زندگی دنیا و جایگاه انسان در آن

جایگاه انسان در دنیا زمانی درست معلوم می‌شود که نگاه ما به زندگی دنیا نگاه صحیحی باشد. متاسفانه امروزه زندگی دنیا یک هدف بزرگ شمرده می‌شود. فرهنگ غرب که بر پایه تمایلات زودگذر دنیایی است؛ هیچگاه نمی‌تواند انسان را به جایگاه حقیقی خود راهنمایی کند. در آموزه‌های دینی نگاه دیگری به دنیا شده است. زندگی دنیا نه آنقدر ارزشمند شمرده شده که هدف باشد و نه بطور کلی مردود. بلکه دنیا پلی است برای رسیدن به یک هدف والا و متعالی؛ یعنی سعادت و کمال همیشگی.

در این مقاله قصد داریم بر پایه قرآن کریم تعریف صحیحی از دنیا ارائه کنیم و ویژگی‌های آن‌را بیان نماییم؛ تا جایگاه حقیقی انسان در دنیا روشن گردد.

مقدمه

برای آشنایی کامل با زندگی دنیا و جایگاه حقیقی انسان در دنیا، یکی از مسائل مهم، نقش پیامبران در تربیت انسان است. باید ببینیم پیامبران الهی چگونه انسان‌ها را تربیت کردند؟ پیامبران الهی در چه ابعادی انسان‌ها را رشد دادند و به کمال رساندند؟ به چه نکاتی توجه داشتند؟ که توجه به این نکات می‌تواند در رشد و پرورش ما تأثیر به سزایی داشته باشد.

در واقع دو نکتۀ اصلی وجود دارد: نکتۀ اول؛ زندگی دنیا و جایگاه انسان در آن و نکتۀ دوم؛ اصول مشترک پیامبران الهی در تربیت انسان در دنیا است. در این مقاله به نکتۀ اول می‌پردازیم؛ و نکتۀ دوم را در مقاله «پیامبران و تربیت انسان» می‌توانید مطالعه کنید. برای بررسی جایگاه انسان در دنیا، باید ببینیم انسان در زندگی دنیا چه جایگاهی دارد؟ چه شرایطی پیرامون او را احاطه کرده است؟ و انسان در چه محیطی قرار گرفته است؟ پیامبران الهی چگونه انسان‌ها را تربیت می‌کردند؟

  الف ـ تعریف دنیا

 در ابتدا لازم است که به تعریف دنیا بپردازیم. دنیا از نگاه قرآن و روایات تعریف خاصی دارد. دنیا محل عبور و گذر است. در برخی از روایات رسول گرامی اسلام و امیرالمؤمنین (ع) راجع به زندگی دنیا تعابیر بسیار آموزنده‌ای به کار رفته است. مثلاً پیامبر اکرم (ص) دنیا را مزرعه دانسته‌اند، دنیا مزرعه است. «الدُّنيَا مَزرَعَةُ الاخِرَة»^[1] شما در دنیا باید بکارید و در آخرت باید درو بکنید. آن چیزی را که در دنیا کاشتید، در آخرت همان را درو می‌کنید. نباید کسی توقع داشته باشد که جو بکارد و گندم درو کند. نباید کسی توقع داشته باشد علف هرز بکارد و فردا حبوبات مفید مثل برنج، گندم و جو را درو کند.

دنیا در نگاه امیرالمومنین (ع)

امیر المؤمنین (ع) نیز در نهج البلاغه تعبیر بسیار زیبایی را در مورد دنیا دارند. فرمود: «مَتْجَرُ اوليَاءِ اللهِ»^[2] دنیا تجارت خانۀ اولیای خداوند متعال است. اولیای خدا در زندگی دنیا خرید و فروش می‌کنند، معامله می‌کنند. چه چیزی را می‌خرند؟ چه چیزی را می‌فروشند؟ جان خود و مال خود را عرضه می‌کنند و در نقطۀ مقابل، بهشت برین الهی را خریداری می‌کنند. در این بازار خریدار خداوند متعال است، فروشنده مؤمنین هستند. پس از نگاه امیرالمؤمنین (ع)، دنیا تجارت خانه است.

