مسئولیتهای زن در خانواده و خانه چیست؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
در آموزه‌های اسلامی وظایف و نقش هر یک از اعضای خانواده بر اساس توانایی‌های او تعریف می‌شود. مرد و زن در خانواده با توجه به استعدادهایی که خداوند برای هر کدام قرار داده مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند. در این مقاله به بررسی مسئولیتهای زن در خانواده می‌پردازیم. برخی از عناوین مطرح شده در این رابطه عبارتند از:
- قانت بودن زن در خانواده
- اطاعت لازمه تمام نظام‌ها
- خانواده نهادی با عظمت
- اطاعت ضعف نیست
- ارزشمندی اطاعت
- محدوده اطاعت
- شبهاتی پیرامون قانت بودن
- مصادیق و محدوده حافظ بودن بانوان
- مدیریت داخلی خانواده و مصداق‌های آن
- تدبیر برای ایجاد آرامش
- پاسداری از مودت و رحمت
- ساماندهی امور جاری
- مدیریت اقتصاد منزل
- مدیریت روابط اهل خانه
چکیده مقاله زن در خانواده:
- یکی از مسئولیتهای بانوان قانت بودن است:
- اطاعت لازمه تمام نظام‌ها است و تنها اختصاص به خانواده و وظیفه بانوان ندارد. بلکه لازمه موفقیت هر نظامی این است که از مدیران اطاعت شود.
- خانواده نهادی با عظمت است و از این رو خدای متعال آن را سازماندهی کرده و برای آن مسئول تعیین کرده است تا شرایط رسیدن به رشد و تعالی برای خانواده فراهم شود.
- بعد از آن که قرآن کریم مردان را به عنوان سرپرست معرفی می‌کند، بدون آن که به بانوان امر کند، نتیجه می‌گیرد که آن‌هایی که صالحه هستند اهل اطاعت خواهند بود.
- اطاعت بانوان نه نشانه ضعف بلکه نشانه وظیفه شناسی در راستای تعالی خانواده است.
- این اطاعت امری ارزشمند است. چرا که در واقع اطاعت از فرمان الهی و امری برای رشد و تعالی خانواده است.
- فقها محدوده واجب اطاعت را در دو امر دانسته‌اند. یک مورد در امور زناشویی که برای هر دو طرف واجب شرعی است و مورد دیگر درباره خروج بانو از منزل است.
- حافظ بودن زن در خانواده:
- حافظ بودن یک وظیفه همگانی برای تمام مؤمنین است و اختصاصی به بانوان ندارد. این موضوع در مصداق‌های متعددی در قرآن برای مردان و زنان مؤمن مطرح شده مانند حفاظت از حدود الهی، پاکدامنی، نماز و غیره.
- حافظ بودن بانوان با دو قید مطرح شده است: یکی حفاظت در نبودن شوهر و دیگر مواردی که زن باید حفظ کند مانند حفاظت از پاکدامنی خویش، آبروی خانواده، اموال، اسرار خانواده و غیره.
- در روایات بانوی صالحه را یکی از بزرگترین نعمت‌های الهی دانسته‌اند که از ویژگی‌های او مطیع بودن از شوهر است.
- مدیریت داخلی خانواده:
- از آیات قرآن می‌توان این برداشت را کرد که بانوان محور آرامش خانواده هستند، بنابراین یکی از مهمترین حیطه‌های مدیریتی آنها این است که با عاطفه قویی که دارند و با حسن رفتار و گفتار خود این امر مهم را ساماندهی کنند.
- پاسداری از مودت و رحمتی که خداوند در زوجیت قرار داده وظیفه‌ای برای همه اعضای خانواده است که مادران می‌توانند نقش بسزایی در آن داشته باشند.
- ساماندهی کارهای منزل و تقسیم وظایف و پرورش فرزندان از مهمترین بخش‌های مدیریت داخلی منزل است.
- مدیریت اقتصاد منزل و جلوگیری از اسراف و تبذیر و در نظر داشتن خرج‌های لازم بر عهده بانوان است.
- مدیریت روابط اهل خانه و ایجاد روابطی صمیمی و محترمانه از اموری است که مادران باید به آن توجه کنند.
