مضامین و علوم قرآن کریم

قرآن کریم دریایی از علوم و معارف است که هر کسی به قدر خویش از آن بهره می‌برد. از مباحث مربوط به تاریخ گذشته تا معاد و آینده بشریت گرفته تا علومی که خارج از دست بشر است. در این مقاله می‌خواهیم به صورت اجمالی محورهای اصلی مضامین و علوم قرآن کریم را بررسی کنیم و ببینیم که موضوعاتی که قرآن به آن‌ها پرداخته است چه موضوعاتی است. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• همه معارف و علوم در قرآن هست
• تقسیم بندی مضامین و علوم قرآن
  • حقایق عالم غیب
  • علوم خارج از دستیابی بشر در قرآن
  • معارف توحیدی
  • معاد و عاقبت انسان
  • تاریخ زندگی بشر با محوریت انبیاء
  • انسان شناسی
  • احکام اجتماعی و فردی انسان
  • برنامه کامل اخلاقی

همه معارف و علوم در قرآن هست

به عنوان مقدّمه به این نکته اشاره بکنم که در برخی از آیات قرآن با صراحت این نکته برای ما بیان شده است که همه معارف و همه علوم مورد نیاز بشر در قرآن کریم موجود است. مثلا در آیه 59 سوره انعام خداوند متعال می‌فرماید: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ …» تا آخر آیه که می‌ فرماید: «وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاَّ في‏ كِتابٍ مُبينٍ» هیچ تر و خشکی نیست، مگر این‌که در یک کتاب آشکارکننده ثبت و ضبط شده است.

          اگر مقصود از این کتاب مبین همین قرآن کریم باشد (بنا بر تفاسیر) معنای آیه این خواهد بود که در قرآن همه علوم و معارف مورد نیاز بشر جمع‌آوری شده است. البتّه در بین دانشمندان علوم قرآن در این باره بحث است که منظور از همه علوم چیست که در جای خود باید بیان شود. البته قرآن کریم هر آنچه را که انسان در مسیر هدایت به آن نیاز دارد، بیان فرموده است و مطالب فراوان دیگری که در قرآن وجود دارد و باعث شگفتی دانشمندان شده است.

تقسیم بندی مضامین و علوم قرآن

           به طور مختصر می‌توانیم مضامین قرآن کریم را در چند دسته خلاصه بکنیم.

1- حقایق عالم غیب

          دسته اوّل حقایق عالم غیب است. قرآن کریم دربردارنده حقایقی از عالم ماورا است. عالمی که به تعبیر قرآن، عالم غیب نامیده شده است. عالم غیب، یعنی عالمی که از مقابل چشم ظاهری ما پنهان است، عالمی که نمی‌توانیم با حواسّ ظاهری آن عالم را درک بکنیم و ببینیم. در قرآن کریم درباره عالم غیب آیات فراوانی داریم. در ابتدای قرآن، در سوره مبارکه بقره می‌فرماید: «الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ»^[1] آن کسانی از نور قرآن بهره می‌برند که ایمان به غیب دارند؛ در فطرت خود این باور را از بین نبرده‌اند که همه آنچه که وجود دارد، همین عالم ماده نیست. فراتر از عالم ماده، عالم دیگری هم وجود دارد که ما به آن عالم نیازمند هستیم و آن عالم، عالم غیب نام دارد.

          در سوره مبارکه جن، آیه 26 و 27 خدای متعال درباره حقایق عالم غیب با ما سخن می‌گوید؛ «عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى‏ غَيْبِهِ أَحَداً»^[2] خدای متعال عالم غیب است و هیچ کسی را بر غیب خود مطلّع نمی‌کند؛ «إِلاَّ مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ»^[3] مگر فرستادگان پسندیده خود را. «فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً» که از پیش روی و از پشت سر آن‌ها نگهبانانی را می‌فرستد «لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ»^[4] تا بداند که آن‌ها رسالت‌های پروردگار را ابلاغ کرده‌اند. «وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ» و خدای متعال احاطه دارد به آنچه که نزد این رسولان و فرستادگان است.

در این دو آیه نورانی، آیه 26 و 27 سوره جن قرآن کریم این نکته را بیان می‌کند که خدای متعال انسان‌ها را به وسیله رسولان و فرستادگان مورد تأیید خود از عالم غیب آگاه می‌کند. حقایقی از عالم غیب را توسّط فرستادگان مورد تأیید خود که البتّه آن‌ها هم در رصد فرشتگان دیگر هستند و مراقبت می‌شود که آن‌ها حقایق را ابلاغ بکنند، توسّط این فرستادگان این حقایق عالم غیب را به انسان‌ها منتقل می‌کند.