 از نگاه پیامبر گرامی اسلام (ص) دنیا مزرعه است. به تعبیر دیگر ما به زندگی دنیا آمدیم که یک سری مسائل را یاد بگیریم. تا تکامل پیدا کنیم. و نقاط ضعف خود را برطرف کنیم. زندگی دنیا مانند یک دورۀ آموزشی است که در این دوره دانشجو، دانش‌آموز در طلب فراگیری اموری که مورد نیاز او است، قرار دارد و طبیعتاً این دورۀ آموزشی یک معلم یا استاد می‌خواهد. استاد ما در این دورۀ آموزشی پیامبران الهی هستند.

با توجه به این نکاتی که مطرح شد، می‌توان نتیجه گرفت که اگر بخواهیم در این مزرعه خوب بکاریم و خوب درو کنیم، باید از متخصص مشورت بگیریم. اگر بخواهیم در این تجارت خانه درست معامله کنیم و فردا متوجه شویم که سود کردیم. نه این‌که خدایی ناکرده زیان کنیم، باید با متخصصان این تجارت مشاوره داشته باشیم. اگر بخواهیم در این کلاس درس و در این دورۀ آموزشی بهترین بهره را ببریم، باید از اساتید این دوره بهترین استفاده را ببریم. پیامبران الهی آگاهان به قواعد و قوانین کشت و زرع در این مزرعه هستند. پیامبران الهی آگاه به قوانین و مقررات معامله و تجارت در این تجارت خانه هستند. پیامبران الهی به نکات لازم و ضروری که دانشجو در این دورۀ آموزشی باید فرا بگیرد آگاه هستند.

ب ـ ویژگی‌های زندگی دنیا

در ادامه باید به ویژگی‌های زندگی دنیا اشاره کنیم. با توجه به این نکات یک مقدار محیط پیرامونی ما برای ما آشکارتر می‌شود و در نهایت نقش انبیاء در تربیت انسان‌ها به شکل واضح‌تری مبین و مبرهن خواهد شد.

محدودیت نعمتها در دنیا

زندگی دنیوی ما ویژگی‌هایی دارد؛ یکی از ویژگی‌های آن محدودیت نعمت‌ها است. در دنیا هر چیزی را به اندازه‌ای که بخواهیم در اختیار ما نیست.بلکه در زندگی دنیا محدودیت‌هایی وجود دارد. اولاً هر چه بخواهیم، نیست، اگر هم وجود داشته باشد به اندازه‌ای که بخواهیم، وجود ندارد، یا در دسترس ما نیست. خداوند متعال در سورۀ شوری به این حقیقت اشاره می‌کند:

﴿وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرُ بَصِير﴾ ^[3]

و اگر خداوند روزى را بر بندگانش گسترش مى‏‌داد بى‏‌ترديد در روى زمين ستم و طغيان مى‏‌كردند، و لكن آنچه را مى‏‌خواهد با تقدير و اندازه‏‌گيرى نازل مى‏‌كند، زيرا او به (حال) بندگانش آگاه و بيناست.

اگر هر چیزی که انسان‌ها می‌خواهند،وبه هر مقداری که تمایل دارند در اختیار آن‌ها باشد، خدا را فراموش می‌کردند.

﴿إِنَّ الانسانَ لَيَطْغى‏ * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى‏﴾ ^[4]

به يقين انسان طغيان مى‏‌كند، از اينكه خود را بى‌‏نياز بيند.

انسان همین که ببیند، بی‌نیاز شده، دچار طغیان می‌شود و لذا خداوند متعال می‌خواسته است پیوسته انسان‌ها را در حدی نگه دارد که احساس نیاز به خداوند متعال از وجود آن‌ها محو نشود.

