راهکارهای علاقه‌مند کردن فرزندان به عبادات

یکی از اصول تربیتی آشنا کردن کودکان با عبادات است. در آموزه‌های دینی به ما توصیه شده است که فرزندان خود را از همان دوران طفولیت با عبادات آشنا کنیم. البته این کار باید به تدریج و با صبر و حوصله انجام گیرد تا باعث زدگی در آنها نشود. در این مقاله راهکارهای علاقه‌مند کردن کودکان به عبادات را بررسی می‌کنیم.

• عبادت
• راهکارهای ایجاد علاقه مندی در فرزندان نسبت به عبادات
  • مشاهده عبادات والدین
  • ایجاد زمینه تقلید از والدین
  • ایجاد بستر عبادت
  • آموزش تدریجی عبادت
  • عدم شکل‌گیری دیدگاه منفی نسبت به عبادات
  • تدبیر برای آشنایی با عبادات از طفولیت
  • حضور در محیط‌های ویژه عبادت
  • الگوگیری از گروه‌های هم‌سال اهل عبادت
  •  عدم سخت‌گیری در مسائل عبادی

عبادت

یکی از اصول تربیت بحث عبادت است. عبادت‌هایی که می‌تواند زمینه رشد انسان را فراهم کند و فرزندان را هم باید از دوران کودکی با عبادت‌ها آشنا و مأنوس کنیم. لذا عبادت یعنی یک ارتباطی بین ما و خالق ما، بین مخلوق و خالق. بین بنده و شخصی که او را آفریده است. لذا این موضوع خیلی جدّی می‌تواند باشد و یکی از رخدادهایی که در زندگی انسان پدید می‌آید این است که شیطان در موضوع عبادت و بندگی ما خیلی ورود پیدا می‌کند تا زمینه‌ای را فراهم کند که مانعی برای عبادت و بندگی باشد.

راهکارهای ایجاد علاقه مندی در فرزندان نسبت به عبادات

اگر ما بخواهیم نگاه فرزندان خود را به عبادت مثبت و زیبا قرار بدهیم، باید از روش‌هایی استفاده کنیم که بنا داریم در این بخش برخی از این روش‌ها را بیان کنیم، خصوصاً با استفاده از سیره اهل بیت (ع).

۱. مشاهده عبادات والدین

اوّلین نکته‌ای که وجود دارد این است که فرزندان ما باید عبادت‌های ما را ببینند. نماز خواندن پدر و مادر را ببینند. خود این تأثیر می‌گذارد. انسان در مسئله‌ای مانند تربیت کانال‌های دریافتی دارد. یکی از کانال‌های دریافتی مهم کانال بصری است؛ یعنی دیدن. لذا انسان‌ها با دیدن خیلی چیزها را یاد می‌گیرند. لذا ما وقتی عبادت را در حضور فرزندان خود انجام بدهیم، آن‌ها این را ببیند و نگاه کنند بالاخره بخشی از آن یادگیری را داریم در آن‌ها محقّق می‌کنیم.

حتّی در دوران طفولیّت بچّه‌ها باید ببینند. حتّی موقعی ما فرزندان خود را در رختخواب خواباندیم ولی او بیدار است یا در گهواره قرار دادیم و بیدار است، طوری جهت او را قرار بدهیم که ما را هنگام نماز خواندن و عبادت کردن ببیند. این‌ها همان «الْعِلْمُ فِی الصِّغَرِ کالنَّقْشِ فِی الْحَجَر»[1] است. یعنی وقتی فرزند ما همین نکات را در دوران طفولیّت می‌بیند این موضوع در ضمیر ناخودآگاه او حک می‌شود. یعنی در اصل ما با این ابزار داریم او را تربیت می‌کنیم.

۲. ایجاد زمینه تقلید از والدین

نکته دومی که ما باید به آن توجّه کنیم این است که وقتی فرزندان ما عبادت‌های ما را می‌بینند و گاهاً در برخی از سنین می‌خواهند تقلید کنند، زمینه و بستر را فراهم بیاوریم. چون خود تلقید اوّلین گام و مرحله در یادگیری محسوب می‌شود، در شکل‌گیری شخصیّت محسوب می‌شود. موضوع شخصیّت یک موضوع مهمّی است. تقلید مهم است، یعنی اگر مادری نماز خواند و دیدید که فرزند او چادر نماز برداشته است و می‌خواهد او هم مانند مادر نماز بخواند ما باید او را ترغیب کنیم و به این رفتار او توجّه کنیم. چرا؟ چون این تقلید زمینه علاقمندسازی و انس‌گیری با عبادت است.