مسئولیتهای زن در خانواده
در خانواده هر یک از اعضا مسئولیّتی را برعهده دارند. مسئولیت‌پذیری افراد در تحکیم خانواده بسیار مؤثر است. هر یک از پدر و مادر در خانواده مسئولیتی را بر عهده دارند. در ادامه به بررسی مسئولیتهای زن در خانواده می‌پردازیم:
الف- قانت بودن زن در خانواده
اوّلین مسئولیّت قانت بودن است که خداوند بر عهدۀ بانوان می‌گذارد. قانت بودن به معناي اطاعت است.
۱- اطاعت لازمه تمام نظام‌ها
قانت بودن یک امر طبیعی و جاری در تمام سازماندهی‌های بشری است. سازماندهی‌هایی که عاقلانه و حکیمانه طرّاحی می‌شود. در هر برنامه‌ای مسئولی تعیین می‌شود، چون بدون مسئول کار پیش نخواهد رفت. وقتی مسئول تعیین شد اختیاراتی قانونی به او داده می‌شود. طبیعی است که مسئول می‌تواند اموری را در حیطه مسئولیتش از دیگران مطالبه کند.
هنگامی که برنامه‌ای طراحی می‌شود، تمام افراد وظیفه دارند پایبند به این سازماندهی و پاسدار از آن باشند. برای مثال در نظام آموزشی دانشگاه، دانشجویان باید از استاد در مسائل درسی اطاعت کنند، از مسئولین آموزشگاه در محدوده‌های قانونی اطاعت کنند؛ در غیر این صورت هیچ کاری به سامان نخواهد رسید. بنابراین نکته اول این شد که قانت بودن یک قاعده کلی و همه جایی است از جمله در خانواده.
۲- خانواده نهادی با عظمت
خانواده نهاد باعظمتی است و خداوند هدف‌هایی برای آن در نظر گرفته است؛ از این رو خداوند نظامی را برای آن طراحی کرده و برای آن سرپرست تعیین کرده است. در آیه شریفه آمده: «الرِّجالُ قَوّامونَ عَلَى النِّساءِ»[1] این سرپرستی برعهده مرد است.
۳- نتیجه‌گیری قرآن
بعد از مشخص کردن سرپرست خانواده می‌فرماید: «فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ؛ پس زنان صالحه مطیعند». نکته حائز اهمیت این است که قرآن در این قسمت به بانوان امر نمی‌کند که مطیع باشید، بلکه این موضوع را به عنوان نتیجه بیان می‌کند: اکنون که خدا مرد را قوام خانواده معرفی کرد، آن خانمی که صالح و متّقی است می‌فهمد باید قانت باشد.
۴- اطاعت ضعف نیست
مطیعِ شوهر بودن در سرپرستی کلی خانواده،[2] نه ضعف است، نه افت شخصیّت است، بلکه نشانۀ وظیفه شناسی است. ضعف نیست، چرا که فرمان خدا را اجرا می‌کند و اجرای فرمان الهی موجب سرافرازی است. افت شخصیّت نیست، چرا که مرد و زن در کرامت انسانی برابر هستند و در تقسیم کار تفاوت پیدا می‌کنند و این تفاوت به خاطر تفاوت در استعدادها است.
۵- ارزشمندی اطاعت
نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه کرد این است که اطاعت زن از شوهر در محدوده‌ای که خداوند تعیین کرده است اطاعت از خدا است. اطاعت از خداوند افتخار است، نه ذلّت. به این نکته خوب باید توجّه کنید. همچنان که اطاعت فرزند از پدر و از مادر اطاعت از خدا است.
از طرفی احترام به مسئولیتهای تعریف شده برای هر فرد ارزشمند است. یعنی هر یک از زن و مرد وظیفه و مسئولیتی دارند و باید در حیطه آن مسئولیت به هم احترام بگذارند و مطیع یکدیگر باشند.
۶- محدوده اطاعت
ممکن است سؤال شود حوزۀ مدیریّت کجا است که زن باید مطیع شوهر باشد. فقها محدوده واجب اطاعت را در دو امر دانسته‌اند. یک مورد در امور زناشویی که برای هر دو طرف واجب شرعی است، اما کمی محدوده‌ها متفاوت است که در اصطلاح فقهی به آن تمکین می‌گویند.
مورد دیگر درباره خروج از منزل است که باید تحت نظارت شوهر باشد. اگر یک جایی هم نهی کرد خانم باید اطاعت کند. این‌ها احکام خدا است و خداوند خواسته است که ارتباط جامع و منزل را مسئولی کنترل کند تا خانواه حمایت شود.