2- علوم خارج از دستیابی بشر در قرآن

          دیگر از نکاتی که در قرآن کریم آمده است و از مطالبی که قرآن به آن پرداخته است، می‌شود به این نکته اشاره کرد ارائه علومی که خارج از دستیابی بشر است. بعضی از علوم است که بشر می‌تواند با تلاش و فعّالیّت فکری خود به آن علوم دست پیدا بکند امّا قرآن کریم می‌فرماید: پیامبر به شما اموری را یاد داد و آموخت که هرگز شما توانایی دست‌یابی به این علوم را نداشتید. در سوره مبارکه بقره می‌فرماید: «وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ‏»^[5] این رسولی که ما به سوی شما فرستادیم، به شما آموزش می‌دهد آنچه را که شما نمی‌توانستید فرا بگیرید.

بشر علوم تجربی را می‌تواند با تجربه خود آرام آرام به دست بیاورد که البتّه نقش راهبری انبیاء در خود علوم تجربی هم نقش مهم و اثرگذاری بوده است امّا درباره عالم ماورا اگر دستگیری وحی نباشد، انسان هیچ اطّلاعی ندارد و نمی‌تواند از عالم آخرت اطّلاعاتی را به دست بیاورد، حقایق بهشت، جهنّم و سایر حقایقی که اگر یاری و دستگیری قرآن نبود، ما هرگز به آن حقایق دسترسی پیدا نمی‌کردیم.

3- معارف توحیدی

          دیگر از نکاتی که در قرآن کریم بیان شده است، معارف توحیدی است. قرآن کریم برای شناخت خدای متعال بهترین ذخیره تفکّر و اندیشه را در اختیار ما قرار داده است. آیاتی در قرآن وجود دارد که اگر انسان پیرامون این آیات تأمّل بکند، خدای متعال را به بهترین شکل در حدّ مقدور انسان خواهد شناخت. البتّه رسیدن به کنه معرفت خدای متعال برای انسان‌ها میسّر نیست امّا عالی‌ترین توصیفی که برای خدای متعال می‌شود کرد، در قرآن کریم مطرح شده است. در آیات مختلفی مثل سوره مبارکه توحید که یکی از برترین سوره‌های قرآن کریم است.

          درباره فضیلت سوره توحید روایات فراوانی داریم. در شأن نزول این سوره این‌طور وارد شده است که برخی از یهودیان از پیغمبر گرامی اسلام (ص) سؤال کردند و درخواست کردند که شما پروردگار خود را برای ما توصیف بکنید. پیغمبر اکرم (ص) سه روز سکوت کردند و جوابی ندادند، بعد از سه روز سوره مبارکه توحید نازل شد و به تعبیر برخی از روایات این سوره نسبة الربّ است. یعنی شناسنامه پروردگار است. می‌شود پروردگار را با آیات سوره توحید شناخت. سوره توحید، توحید ذات، توحید صفات و توحید افعال که سه شاخه مهمّ توحیدی است را در خود دارد.^[6]

          در برخی از روایات این‌طور وارد شده است که فرمودند: آیا شما تمایل ندارید که یک سوم قرآن را در یک شب تلاوت بکنید؟ سؤال کردند که چطور می‌شود یک سوم قرآن را در یک شب تلاوت کرد؟ فرمود: «اقْرَؤُوا قُل هَوَ اللهُ احد»^[7] سوره توحید را شب‌ها بخوانید.

باز در روایت دیگری از امام صادق (ع) این‌طور نقل شده است که پیغمبر گرامی اسلام (ص) بر جنازه سعد بن معاذ که یکی از رزمندگان صدر اسلام بود نماز خواندند و فرمودند که: 70 هزار ملک که جبرئیل هم در میان آن‌ها بود، بر سعد بن معاذ نماز خواندند. پیامبر می‌فرماید: من از جبرئیل سؤال کردم که به خاطر کدام عمل سعد بن معاذ مستحق نماز گذاردن شما شد؟ جبرئیل فرمود: به خاطر تلاوت قل هو الله احد در حال نشستن، ایستادن، سوار شدن و پیاده‌روی و رفت و آمد. در همه حال جناب سعد بن معاذ مداومت بر خواندن سوره مبارکه توحید داشت. ^[8]