همان‌طور که عرض کردیم برای این‌که بتوانیم اصل عبادت را در فرزندان خود نهادینه کنیم و در آن‌ها علاقمندسازی ایجاد کنیم و نگاه آن‌ها را به عبادت مثبت قرار بدهیم باید از راهکارهایی استفاده کنیم که دو نکته بیان شد. یکی دیدن و دوم تقلید کردن.

۳. ایجاد بستر عبادت

امّا مورد سوم این است که زمینه و بستر را برای عبادت فرزندان خود فراهم کنیم. در روایتی از وجود مبارک امام باقر (ع) داریم که فرمودند وقتی فرزندان شما در سنّ سه سالگی هستند کدام ذکر را بگویند، سه سال و هفت ماه و 20 روز چه ذکری را بیان کنند. دوباره حضرت فرمودند در چهار سالگی ذکری را بیان کنند. ولی حضرت فرمودند وقتی فرزندان شما به سنّ پنج سالگی رسیدند دست راست و چپ آن‌ها را به آن یاد بدهید و رو به قبله بگویید سجده کنند. یعنی بستر را برای یک عبادت ارزشمند، ولی در حدّ درک و فهم او فراهم کنید.

بعد فرمودند وقتی به شش سالگی رسیدند زمینه‌ای را فراهم کنید که رکوع و سجده را یاد بگیرند. یعنی یک نوع آموزش ابتدایی برای یک عبادت ارزشمندی مانند نماز، رکوع و سجده. فرمودند وقتی به سنّ هفت سالگی رسیدند به آن‌ها بگویید که دست و صورت خود را بشویند، یعنی شبیه همین وضو. چون تمام بچّه‌ها ممکن است نتوانند آداب وضو را در این سن اجرایی و عمل کنند. لذا دست و صورت خود را بشویند و هر میزانی از نماز را که بلد هستند بخوانند. در نه سالگی نماز را به آن‌ها کامل یاد بدهید.[2]

البتّه این روایت را وقتی کارشناسان تربیتی مورد بررسی قرار می‌دهند می‌گویند قبل از نُه سالگی باید نماز را به دخترها یاد داد و آموزش داد.

آموزش تدریجی عبادت

ببینید گاهی اوقات نیاز به این است که فرزندان ما برای بندگی کردن آموزش تدریجی را ببینند. همان‌طور که ما در این روایت بیان کردیم و البته یک اصلی هم به نام اصل تدریج داریم. ولی در عبادت نمی‌شود بچّه را رها کرد و وقتی به سنّ بلوغ و تکلیف رسید بگوییم حالا باید نماز بخوانید، حالا باید روزه بگیرید و حالا باید آداب شرعی را رعایت کنید. ممکن است برای او سخت باشد.

لذا یکی از نکاتی که در تربیت مطرح است این است که ما وقتی می‌خواهیم فرزندان خود را به آن قلّه عملی برسانیم باید به تدریج در این دامنه حرکت کنند تا به آن قلّه برسند. فرزندی که می‌خواهد در سنّ بلوغ نماز را به صورت کامل بخواند باید از همان سنین سه یا چهار سالگی حرکت خود را شروع کند. پس در بندگی گاهی اوقات آموزش‌هایی هم لازم است. گاهی اوقات این آموزش‌ها باید به صورت تدریجی به او انتقال داده شود.

۴. عدم شکل‌گیری دیدگاه منفی نسبت به عبادات

امّا نکته دیگری که مهم است این است که ما باید نگاه فرزندان خود را به موضوعی مانند عبادت یک نگاه مثبت قرار بدهیم. چون مثلاً گاهی اوقات مادر دارد نماز می‌خواند بچّه می‌آید مُهر او را برمی‌دارد. مادر دارد یک عبادتی انجام می‌دهد. حالا اگر رفتار مادر بد باشد، مثلاً مُهر از دست بچّه بگیرد و او را به کنار هُل بدهد، ممکن است نگاه بچّه به عبادت منفی شود. لذا اگر ما دوباره بخواهیم این خوشبینی را ایجاد کنیم شاید سخت باشد.

