نفسانی است می‌پردازند. آنها یک راه باطلی در پیش گرفتند ولی آن را زیبا می‌بینند. «أَفَبِالباطِلِ يُؤمِنونَ» یعنی آنها به نعمت فرزند کفر می‌ورزند و ناسپاسی می‌کنند.
مرد که موظّف است یک زندگی پاکیزه تشکیل دهد و همسر و فرزندان خود را از رزق و روزی حلال الهی بهره‌مند کند، به همه آنها پشت پا می‌زند و کفر می‌ورزد. تعبیر «أَفَبِالباطِلِ يُؤمِنونَ» به این معنا است که هر راهی غیر از ازدواج، فرزندآوری و رزق پاکیزه که در خانواده دنبال شود یک امر باطلی است. با این وجود برخی آن را زیبا می‌بینند و تبلیغ و ترویج هم می‌کنند، این آیه‌ای است که نعمتی مثل نعمت فرزند را به ما تذکّر می‌دهد.
حدیثی را امام رضا (ع) از پیامبر اکرم (ص) نقل می‌کنند که: «إِنَّ الْوَلَدَ الصَّالِحَ رَيْحَانَةٌ مِنْ رَيَاحِينِ الْجَنَّةِ»[2]؛ فرزند صالح گلی خوشبو از گل‌های بهشت است. چطور می‌توان این تعابیر را نادیده گرفت و با این وجود چطور بعضی دوست ندارند صاحب فرزند شوند؟
به نظر شما نعمت مال بالاتر است یا نعمت فرزند؟ احتمالاً همه نعمت فرزند را بالاتر می‌دانیم. اگر خداوند فرزندی صالح به ما عطا کند از نعمت مال بالاتر خواهد بود. چرا که می‌بینیم پدر و مادر، مال را هزینه می‌کنند تا فرزند آنها سالم بماند.
مسئولیت والدین در برابر فرزند
گفتیم فرزند نعمت خدا است. اما آیا والدین در قبال این نعمت مسئولیّتی نیز دارند؟ اگر کمی دقّت کنیم، می‌بینیم هر نعمتی یک مسئولیّتی به همراه دارد. مثلاً وقتی خداوند مالی به کسی عطا می‌کند، در روز قیامت از آن سؤال می‌کند. این به آن معنا است که ما مسئول هستیم و باید در مقابل آن جواب دهیم. اول اینکه مال خود را از کجا به دست آورده‌ایم؟ از راه مشتبه، از راه حلال یا از راه حرام؟ دوم اینکه کجا هزینه کردیم؟ حق نداریم اسراف کنیم و یا اینکه باید از آن مال انفاق کنیم.
به علاوه تکالیف و مسئولیّتی در قبال این نعمت الهی که مال است بر عهده ما به وجود می‌آید که البتّه خود این مسئولیّت هم یک نعمت جدیدی است. یعنی خداوند مالی را به ما عطا می‌کند آنگاه می‌گوید که از آن انفاق کنید، در قبال این انفاق هم اجر عظیم و بازگشت به صورت چند برابر به ما داده خواهد شد. فرزندان نیز برای پدر و مادر نعمت هستند. نعمتی که در برابر آن مسئولیتی متوجه آنان می‌شود. مسئولیّت والدین در قبال فرزند به دو بخش تقسیم می‌شود:
1- مسئولیت‌های ظاهری
مسئولیّت‌های ظاهری مثل غذا، لباس و رسیدگی به امور فرزند است که اول بر عهده پدر و بعد هم بر عهده مادر می‌باشد. بخشی از این وظایف واجب و بخشی مستحب است. مثلاً این مسئولیّت والدین در قبال فرزند است که اگر بیمار شد او را به پزشک ببرند، درمان کنند و اگر هزینه‌ای دارد بر عهده بگیرند و البته در قبال این مسئولیّت و انجام وظیفه، خداوند اجر بزرگ‌تری را برای آنها در نظر می‌گیرد و نعمت را برای ما توسعه می‌بخشد. این نیست که این مسئولیّت‌ها برای ما بد باشد بلکه خود آن یک نعمت است.
از امام رضا (ع) در کتاب فقه الرضا نقل شده که فرمودند: «برُّوا أَوْلَادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا إِلَيْهِمْ»[3] با فرزندانتان به نیکی و خوبی رفتار کنید و به آنها خیر برسانید و در حق آنها احسان کنید. بعد یک جمله‌ای را به عنوان تعلیل بیان می‌کنند: «فَإِنَّهُمْ يَظُنُّونَ أَنَّكُمْ تَرْزُقُونَهُمْ» تصوّر فرزندان شما این است که شما روزی آنها را تأمین می‌کنید. از یک نگاه همین است که روزی فرزندان را خدا از دست شما به آنها می‌دهد. پس به یک معنا شما واسطه رزق الهی هستید. هر چه شما نیکی کنید خداوند از آن طرف رزق فرزندانتان را توسعه می‌دهد و در حقیقت خودتان باعث توسعه زندگی خود می‌شوید.