          در یک روایت دیگر می‌خوانیم امام صادق (ع) فرمود: کسی که یک روز و شب بر او بگذرد و در نمازهای پنج‌گانه خود سوره توحید را نخواند، به او خطاب می‌رسد و ندا می‌شود: «يَا عَبْدَ اللَّهِ لَسْتَ مِنَ الْمُصَلِّينَ»^[9] ای بنده خدا! تو جز نمازگزاران نیستی. باز در روایت دیگر می‌خوانیم که فرمود: خواندن این سوره هنگام ورود به خانه روزی را افزایش می‌دهد و فقر را از انسان دور می‌کند. این‌ها شمّه‌ای از فضایل سوره توحید است که این سوره بزرگ نسبت پروردگار را بیان می‌کند و در واقع پروردگار را برای ما توصیف می‌کند.

          همین‌طور آیت الکرسی که از مهمترین آیات قرآن کریم است و فضایل بسیار زیادی دارد و یکی از آیات توحیدی قرآن کریم است. در فضیلت آیت الکرسی هم باز روایتی از پیغمبر گرامی اسلام (ص) نقل شد که ایشان از أبیّ بن کعب سؤال کردند، پرسیدند که: برترین آیه کتاب الله کدام آیه است؟ أبیّ بن کعب عرض کرد: آیت الکرسی «اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ»^[10] پیغمبر گرامی اسلام (ص) دست بر سینه او زد و فرمود: دانش بر تو گوارا باد. سوگند به کسی که جان پیامبر در دست او است، این آیه دارای زبان و دو لب است که در پایین عرش الهی تسبیح و تقدیس الهی می‌گوید ^[11] که حالا اشاره به یک حقایقی است که از فهم ما برتر و بالاتر است.

در روایت دیگری از امیر المؤمنین (ع) به نقل از پیامبر (ص) این‌طور می‌خوانیم، فرمود: «سَيِّدُ الْقُرْآنِ الْبَقَرَةِ»^[12]  برترین سوره قرآن سوره بقره است و برترین آیه سوره بقره، آیت الکرسی است. فرمود: «يا عَلي إِنَّ فيها لَخَمسينَ كَلِمَةً» آیت الکرسی 50 کلمه دارد؛ «فِي كُلِّ كَلِمَةٍ خَمْسُونَ بَرَكَةً» هر کلمه‌ای دارای 50 برکت است. مرحوم ابو الفتوح رازی در تفسیر خود می‌فرماید که آیت الکرسی  12 فراز دارد که هر فراز آن یکی از مذاهب باطل را از بین می‌برد و ابطال می‌کند.

          همچنین آیات آخر سوره مبارکه حشر که این آیات هم آیات بسیار مهمّی است و در این آیات 18 صفت از صفات پروردگار بیان شده است. درباره فضیلت این آیات هم این‌طور از پیغمبر گرامی اسلام (ص) وارد شده است، فرمود: «مَن قَرأ آخَرِ الحَشر غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبهِ وَ مَا تَأخَّر»^[13] کسی که آیات پایانی سوره حشر را بخواند و طبعاً به این حقایق بلند ایمان داشته باشد، گناهان گذشته و آینده او، یعنی گناهان قبلی و بعدی او، -آینده به معنای گناهانی که نسبت به گناهان قبل آینده است، نه گناهانی که بعد از این خواهد آمد- خدای متعال همه گناهان او را می‌بخشد.

          باز در حدیث دیگری می‌خوانیم، فرمود: اگر کسی این آیات پایانی سوره حشر را بخواند و در آن شب عمر او به پایان برسد، شهید مرده است.^[14] در این آیات برخی از صفات و ویژگی‌های خداوند متعال به صورت بسیار زیبایی در کنار هم قرار گرفته است. «هُوَ اللَّهُ الَّذي لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ»^[15] این توصیفاتی که قرآن کریم از خدای متعال بیان کرده است، اگر آیات قرآن نبود، برای ما انسان‌ها قابل درک نبود.

4- معاد و عاقبت انسان

          دیگر از ویژگی‌هایی که قرآن کریم مشتمل بر آن است و از علوم و معارفی که قرآن بیان کرده است، تشریح کامل معاد و آینده انسان است. خدای متعال مسیر زندگی انسان را از عالم ذر تا این دنیا و سپس عالم قبر و بعد از آن آخرت بیان کرده است. ما در این مسیری که سپری کردیم و در حال طی کردن هستیم، به تعبیر قرآن دو دوران حیات و دو دوران ممات داریم. در سوره مبارکه بقره، آیه 28 به این چهار مرحله اشاره شده است. «كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُميتُكُمْ ثُمَّ يُحْييكُمْ» چگونه به خدا کفر می‌ورزید در حالی که شما مرده بودید و خدا شما را زنده کرد. سپس دوباره شما را می‌میراند و پس از آن شما را زنده می‌کند. «ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» و سپس به سوی او باز می‌گردید.