ابتلائات در زندگی دنیا

نکتۀ دوم از ویژگی‌های زندگی دنیا وجود ابتلائات در آن است. دنیای ما سرشار از سختی‌ها و آزمایش‌های الهی است. خداوند متعال می‌فرماید:

﴿إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً﴾ ^[5]

ما آنچه را كه بر روى زمين است زينت و آرايش آن قرار داديم تا آنها را بيازماييم كه كدام يك از ایشان در عمل نيكوترند.

آنچه که بر روی زمین است، مایۀ زینت برای زمین است و این زیور و زینت شما نیست، زیور و زینت زمین است. این کاخی و باغی که دارید، فکر نکنید این‌ها شما را زینت می‌دهد، این‌ها زمین را زینت می‌دهد و هدف از این زینت‌ها ابتلاء شما بوده است. «لِنَبْلُوَهُمْ» حالا چطور ما را ابتلاء می‌کند؟ گاهی با گرفتن این زینت و زیور‌ها از ما است.

امکاناتی داریم از دست ما می‌رود. فرزند ما از دست می‌رود. اموال ما را دزد می‌برد، ورشکست می‌شویم. سلامتی ما به خاطر بیماری به خطر می‌افتد. این‌ها ابتلائات مختلفی است که در دار دنیا وجود دارد؛ امیرالمؤمنین (ع) دراین باره می‌فرماید: «دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ»^[6] دنیا سرایی است که با بلاها پیچیده شده است و سرتاسر زندگی دنیوی همراه با سختی‌ها و بلاها است.

در سورۀ مبارکۀ بقره نیز به این نکته اشاره شده است:

﴿وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الانفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ ﴾ ^[7]

و بى‌‏ترديد شما را به چيزى اندك از ترس و گرسنگى و كاهش بخشى از اموال و كسان و محصولات آزمايش مى‏‌كنيم. و صبركنندگان را بشارت ده.

جلوه و جاذبه زندگی دنیا

نکتۀ سومی که دربارۀ ویژگی‌های زندگی دنیا باید بیان شود این است که دنیا بسیار زیبا و پر جلوه و پر جاذبه است. این دنیایی که اولاً امکانات آن محدود است؛ ثانیاً محفوف و سرشار از سختی‌ها و بلاها است، بسیار هم جاذبه دارد. و اشخاص با وجود این‌‌که می‌بینند این دنیا نعمت‌های محدودی دارد، با وجود این‌که سختی‌ها و بلاها را می‌بینند ولی به شدت وابسته به همین دنیای پر ازسختی و بلاها هستند. در سورۀ مبارکۀ آل عمران، به زیبایی‌های زندگی دنیوی اشاره شده است:

﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ﴾

 برای مردم علاقۀ به بعضی از دوست‌ داشتنی‌ها زیبا جلوه داده شده است. مثل همسر، فرزندان

﴿وَ الْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسوّمةِ وَ الانعامِ وَ الْحَرْثِ﴾

و اموال انبوه فراوان از طلا و نقره و اسبان نشاندار و چهارپايان و كشت و زرع،

﴿ذَلِكَ مَتَعُ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ اللَّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَاب﴾ ^[8]

حال آنكه اينها وسيله برخوردارى زندگى دنياست، و خداست كه بازگشت نيكو نزد اوست.

با وجود این‌که می‌دانند این‌ها در معرض خطرات جدی است. می‌داند اگر این ماشین گران قیمت او در خیابان تصادف کند، خیلی از قیمت آن کاسته می‌شود و می‌داند باید همه اینها را بگذارد و برود، لکن باز دل نمی‌کند، باز به دنبال رسیدن به این لذت‌های دنیوی است. این هم یکی دیگر از ویژگی‌های دنیای پیرامونی ما است.

ج ـ موقعیت انسان در زندگی دنیا

اما وضعیت انسان در دنیا چگونه است؟ انسان در دنیا ابعاد مثبت و منفی دارد. یکی از ابعاد مثبت انسان عقل است. خداوند به انسان عقل داده که با کمک عقل خود می‌تواند تا حدی صحیح را از ناصحیح تشخیص بدهد و درست را از نادرست متمایز کند.