سیره اهل بیت (ع) هم همین‌طور بوده است. نمی‌گذاشتند نگاه فرزندان به عبادت یک نگاه منفی باشد. به طور مثال حسنین (ع) به مسجد پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌رفتند، گاهی اوقات بازی می‌کردند، فعّالیّت می‌کردند، پای صحبت پیغمبر می‌نشستند. گاهی اوقات حتّی روی دوش پیامبر می‌رفتند، روی گرده پیامبر می‌رفتند.

یک موقعی نمازگزارها همه در سجده دیدند که وجود مبارک نبیّ مکرم اسلام (ص) سر از سجده برنمی‌دارد. یک عدّه سست ایمان گفتند نکند پیامبر سجده را این‌قدر طولانی کرده است که به خواب رفته است. یک عدّه هم انسان‌های با ایمانی بودند، گفتند شاید در سجده دارد به پیامبر وحی می‌شود. بعد دیدند که پیامبر (ص) بلند شدند و تشهّد و سلام نماز دادند. یک عدّه آمدند دور پیامبر جمع شدند و گفتند: یا رسول الله! چرا سجده را این‌قدر طولانی کردید؟ حضرت فرمودند حسن یا حسین روی دوش من بودند و نمی‌خواستم آن‌ها را کنار بزنم.

شاید این دلیل برای این است که آن نگاه به نماز مثبت باشد. اگر پدر دارد نماز می‌خواند بچّه‌ای روی دوش پدر بیاید و پدر او را به سمتی پرتاب کند نگاه او به نماز منفی می‌شود. پس این هم نکته ظریفی است که باید به آن توجّه داشته باشیم.

۵. تدبیر برای آشنایی با عبادات از طفولیت

همان‌طور که گفته شد مسئله عبادت و اصل عبادت به عنوان یک اصل تربیتی مطرح می‌شود و به عنوان یک اصل حاکم و تربیت حاکم مطرح است. ما باید با روش‌هایی این را در فرزندان خود شکل بدهیم؛ علاقمندی آن‌ها را به عبادت، آشنایی آن‌ها را با عبادات شکل بدهیم. سیره اهل بیت (ع) هم همین بود که فرزندان را از همان دوران طفولیّت با عبادت‌ها آشنا می‌کردند.

نمونه آن سیره وجود مبارک حضرت صدّیقه طاهره زهرای مرضیّه (س) است که فرزندان خود را برای شب‌های قدر و عبادت آماده می‌کردند. آن زمان‌هایی که قرار بود بچّه‌ها شب زنده داری کنند، آن‌ها را زودتر به بستر می‌بردند، شام خوبی می‌دادند و این بچّه‌ها می‌خوابیدند که آن نیاز به خواب برای آن‌ها فراهم شود، بعد حضرت در زمانی که لازم بود آن‌ها را بیدار می‌کردند که این عبادت و بندگی را همراه با والدین انجام بدهند.

همان کاری که امروز شما پدران و مادران انجام می‌دهید. فرزندان خود را به مراسم احیاء و شب‌های قدر می‌برید. آن‌ها خواب سر شب خود را انجام می‌دهد که بعد بانشاط باشند. برخوردهای خوبی را در آن شب‌های قدر داریم که آن خوشایندسازی در فرزندان ما اتّفاق بیفتد. پس این اصل آشنایی با عبادت را هم ما باید با یک تدبیر خوب یا همان‌گونه که وجود مبارک حضرت زهرا (س) انجام می‌دادند انجام بدهیم که بچّه‌ها نسبت به عبادت و بندگی خدا خوشبین باشند.

۶. حضور در محیط‌های ویژه عبادت

 امّا نکته بعدی که ما باید به آن توجّه کنیم حضور فرزندان در محل‌هایی است که بندگی و عبادت خدا به صورت ویژه‌تری انجام می‌شود، مانند مساجد، مانند حضور در نماز جماعت، مانند حضور در نمازهای جمعه، در مصلّی‌های بزرگ که بچّه‌ها بروند، ببیند که یک خیل عظیمی دارند بندگی خدا را انجام می‌دهند، عبادت خدا را انجام می‌دهند و گوش به فرمان خدا هستند. این‌ها تأثیرات تربیتی را روی فرزندان می‌گذارد.