ب- حافظ بودن زن در خانواده
خداوند در ادامه آیه حافظ بودن را برای بانوان مطرح می‌کند و می‌فرماید:
«فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلغَيبِ بِما حَفِظَ اللَّـهُ»
پس زنان صالحه مطیعند و آنچه خدا حفظ کرده است، در غیاب شوهر [حقوق و اسرار و اموال او را] حفظ می‌کنند.
۱- حافظ بودن وظیفه‌ای همگانی
حافظ بودن یک وظیفه‌ای است که خداوند متوجّه همۀ مؤمنین می‌کند. همۀ ما باید حافظ باشیم. حافظ چه امری؟ قرآن چند مورد را ذکر می‌کند که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:
مثال اول: حافظ حدود الهی
قرآن کریم بعضی از بندگان والا مقام را این‌گونه ستایش می‌کند:
«التّائِبونَ العابِدونَ الحامِدونَ السّائِحونَ الرّاكِعونَ السّاجِدونَ وَ الحافِظونَ لِحُدودِ اللَّـهِ وَ بَشِّرِ المُؤمِنينَ»[3]
مؤمنانی که اهل توبه، عبادت، ستایش، سیاحت، رکوع، سجود، امر به معروف و نهى از منکر و حفظِ حدود و مقرّرات الهى‌اند و چنین مؤمنانى را بشارت ده!
حدود خدا همان اوامر و نواهی او است. خداوند در بحث خانواده، در سورۀ بقره و در جاهای دیگر قرآن حدودی را بیان می‌کند. حقوقی را برای مردان و حقوقی را برای زنان و وظایفی را برای هر کدام در نظر می‌گیرد و در نهایت می‌فرماید حدود خدا را باید حفظ کنید.
مثال دوم: حفظ دامن
در سورۀ احزاب و در سورۀ مؤمنون هم کلمه «حافظون» را به کار می‌برد. در سورۀ احزاب می‌فرماید:
«إِنَّ المُسلِمينَ وَ المُسلِماتِ وَ المُؤمِنينَ وَ المُؤمِناتِ وَ القانِتينَ وَ القانِتاتِ وَ الصّادِقينَ وَ الصّادِقاتِ وَ الصّابِرينَ وَ الصّابِراتِ وَ الخاشِعينَ وَ الخاشِعاتِ وَ المُتَصَدِّقينَ وَ المُتَصَدِّقاتِ وَ الصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ وَ الحافِظينَ فُروجَهُم وَ الحافِظاتِ وَ الذّاكِرينَ اللَّـهَ كَثيرًا وَ الذّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّـهُ لَهُم مَغفِرَةً وَ أَجرًا عَظيمًا»[4]
مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان باایمان و مردان و زنان مطیع خدا و مردان و زنان راستگو و مردان شکیبا و زنان شکیبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان انفاق‌گر و مردان و زنان روزه‌دار و مردانی که دامن خود را حفظ می‌کنند و زنانی که دامن خود را حفظ می‌کنند و مردان و زنانی که خدا را بسیار یاد مى‌کنند، خداوند براى [همه‌ى] آنان آمرزش و پاداشى گرانقدر و بزرگ آماده کرده است.
پس دومین حافظ، حافظ دامن است. حفظ دامن در آیات دیگر هم در قرآن آمده است:
«وَ الَّذينَ هُم لِفُروجِهِم حافِظونَ؛ آن کسانی که دامن خود را حفظ می‌کنند».[5] در سورۀ نور نیز می‌فرماید: ای پیامبر به مردان مؤمن بگو چشم خود را از نگاه به نامحرم فرو بیاندازند و دامن خود را حفظ کنند. این برای تزکیه و رشد معنوی قلب آنها بهتر است. به بانوان مؤمن بگو چشم خود را فرو بیاندازند و دامن‌های خود را حفظ کنند. امّا برای بانوان دستور سومی را هم مطرح می‌کنند که زینت خود را نباید نمایان کنند.[6]
مثال سوم: محافظت از نماز
قرآن در آیات دیگری محافظت از نماز را از مؤمنین می‌خواهد: «وَ الَّذينَ هُم عَلى صَلَواتِهِم يُحافِظونَ؛ و آنان كه بر نمازهايشان محافظت دارند»[7] همین‌طور در سورۀ بقره می‌فرماید: «حافِظوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الوُسطى وَ قوموا لِلَّـهِ قانِتينَ؛ بر انجام همه نمازها و [به ویژه] نماز وُسطى [ظهر]، مواظبت کنید و براى خدا خاضعانه به پاخیزید»[8]
محافظت بر نماز را به نماز اوّل وقت و در وقت فضیلت تفسیر کردند. این هم یک محافظت است. همۀ ما باید حافظ باشیم.