دوم فطرت است. خداوند متعال به انسان فطرت عنایت کرده است. فطرت انسان خداجو است.

﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللَّهِ﴾ ^[9]

پس روى خود به سوى دين حنيف كن كه مطابق فطرت خدا است فطرتى كه خدا بشر را بر آن فطرت آفريده و در آفرينش خدا دگرگونگى نيست.

خداوند فطرت انسان ها را این‌گونه آفریده است، که تمایل به دین ، معنویات و عالم ملکوت دارد.

در کنار این ابعاد مثبت، ابعاد منفی هم در وجود انسان است که البته خداوند متعال این ویژگی‌ها را برای آزمایش انسان‌ها قرار داده است. یکی از آن‌ها هواهای نفسانی است. اگر چه انسان عقل دارد اما هوا و هوس، خواسته‌ها و امیال حیوانی و گرایش‌های مادی و نفسانی هم دارد. برخی گرایش‌های منفی در وجود انسان وجود دارد. انسان، حرص و طمع دارد. عجول است، دوست دارد خیلی زود به آن چیزی که به آن تمایل دارد، دست پیدا کند.

 اگر انسان‌ها عجله را کنار بگذارند، خداوند متعال همۀ آن چیزی را که می‌خواهند، بلکه بیشتر از آن را در آخرت به آن‌ها عنایت می‌کند. اما بعضی‌ها دوست دارند در همین دنیا به همۀ لذت‌ها دست پیدا کنند. زندگی دنیا ظرفیت کام‌جویی مطلق انسان را ندارد. «وَ كانَ الانسانُ عَجُولاً»^[10] این هم از نقاط منفی دیگر انسان است.

برای مطالعه بیشتر درباره دیدگاه قرآن کریم از زندگی دنیا می‌توانید به مقاله «انسان در دنیا از نگاه قرآن» مراجعه نمایید.

نتیجه:

در مجموع آن چیزهایی که پیرامون زندگی دنیا و جایگاه انسان در آن بیان شد، در چند محور قابل تبیین است. اولاً تعریف دنیا که دنیا مزرعه است، دنیا تجارت خانه است، دنیا کلاس درس است. انبیاء معلمان و مربیان این تجارت خانه و مزرعه و کلاس درس هستند. زندگی دنیویی، زندگیی است که نعمت‌های آن محدود است. بلاها و ابتلائات در این زندگی فراوان است. بسیار پر جاذبه و فریبنده است و انسان هم دارای نقاط قوت و نقاط ضعفی است. ابعاد مثبت و منفی دارد.

 ابعاد مثبت انسان؛ عقل و فطرت و گرایش‌های معنوی و ملکوتی او است. ابعاد منفی؛ هواهای نفسانی و برخی از خصایص و رذایل نفسانی است. پس انسان در زندگی دنیا و در چنین محیطی قرار گرفته است، انبیای الهی می‌خواهند با او کاری کنند که به اوج مراتب ملکوتی نائل شود.

 در مقاله «پیامبران و تربیت انسان» به اصول مشترک پیامبران الهی خواهیم پرداخت و توضیح می‌دهیم پیامبران الهی با چه مکانیزمی بر روی چه نقاطی دست گذاشتند و انسان‌ها را از چه مرحله‌ای به مرحلۀ دیگری سوق دادند و بالا بردند.

---

[1]. منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة، ج ‏19، ص 86.

[2]. نهج البلاغه، ص 493.

[3]. سورۀ شوری، آیۀ ۲۷.

[4]. سورۀ علق، آیات 6 و 7.

[5]. سورۀ کهف، آیۀ 7.

[6]. نهج البلاغه، ص 348.

[7]. سورۀ بقره، آیۀ ۱۵۵.

[8]. سورۀ آل عمران، آیۀ 14.

[9]. سورۀ روم، آیۀ 30.

[10]. سورۀ اسراء، آیۀ 11.