پدران و مادر بزرگوار این را بدانید که فرزندانی که ارتباط آن‌ها با این محیط‌های عبادی کم‌رنگ شود شاید در آینده سستی‌های آن‌ها نسبت به عبادت بیشتر شود. ولی وقتی می‌بیند یک جمع کثیری مقیّد به این هستند که نماز خود را ابتدای وقت بخوانند، با توجّه نماز خود را بخوانند این روحیه بندگی و عبادت هم در فرزندان ما شکل می‌گیرد. یعنی به نوعی آن هم‌گرایی و هم‌سویی در این فرزند، به خاطر حضور در این محیط اجتماعی و جمعی که همه دارند بندگی و عبادت می‌کنند، شکل می‌گیرد.

۷. الگوگیری از گروه‌های هم‌سال اهل عبادت

امّا نکته دیگری که در مسئله عبادت و بندگی و شکل‌دهی فرزندان در این مسیر باید مورد توجّه قرار بگیرد گروه‌های هم‌سال هستند. یعنی بچّه‌ها وقتی گروه‌های هم‌سال خود را ببینند که این‌ها نماز می‌خوانند، روزه‌های تمرینی می‌گیرند، در نمازهای جماعت و جمعه حاضر می‌شوند، خود این می‌تواند انگیزه‌سازی را در فرزندان ما تقویت کند و ما همیشه این را به عنوان یک قاعده تربیتی مطرح می‌کنیم که فرزندان خود را در گروه‌های هم‌سال مناسب قرار بدهیم.

یعنی گاهی اوقات وقتی بچّه‌ها یک رفتار خوب عبادی را از هم‌سال خود می‌بینند شاید این از صدها موعظه تأثیری بیشتری داشته باشد، از این‌که ما پدر و مادرها صدها بار نکته را بگوییم تأثیر بیشتری داشته باشد. لذا ما این گروه هم‌سال را به عنوان گروه تأثیرگذار در تربیت هیچ وقت نباید فراموش کنیم. ما حتماً هم باید به این نکته توجّه داشته باشیم که اگر ما بخواهیم فرزندان خود را در مسیر تربیت رشد بدهیم و تربیت را در آن‌ها تعمیق کنیم یکی از گروه‌هایی که در این زمینه می‌تواند ما را یاری برساند گروه‌های هم‌سال فرزندان ما است، گروه‌های هم‌جنس فرزندان ما است. یعنی اگر ما بتوانیم این گروه‌ها را برای فرزندان خود فراهم کنیم، قطعاً در این مسیر هم می‌توانیم به موفقیّت‌های خوبی نائل شویم.

 ۸. عدم سخت‌گیری در مسائل عبادی

امّا نکته آخر را هم من عرض کنم که یکی از نکاتی که می‌تواند در تقویت اصل عبادی در فرزندان ما تأثیرگذار باشد این است که نباید در مسائل عبادی سخت‌گیری کنیم. برخی مواقع، برخی پدر و مادرها از خدا هم سخت‌تر می‌گیرند! یک نمونه عرض کنم:

نماز اوّل خواندن بسیار ارزشمند است و ما هم روایات و تأثیرات آن را هم دیدیم و نظرات بزرگان را هم می‌دانیم، ولی شما می‌دانید که خداوند متعال برای نماز ظهر و عصر یک فاصله زمانی را قرار داده است. از اذان ظهر تا غروب آفتاب زمانی است که فرد می‌تواند نماز ظهر و عصر خود را بخواند. ولی ما یک طوری به بچّه سخت‌گیری می‌کنیم که اگر این بچّه اوّل وقت نماز نخواند این نماز دیگر فایده ندارد.

بعد می‌بینید که خود این سخت‌گیری منجر به این می‌شود که فرزندان ما از آن عبادت زدگی پیدا کنند. ما بر انجام اصل آن تأکید داشته باشیم ولی در مورد نحوه و شکل و زمان آن یک مقداری انعطاف داشته باشیم، ولی کمک هم کنیم که فرزندان ما به تدریج به فضیلت اصلی انجام عبادات نائل شوند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون

---

[1] ـ کنزالفوائد، ج1، ص319

[2] ـ ترجمه من لا يحضره الفقيه، ج‏1، ص 428