۲- حافظ بودن زن در خانواده
خانم‌ها در حوزۀ خانواده مسئولیّت حافظ بودن دارند. «فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلغَيبِ بِما حَفِظَ اللَّـهُ»[9]، برای «حافِظاتٌ» دو قید مطرح شده است: ۱- در نهان محافظ باشند که گفتند یعنی هنگامی که شوهر حضور ندارد. ۲- حافظ باشد به آنچه که خداوند حفظ کرده است. یعنی به طور کلی هر چه را که خدا درباره خانواده دوست دارد تا بانوی منزل آن را رعایت کند، خانم حافظ آن باشد؛ برای مثال اسرار خانواده را حفظ کرده است، این هم باید حافظ باشد. خداوند حرمت خانواده را نگه داشته است، باید بانو هم در پشت سر شوهر حرفی نزند که حرمت خانواده شکسته شود، خداوند حفظ دامن را از آنها خواسته، خانم دامن خود را حفظ کند و مصداق‌های فراوان دیگر.
۳- روایات
دربارۀ حافظ بودن بانوان به این حدیث پیامبر اکرم (ص) توجّه کنید که در یک جمله از این حدیث محافظت در غیاب شوهر را بیان می‌کنند و می‌فرمایند:
«مَا أَفادَ رَجُلٌ بَعدَ الإِيمانِ خَيراً مِن امرَأَةٍ ذاتِ دينٍ وَ جَمالٍ تَسُرُّهُ إِذا نَظَرَ إِلَيها وَ تُطيعُهُ إِذا أَمَرَها وَ تَحفَظُهُ في نَفسِها وَ مالِهِ إِذا غابَ عَنها»[10]
خداوند به هیچ مردی بعد از ایمان، خیری بالاتر از همسری که دیندار و با جمال باشد نداده است، به گونه‌ای که وقتی به او می‌نگرد خوشحال شود و وقتی چیزی از او می‌خواهد اطاعت کند. هنگامی که شوهرش از او دور است محافظ شوهر باشد درباره خودش و مال شوهرش.
خود را حفظ کند یعنی کاملاً حریم عفاف را محفوظ بدارد. مال شوهر هم شاید به عنوان مثال مطرح شده و امور دیگر را نیز بتوان در نظر گرفت مانند شئون خانواده، آبرو و حیثیت خانواده، اسرار شوهر و خانواده. در ادامۀ حدیث فرمودند: «به حضرت موسی بن عمران وحی شد من به کسی خیر دنیا و آخرت عطا کردم و آن همسری صالح است».
ج- مدیریت داخلی توسط زن در خانواده
تا اینجا دو نکته بیان کردیم؛ قانت بودن و حافظ بودن. سومین مسئولیّتی که بانوان دارند مدیریّت منزل و تدبیر امور خانواده در داخل منزل است. مدیریّت کلّی بر عهدۀ مرد است و مدیّریت داخل بر عهدۀ بانوان است. «فالرَجُلُ سَیِدُ أهلِهِ وَالمَرأةُ سَیِّدَةُ بَیتِها»[11] این حدیثی است از پیامبر اکرم (ص).
مرد مدیر و سیّد خانواده است و زن مدیر و سیّد و بزرگ خانه است. یعنی مدیریّت امور منزل بر عهدۀ او است. یعنی حدّاقل به عنوان یک عبادت استحبابی بر عهدۀ بانوان است. چه کند که این مدیریّت انجام شود؟ در کنار قانت بودن و حافظ بودن، که خود این مقدّمۀ مدیریّت است.