2- مسئولیت‌های تربیتی
وظیفه دوم مسئولیّت‌های معنوی و تربیتی است که ما موظفیم فرزندان خود را خدایی تربیت کنیم. او را به سوی اهداف پروردگار که خالق او است و وجود فرزند از آن اوست هدایت کنیم. تربیتی را درباره او اعمال کنیم که مورد رضای خدا است و این نوع تربیت در قرآن و روایات بسیار مورد توجّه قرار گرفته است.
امام صادق (ع) فرمودند: «تَجِبُ لِلْوَلَدِ عَلَى وَالِدِهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ»؛[4] پدر سه وظیفه در مورد فرزند بر عهده دارد:
1- «اخْتِيَارُهُ لِوَالِدَتِهِ»؛ انتخابی که پدر برای مادر فرزند می‌کند، از وظایف مهم او است. انگار می‌خواهد بگوید وقتی همسر انتخاب می‌کنید حق فرزند را در نظر بگیرید. چرا که اگر همسری فاقد ایمان انتخاب نمودید به فرزند خود ظلم کرده‌اید. خصوصاً برای انتخاب همسر در دو مورد تأکید شده است: اهل نماز بودن و اهل شرب خمر نبودن. چون این ظلم به فرزندان است. پس چه مرد و چه زن، وقتی می‌خواهد همسری را انتخاب کند باید دقت لازم را داشته باشد و در هنگام انتخاب، تربیت فرزندان خود را نیز در نظر داشته باشد.
2- «وَ تَحْسِينُ اسْمِهِ»؛ نام نیک بر فرزند خود بگذارید. بعضی به اسم اهمّیّت نمی‌دهند در حالی که بسیار امر مهمی است. در اسم یک بار معنوی یا یک مفهوم نهفته است که یک عمر به انسان القا می‌شود. اوّلاً فرد نسبت به آن مفهوم وابستگی پیدا می‌کند چرا که نوعاً افراد به اسم خود تعلق خاطر دارند. در واقع افراد به معنا و مفهوم نام خود علاقه‌مند می‌شوند و این معنا بر آنها اثر تربیتی خواهد داشت. مثلاً اسم کسی که علی است از امیر المؤمنین (ع) رنگ می‌گیرد اما کسی که نامش را از میان اسامی کفّار انتخاب کرده باشند نمی‌دانیم چه نتیجه‌ای خواهد داشت. در روایات بحث‌های متعدّدی در این زمینه داریم. از جمله اینکه در قیامت فرزندانی از پدر و مادر شکوه می‌کنند که چرا این اسم نامناسب را روی ما گذاشتید.
3- «وَ الْمُبَالَغَةُ فِي تَأْدِيبِهِ»؛ جدیّت و زیاده‌روی در تربیت و تأدیب او. این در مرحله اول وظیفه پدر، و در مرحله دوم وظیفه مادر است. و منظور این است که تا می‌توانند در ادب کردن فرزند سرمایه‌گذاری کنند و در معاشرت‌های او، در انتخاب دوستان برای او، در درس، گفتار و رفتار، آموزش نماز و مسائل دینی و آموختن قرآن به او بی‌اعتنا نباشد. اینها حق فرزند است که بر عهده پدر و مادر می‌باشد. و البتّه اگر پدر و مادر فرزندی را خدایی تربیت کردند، هر چه او کار نیک انجام دهد پدر و مادر هم سهیم خواهند بود.
از آنجا که تربیت فرزند امر بسیار مهم و بر عهده پدر و مادر است، دوره‌ای مجزا تحت عنوان «تربیت فرزند» از موسسه نورالمجتبی (ع) ارائه شده است که مخاطبان علاقمند می‌توانند جهت تکمیل مباحث به آن مراجعه کنند.
قرآن و تربیت فرزند
بحث تربیت فرزند در قرآن کریم به صورت یک منشور تربیتی، در ده بند از زبان لقمان حکیم بیان شده است. این بحث که در سوره لقمان می‌باشد یک منشور کامل تربیتی برای تربیت فرزند است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه می‌توانید به مقاله «تربیت در قرآن از زبان لقمان» مراجعه نمایید.
[1]– سوره نحل، آیه 72.
[2]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج 6، ص 3.
[3]– مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج 15، ص 170.
[4]– بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 75، ص 236؛ تحف العقول، النص، ص 322.