مفسّران در توضیح این آیه اشاره کردند که آن موت اوّل اشاره به عالم ذر است، بودید امّا مرده بودید. «كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ» شما را زنده کرد که اشاره به همین عالم است، عالم ماده که ما الآن در مرحله دوم از مراحل زندگی خود هستیم. «ثُمَّ يُميتُكُمْ» دوباره شما را می‌میراند که مرگی است که بعد از این عالم اتّفاق می‌افتد و در عالم برزخ قرار می‌گیریم. «ثُمَّ يُحْييكُمْ» که اشاره است به حیات بعد از فرا رسیدن روز قیامت که خدای متعال انسان‌ها را برای حساب و کتاب و برای قرار گرفتن در معرض محاسبه پروردگار و وارد بهشت و یا جهنّم شدن زنده می‌کند.

5 – تاریخ زندگی بشر با محوریت انبیاء

          از نکات و موضوعاتی که قرآن به آن پرداخته است، ارائه تاریخ زندگی انسان در زمین است. همان‌طور که می‌دانید خدای متعال در قرآن، تاریخ زندگی بشر را بیان کرده است امّا این تاریخ بر محور انبیای الهی است. کتاب‌های تاریخ هر کدام بر محور خاصّی تنظیم می‌شوند. کتاب‌های تاریخی که سلاطین می‌نویسند، معمولاً بر محور پادشاهان نوشته می‌شود و چون معمولاً در طول تاریخ کتاب‌های تاریخی توسّط پادشاهان و عمّال آن‌ها نوشته شده است، آنچه که از فرازهای برجسته تاریخ دانسته شده است ،آمد و رفت پادشاهان بوده است.

امّا قرآن که توسّط پیامبران الهی و پیامبر خاتم (ص) به بشریّت عرضه شده است، داستان زندگی انسان را بر محور انبیای الهی بیان می‌کند. از اوّلین انسانی که حضرت آدم باشد و پیامبر خدا است، تاریخ زندگی بشر شروع می‌شود تا می‌رسد به پیامبران دیگر و به پیامبر خاتم (ص) که برترین انبیاء است و بعد از او هم قرآن کریم گزارش روشنی از آینده تاریخ می‌دهد که این روند تا کجا ادامه دارد.

«وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ‏»^[16]وارثان آینده زمین چه کسانی هستند و بالاخره چه کسانی حاکمان این زمین خواهند شد. این‌ها در قرآن ذکر شده است و پس از آن چه اتّفاقی برای زمین و عالم پیرامون ما می‌افتد. نشانه‌های قیامت فرا می‌رسد و خود قیامت هم که آینده یکایک انسان‌ها با قیامت گره خورده است، در قرآن کریم به شکل کاملاً روشنی بیان شده است و لذا می‌توانیم بگوییم قرآن، تاریخ زندگی انسان را بر محور انبیاء بیان کرده است.

6- انسان شناسی

          از دیگر علوم که در قرآن کریم مطرح شده است حقایق مربوط به شناخت انسان است. در قرآن کریم بهترین گزاره‌ها برای پی بردن به ویژگی‌ها و ابعاد مختلف انسان بیان شده است. این‌که انسان چه خصائص اخلاقی دارد. در اصل خلقت و در اصل فطرت انسان خداجو است. در سوره مبارکه روم، آیه 30 می‌خوانیم: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها» خدا انسان را با فطرت خداجو آفریده است.

یا درباره خصائص اخلاقی انسان این‌که انسان چه ویژگی‌هایی دارد «وَ كانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً»^[17] یا می‌فرماید: «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً * وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً * إِلاَّ الْمُصَلِّينَ»^[18] و آیات متعدّد دیگری که برای شناخت انسان و اساساً آغاز خلقت انسان این‌که انسان چگونه آفریده شد و چه مراحلی را طی کرد، ابعاد مختلف وجودی انسان، انسان دارای جسم است، دارای روح است.

«إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَليهِ فَجَعَلْناهُ سَميعاً بَصيراً»^[19] یا آن‌جا که می‌فرماید: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طينٍ * ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً في‏ قَرارٍ مَكينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ»^[20] مراحل خلقت انسان را بیان می‌کند این‌که از نطفه آغاز می‌شود به علقه و مضغه می‌رسد و سپس می‌فرماید: در او خلقت دیگری را ایجاد کردیم که اشاره به همان خلقت روحانی و جنبه معنوی و روحی انسان است. این‌ها از حقایقی است که قرآن کریم مشتمل بر آن‌ها است و اگر قرآن این‌ها را بیان نمی‌کرد، انسان نمی‌توانست این حقایق را با عقل و فهم خود درک بکند.

7- احکام اجتماعی و فردی انسان

          دیگر از نکاتی که در قرآن کریم به آن اشاره شده است و می‌تواند به عنوان یکی از محورهای اصلی قرآن مطرح بشود، بیان احکام اجتماعی و فردی انسان است. این‌که انسان به لحاظ فردی چه وظایفی به دوش دارد، در ارتباط با خود چه تکالیفی به دوش می‌کشد. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ»^[21] این‌که انسان باید نسبت به نفس خود مراقبه داشته باشد. «أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ»^[22] این‌که انسان باید اهل تفکّر باشد.

          احکام اجتماعی که انسان با آن‌ها مواجه است. بالاخره انسان در جامعه با اطرافیان خود زندگی می‌کند، در تعاملات خود چه وظایفی به دوش دارد، در تعامل با پدر و مادر چه تکالیفی به دوش دارد، در تعامل با همسایگان، در تعامل با همسر، در تعامل با فرزندان، در تعامل با نیازمندان، در تعامل با دوستان و دشمنان؛ با چه کسانی ارتباط برقرار بکند، با چه کسانی قطع رابطه بکند. این هم بخش دیگری از خطوط کلّی قرآن کریم است که می‌توانیم در یک کلمه و در یک جمله این‌طور خلاصه بکنیم: بیان احکام اجتماعی و فردی انسان.

8- برنامه کامل اخلاقی

          دیگر از علوم و نکاتی که در قرآن کریم به آن اشاره شده است و می‌تواند به عنوان یکی از محورهای اصلی قرآن مطرح بشود، ارائه راهکارهای کامل و جامع در جهت روابط و رفتارهای اخلاقی انسان است. شاید امروز برای هدایت بشر نسخه‌های فراوانی وجود داشته باشد؛ بعضی‌ها انسان را به کنج عزلت گزیدن و از جامعه فاصله گرفتن دعوت می‌کنند. بعضی‌ها انسان‌ها را به اجتماعی بودن و فرار از خلوت و دوری از خلوت گزینی دعوت می‌کنند.

اسلام با یک نگاه معتدل، به دور از افراط و تفریط، بهترین برنامه و کامل‌ترین و جامع‌ترین برنامه را در جهت روابط انسان و در جهت رفتارهای اخلاقی انسان بیان می‌کند. انسان در تعامل با فقرا نه این درست است که بخل بورزد و نه این درست است که همه ثروت خود را در اختیار دیگران بگذارد و خود او دچار مشکل بشود. قرآن می‌فرماید: «وَ الَّذينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً»^[23] نه اسراف پسندیده است و نه بخل ورزیدن پسندیده است. بنابراین بهترین راهکارها برای تصحیح و تکمیل رفتارها و روابط اخلاقی انسان در قرآن کریم یافت می‌شود.

حجه‌الاسلام والمسلمین حاج ابوالقاسم

---

[1]– سوره بقره،آیه 3.

[2]– سوره جن، آیه 26.

[3]– همان، آیه 27.

[4]– همان، آیه 28.

[5]– سوره بقره، آیه 151.

[6] الکافی  (ط – الإسلامية)،  ج 1 ص 91

[7]– الشيخ الطبرسي، تفسير مجمع البيان، جلد : 10  صفحه : 479

[8] الکافی(ط – الإسلامية)،  ج 2 ص 622

[9]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏2، ص 622

[10]– سوره بقره، آیه 255.

[11] مستدرک الوسائل ج4 ص337

[12]– الشيخ الطبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن،ج 2، ص 626.

[13] تفسير نور الثقلين، ج ‏5، ص 293.

[14]  الدر المنثور، ج۶، ص۱۸۷

[15]– سوره حشر، آیه 23.

[16]– سوره انبیاء، آیه 105.

[17]– سوره اسراء، آیه 11.

[18]– سوره معارج، آیات 19 تا 22.

[19]– سوره انسان، آیه 2.

[20]– سوره مؤمنون، آیات 12 تا 14.

[21]– سوره مائده، آیه 105.

[22]– سوره اعراف، آیه 184.

[23]– سوره فرقان، آیه 67.