۱- تدبیر برای ایجاد آرامش
به چند نکته باید توجّه کنیم. منزل جای آرامش است. این آرامش را مادر باید به وجود بیاورد، این از عهدۀ بانوان بر می‌آید. «لِتَسكُنوا إِلَيها»[12] جمله‌ای است که قرآن برای خانم‌ها گفته است. از آیات خداوند این است که از خود شما برای شما همسرانی را خلق کرد که «لِتَسكُنوا إِلَيها» به سوی آنها آرامش یابید. یعنی هنگامی که خانواده‌ای تشکیل می‌شود، بانوان عامل اصلی آرامش در آن هستند؛ یعنی خانم‌ها محور آرامش در خانواده هستند. بله، مرد هم نقش دارد، فرزندان به نوبۀ خود نقش دارند، امّا محوریّت با مادر است، با حسن خلقی که دارد، با مدیریّتی که دارد، با تدبیری که به کار می‌برد خانه را سامان بدهد. روابط بین پدر و مادر و فرزندان را تنظیم کند.
۲- پاسداری از مودت و رحمت
دوم این‌که طبق وعده‌ای که خداوند داده است خانواده جایگاه مودّت و رحمت است و خداوند با شکل گرفتن زوجیت مودت و رحمت را در خانواده قرار می‌دهد که فرمود: «وَ جَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً وَرَحمَةً». بنابراین خداوند کار را آسان کرده و محبت و رحمت را در خانواده به صورت طبیعی قرار داده است و ما باید با دقت از آن پاسداری کنیم. اما اگر در موردی این مودت و رحمت وجود نداشت، باید ببینیم چرا نیست و بانوی منزل می‌تواند نقش بسزایی در این باره ایفا کند.
۳- ساماندهی امور جاری
تنظیم کارهای منزل و ساماندهی برنامه‌ها بر عهدۀ مادر است، حال یا خود خانم انجام می‌دهد یا تقسیم کار می‌کند. بسیاری از مادران در این زمینه توانا هستند. هم به خوبی تقسیم وظایف انجام می‌دهند و هم به رشد کودک خود متناسب با هر سن توجه می‌کنند و او را مسئولیت‌پذیر تربیت می‌کنند. برای مثال ممکن است گاهی از فرزند کاری را بخواهد که کمی دشوار است و اجرتی هم برای او در نظر بگیرد و به او جایزه بدهد.[13] با این گونه تدبیرها هم کارهای منزل تنظیم می‌شود و هم اثر تربیتی دارد و هم موجب خوشحالی فرزندان می‌شود.
۴- مدیریت اقتصاد منزل
مدیریّت در اقتصاد منزل بر عهدۀ بانوان است. پدر درآمد را کسب می‌کند و مالی را وارد منزل می‌کند، امّا تنظیم آن بر عهده مادر است تا تبذیر و اسراف نشود، مالی دور ریخته نشود، هزینۀ بیهوده انجام نشود، یا به عکس از هزینه‌های لازم صرف نظر نشود. معمولاً در خانواده‌های موفق این دست از مسائل بر عهدۀ بانوان است.
۵- مدیریت روابط اهل خانه
همین‌طور مادر در روابط فرزندان و پدر و مادر بسیار موثر است. هم روابط بین فرزند و پدر، بین فرزند و مادر و هم از آن طرف فرزندان چگونه با یکدیگر ارتباط داشته باشند. حسن رابطه و حسن معاشرت آنها با یکدیگر با مدیریّت مادر خیلی امکان پذیر است. این‌ها مسئولیّت‌های خاصّ مادر در خانواده است.
[1]– سورۀ نساء، آیه 34.
[2]– طبق حدیث نورانی پیامبر اکرم (ص) مدیریّت داخلی با خانم‌ها است، «و المرأة سيّدة بيتها» و مدیریّت کلّی خانواده با مرد.
[3]– سورۀ توبه، آیه 112.
[4]– سورۀ احزاب، آیه 35.
[5]– سورۀ مؤمنون، آیه 5.
[6]– سوره نور، آیه ۳۰ و ۳۱
[7]– همان، آیه 10.
[8]– سورۀ بقره، آیه 238.
[9]– سورۀ نساء، آیه 34.
[10]– مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج 14، ص 169.
[11]– نهج الفصاحة، ص 615.
[12]– سورۀ روم، آیه 21 .
[13]– البته در چنین مواردی باید دقت‌های لازم داشته باشیم. برای مثال نباید برای هر کاری اجرت تعیین کنیم که نتیجه آن خدشه وارد شدن به روحیه مسئولیت‌پذیری آنها خواهد بود. یا این کار در چه سنی مناسب است و غیره.